Научная статья на тему 'АДАБИЙ АСАРЛАРНИНГ ТЕЛЕЭКРАН ТАЛҚИНИДАГИ ИЗЛАНИШЛАР'

АДАБИЙ АСАРЛАРНИНГ ТЕЛЕЭКРАН ТАЛҚИНИДАГИ ИЗЛАНИШЛАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
86
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
видеофильм / телережиссура / экран / телекамера / монтаж / экспозиция / режиссёр / актёр / телетомошабин / экранлаштириш

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Феруза Хожимуродовна Файзиева

Юлдузлар илмининг султони Мирзо Улуғбекнинг ҳаёт йўлининг экрандаги талқини ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АДАБИЙ АСАРЛАРНИНГ ТЕЛЕЭКРАН ТАЛҚИНИДАГИ ИЗЛАНИШЛАР»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

АДАБИЙ АСАРЛАРНИНГ ТЕЛЕЭКРАН ТАЩИНИДАГИ

ИЗЛАНИШЛАР

Феруза Хожимуродовна Файзиева kaf-tvrej @mail .ru Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Юлдузлар илмининг султони Мирзо Улугбекнинг хаёт йулининг экрандаги талкини хакида фикр юритилади.

Калит сузлар: видеофильм, телережиссура, экран, телекамера, монтаж, экспозиция, режиссёр, актёр, телетомошабин, экранлаштириш

RESEARCH IN LANGUAGE TELEVISION INTERPRETATION

Feruza Khojimurodovna Fayzieva kaf-tvrej @mail .ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: In this article there is said about screening films dedicated to life and activity of great scientist Mirzo Ulugbek.

Keywords: Video films, TV directing, screen, TV camera editing expozition, directing actor Tv audience screening

Адабий асарларнинг телевидениега кириб келишининг узига яраша сабаби бор. Буни биринчидан, маълум саналар билан боглик булса, иккинчидан адабий асарнинг жамоатчилик ичида эътибор козона бошлаганидан, деб изохлаш мумкин. Кимгадир асар муаллифнинг услуби, чекинишлари, суз уйини, мантик кучи мухим булса, кимлар унинг мавзуси ва образларидан озука ахтаради.

Телевидениенинг олтин фондида жой олган видеофильмлардан бири М.Юнусовнинг "Улугбек хазинаси" романининг телеэкран талкинида олим яшаган давр зиддиятларини куриш имконияти пайдо булди. Бу телепостановкалар куп серияли булиб, купчилик томошабинларнинг ёдида колган.

Улугбек образи кино экрани хамда театр сахнасида яратилганлиги маълум. Телевидениеда хам бу тарихий образни гавдалантириш борасида изланишлар олиб борилди. Телеасар ижодий гурухининг асосий максади адабий асарларни узлаштиришда унинг бадиий ахамиятини йукотмасликка харакат килиниши хал килувчи элемент булиб хизмат килади.

М.Юнусов режиссурасига мансуб бу асарлар куп йиллар ичида

орттирилган тажрибалар махсулидир. Режиссёр М.Юнусов "Улугбек хазинаси" спектаклида шох ва олим Улугбек образини гавдалантириш баробарида асардаги композицион яхлитликни сакдаб колишга интилган.

"Ота" (муал. А.Шорахмедов, Х.Нуъмон), "Хоразм" (муал. Ж.Шарипов) сингари тарихий ва автобиографик романларни муваффаккиятли экранлаштирган М.Юнусов ёзувчи О.Ёкубовнинг "Улугбек хазинаси" романи асосида видеофильм яратаркан асарни хам, тарихий хакикатнинг мохиятини хам мазкур вариантини идрок этди. Буни видеофильмдаги кахрамонлар сиймосида курамиз.

Улугбек мураккаб тарихий шахс. У жахон фани тан олгаи йирик сиймо, давлат арбоби. Романда, бинобарин, видеофильмда хам Улугбек хаёти ва фаолиятининг гоят киска шу билан бирга энг калтис, кескин, юкори нуктаси, умрининг сархисоби курсатилади. Жахолат хомийлари панохида угли Абдуллатиф Самаркандга кушин тортиб келаётган огир вазиятда кирк йиллик фаолияти давомида фан ва маърифат сохасида эришган ютукларининг душман томонидан барбод килиниши Улугбекни каттик изтиробга солади. Ота уз угли билан тахт талашиш иснодидан ор килиб килични ерга ташлайди. Шунингдек, Улугбек рахнамолигида килич илиб, от минган энг ишончли кишилар унга хиёнат килишади. Бу ходисалариинг хаммаси Улугбекни каттик рухий исканжага солади. Улугбек маглубиятга учраганидан кейин хам уз эътикодига содик колади. Бирок жахолатдан шафкат кутиш мумкин эмаслигини англаган томошабин Улугбек фожеасидан таъсирланади. "Томошабин туйгуларининг образ талкини билан табиий богланиши телеспектаклнинг эмоционал кувватини оширган". [3.15.36.] Халк артисти З.Мухаммаджонов Улугбек маънавияти ва рухий оламининг узига хос идеали ва фожеасини, зиддиятли туйгу ва тушунчалар куюни ичра яширинган улкан калбини асосан тугри очади ва уни улуг олим, давлат арбоби сифатида гавдалантиради. Бирок, тажрибали артист образ талкинида шох характерига хос асабийлик, аччик аламзадалик хусусиятларини меъёридан ортик даражада тасвирлайди. Масалан, Шайх Низомиддин Хомуш (М.Юнусов), -Абдуллатиф билан учрашиш сахналарида Улугбекнинг уларга карши айтган аччик кинояли сузларида асабийлик охангининг кучайиши ундаги таъсир кучини маълум даражада заифлаштиради. Узининг хаклигига ишонган киши огир ва хотиржам сузлайди. Улугбек хизматларини бахоловчи айрим сузларнинг куп уринларида кахрамон тилидан ошкора айтилиши улуг дахо шахсига муносиб эмас

Али Кушчи (О.Юнусов) олимнинг ишонган шогирди, у устоз хазинасини емирилишдан саклаб колиш учун курган тадбири билан хурмат ва мухаббатга сазовор булади. Али Кушчининг бу принципи онаси билан сухбатда хамда Адбуллатиф билан тукнашув сахналарида ойдинлашади. Айникса, зиндондаги

кагьий матонати, маданий хазиналарни оёк ости килган жохил шохга хизмат килишдан бош тортиши, илмий, инсоний эътикодига садокати билан таьсирлидир. Бирок, образ замиридаги жуда яхши белгиланган бу мухим фикр, амалий хатти-харакатлар холисона курсатилганда образнинг бадиий киммати янада ошарди. Актёр П.Саидкосимов Абдуллатиф образидаги мураккаб ижтимоий психологик жараённи очиб беришга харакат килган. Уни килмишларининг интикоми хамиша хамма ерда таъкиб килади. Артистнинг махорати шундаки, у рухий кечинмаларини виждон азоби сифатида эмас, балки, тахтдан жудо булиб колиш васвасаси, улимдан куркиш вахимаси сифатида талкин этади.

Албатта, беш кисмдан иборат бу видеофильмда махорат билан тасвирланган Ургут тоги манзараси, Уста Темир истикомат киладиган гордаги вокеалар, кинолентада тасвирланган эпизодларнинг табиий ифодаси видеофильм бадиийлигини оширади. Лекин бу хол кушимча ижодий мехнатга боглик;. ценарий муаллифининг махорати шундаки, беш кисмдан иборат видеофильмнинг хар бир кисми композицион жихатдан пухта ишланган. Шу бирга кисмларнинг хаяжонли деталлар, кизикиш уйготувчи давомли сахналар оркали пухта богланиши томошабинларда гоявий эстетик туйгу уйготади. Видеофильмда уринли кулланилган кушалок сахналар бундай таассуротни оширади. Улугбекнинг зиндонда ётган Али Кушчи тасаввурида пайдо булиши шогирдига сабот, матонат, ирода багишлайди. Абдуллатифга:

"Илм ахлига тегсанг, бир умр бадном булурсан!" деган сузларини эслатувчи лахза, Абдуллатифнииг дахшатли туш куриши ва улими олдидан отасининг намоён булиб "Жигаргушам, болам... Падаринг бошига етганлар сенинг хам бошингга етибди" -деган таъсирли сузларнинг янграши ва юксак дид билан ишланган кушалок сахналар телеэкран асарининг таъсирчанлигини ошириши билан бирга Улугбек образининг рухияти бутун спектакль замирига махорат билан сингдирилган. Шу билан бирга видеофильмнинг ценарийсида оригиналдан айнан нусха кучириши катьий принцип булиб колаётганини кайд килиш лозим.

Яхши асарлар телеспектакл учун мулжалланиб ёзилавермагани каби ценарий муаллифи хам сураткаш эмас. Асарнинг телеэкран шаклини яратаётган режиссёр баъзи вокеаларни телеэкран санъати спецификасига мувофик яртириши билан бирга узи хам янги образ ва эпизодлар яратиши, асарни янада мукаммаллаштирадиган ижодий янгиликлар киритиши мумкин. Романда у кадар эркин кузга ташланмаган Самарканд шахар ахолиси хаёти, улканинг маьрифий, маданий хаётининг ценарийда ифодаланиши асардан олинган маълумот ва тасаввурини янада тулдирган буларди. Бунинг урнига романдаги айрим муфассал ва такрорий эпизодларни кискартириш мумкин эди. Шайхнинг

Искандар Карнокийга, дарвозалар беркитилиб, Улугбекнинг шахарга киритилмаслиги - кахрамонлар характерларига деярлик янгилик кушмайдиган шу сингари эпизодларни персонажлар диалогларида ифодалаш кифоя киларди. Рассом (Ж.Тахтаров) томонидан давр рухини хакконий акс этгирувчи манзаралар мохирона курсатилган. XV аср орнаментларидан унумли фойдаланган Куксарой, расадхона, тубхона боги, майдон куринишлари видеофильмнинг бадиий тарихий кимматини оширган

Телеасарда тайёр халк мумтоз куйларидан фойдаланиш билан чегараланмасдан (овоз режиссёри А.Холмуродов) янги махсус оригинал мусикалар хам яратилганлиги диккатга сазовордир. Т.Алиматов басталаган ва узи танбурда ижро этган бир неча куйлар муайян вокеалар рухига хамохангдир.

Хулоса килиб айтганда, "Улугбек хазинаси" видеофильми узбек телесанъатининг камолотидан дарак берувчи катта тарбиявий-маърифий ахамиятга эга тарихий мавзудаги замонавий асардир. Албатта, тарихий пахсларнинг бадиий образини яратиш масъулиятли ва айни пайтда мураккаб ишдир. Чунки тарихий маълумотларни кайта хикоя килиш ва сахналаштириш билан иш битмайди, томошабинга бунинг кераги йук- Ижодкор тарихни уз тафаккури оркали утказиб, яхлит шароит, мухит ичида, ягона гоя сари ривожланадиган драматик сюжет шаклидаги, жонли хиссиётлар: кечинмаларга бой кахрамонни хосил килгандагина адабий асардан телевизион бадиий асар юзага келиши мумкинлигини режиссёр М.Юнусов телевидение шароитида исботлади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Е.Габрилович. "Кино и литература" Москва 1965 йил

2. Х.Абдусаматов. "Драма назарияси" Тошкент. Фан. 2000 й. 138 бет

3. Абулкасимова Х. Кино санъати асослари. - Т: Изд."Узбек миллий энциклопедияси", 2009. - 157c.

4. Тарковский А. Лекция по кино режиссуры. - Ленинград, 1989. - 119 с.

5. Jason J. Tomaric. "Behind the screen. Director's Craft (master the art of directing actors & the camera) - USA, San Bernardino C.A. 2016, p—94

6. Узбек киносиенарийлари туплами, Т., 1958 . 224 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.