Научная статья на тему 'КИНО САНЪАТИДА ҚИСҚА МЕТРАЖЛИ ФИЛЬМЛАРНИНГ ЮЗАГА КЕЛИШИ ВА ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ'

КИНО САНЪАТИДА ҚИСҚА МЕТРАЖЛИ ФИЛЬМЛАРНИНГ ЮЗАГА КЕЛИШИ ВА ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
372
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
кино санъати / қисқа метражли фильм / режиссёр / сценарий / бадиий / мавзу / жанр / драма / комедия / мусиқа / the cinema / short films / director / screenwriter / feature / theme / genre / drama / comedy / music

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Касимова Нодира Саитжановна

Ушбу мақолада Ўзбекистонда қисқа метрли кинонинг юзага келиш тарихи ва ривожланиши ҳақида ёзилган. Унда XX аср ва ҳозирги даврда яратилган қисқа метражли фильмлар қамраб олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE FORMATION AND STAGE OF DEVELOPMENT OF SHORT FILMS IN CINEMATOGRAPHY

This article is about history of origination and development of short films in Uzbekistan. It embraces shorts that were made in a period of XX century and nowadays.

Текст научной работы на тему «КИНО САНЪАТИДА ҚИСҚА МЕТРАЖЛИ ФИЛЬМЛАРНИНГ ЮЗАГА КЕЛИШИ ВА ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ»

КИНО САНЪАТИДА КИСКА МЕТРАЖЛИ ФИЛЬМЛАРНИНГ ЮЗАГА КЕЛИШИ ВА ТАРАККИЁТ БОСКИЧЛАРИ

Касимова Нодира Саитжановна nodira-kasimova@mail. ru Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Ушбу маколада Узбекистонда киска метрли кинонинг юзага келиш тарихи ва ривожланиши хакида ёзилган. Унда XX аср ва хозирги даврда яратилган киска метражли фильмлар камраб олинган.

Калит сузлар: кино санъати, киска метражли фильм, режиссёр, сценарий, бадиий, мавзу, жанр, драма, комедия, мусика.

THE FORMATION AND STAGE OF DEVELOPMENT OF SHORT FILMS

IN CINEMATOGRAPHY

Kasimova Nodira Saitjanovna nodira-kasimova@mail .ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article is about history of origination and development of short films in Uzbekistan. It embraces shorts that were made in a period of XX century and nowadays.

Keywords: the cinema, short films, director, screenwriter, feature, theme, genre, drama, comedy, music.

Кино санъати юзага келган ва тез суръатларда тараккий этган Гарбий Европа ва Америка Кушма Штатларида фильмлар киска метрли шаклдан тулик метрли куринишга келгунга кадар ривожланиш боскичларини босиб утган булса, Узбекистонда бу санъатнинг илк махсули тулик метрли сифатида яратилди. Яъни кинематография Узбекистонда ишлаб чикарилиш даражасида шаклланганида, жахон кинематографистларининг тажриба ва махоратлари натижасида тулик метрли фильмлар тасвирга олиш ишлари йулга куйилганди. Шунинг учун Узбекистонда суратга олинган илк фильмлар киска метрли эмас, балки тулик метрли эди. Жахонда кинематография юзага келганидан 30 йилдан сунг Узбекистонда бу соха шакллана бошлаганига карамай, аста секин тараккий эта бошлади.

1939 йили Иккинчи жахон уруши бошланди ва фашизм деб аталувчи ёвуз кучга карши куплаб мамлакатлар кураш олиб бора бошлади. Жумладан, собик

иттифок таркибидаги Узбекистан хам 1941 йили фронт ортидан урушга сафарбар килинди. Айнан шу йили узбек кино санъатида илк киска метражли фильмлар юзага келди. Режиссёрлардан К.Ёрматов "Мы побидим" ("Биз галаба козонамиз"), Н.Ганиев ва Е.Брюнчугин "Довюрак дустлар" ("Отважные друзья"), З.Собитовлар томонидан "Йулбошчи чакиригига жавоб" ("На зов вождя"), К.Ёрматов "Фронтдаги дустларга" ("Друзьям на фронте") фильмлари яратилди. Ушбу киска метражли фильмлар хакида киношунос Х.Абулкосимова "Кино Узбекистана" номли хаммуаллифликдаги китобида кайд этган.

Узбек киносида киска метрли кинонинг ривожланиши хдкида гап кетар экан, хар бир режиссёр ижодий фаолияти давомида киска метрли кинога мурожаат килганлиги маълум булди. Жумладан, режиссёрлар Ш.Аббосов, Э.Эшмухамедов диплом ишлари учун киска метражли фильм тасвирга олишган.

Масалан, Москва шахридаги ВГИК кошидаги киностудияда Ш.Аббосов 1958 йилда "Васисуалий Лоханкин" (режиссёр Г.Данелия билан хамкорликда) ва "Филлиппинлик ва маст" ("Филллиппинец и пьяный") фильмларини суратга олган. "Васисуалий Лоханкин" фильми сценарийси Ш. Аббосов томонидан И.Илфа ва Э.Петроваларнинг "Олтин бузок" ("Золотой телёнок") номли романидан олинган парча асосида ёзилган. "Филлиппинлик ва маст" фильми киношунос Х.Абулкосимова "Кино Узбекистана" китобида тилга олиб утган. "Сароян асари асосидаги диплом иши узига эътибор тортди. Фильм киска метражли булишига карамай, унда ижодкорнинг мустакил ёндашуви, етук фикри, адабий асоснинг гоясини чукур англаш хислати сезиларди"1.

1963 йилда Э.Эшмухамедов "Учрашув" ("Свидание") номли диплом ишини ВГИК талабаси сифатида суратга олган. "... ёш ижодкор барчани узининг оламни лирик хис килиши, монтаж ва ритм оркали инсонларнинг чукур уйлари, ранг-баранг карашлари, улкан максадларини экранга олиб чика олиши билан хайратга солди"2.

Иктидорли режиссёр А.Хамроев ижодидан урин олган "Мухлис" фильми киноижодкор фаолиятида мухим роль уйнаб, киска метражли фильмларнинг ривожида уз хиссасини кушди. "Мухлис" фильми У.Хошимовнинг "Мухаббат" хикояси асосида 1973 йилда суратга олинган. Режиссёр ушбу фильмда инсоннинг соф, жавобсиз севгисини тасвирламокчи булган. Асардаги Дилор ва Тиркаш образлари ДДамбарова ва А.Саидовлар томонидан талкин килинган. Режиссёр фильмда нафакат табиий ижрога, балки тасвирий ечимга хам эътибор каратган. Асар тог багирлаб кетган узун йул тасвиридан бошланади. Ва шу кадр билан нихоя топади. Яъни режиссёр Тиркаш ва Дилор хаётини узун йулга

1 Абул-Касымова Х., Тешабаев Д., Мирзамухамедова М. Кино Узбекистана. - Т.: Гафур Гулям, 1985. - С. 164.

2 Абул-Касымова Х., Тешабаев Д., Мирзамухамедова М. Кино Узбекистана. - Т.: Гафур Гулям, 1985. - С. 182.

ухшатиб, бу йулда инсон куп нарсаларни ва турли инсонларни учратиши мумкинлигига ишора килган.

1980 йилларга келиб, узбек киносида киска метражли фильмларнинг яратилиши кескин суръатда ортди. Бу даврда "Галатепалик авлиё", "Мархумнинг хурмати" (реж. Т.Юнусов), "Сени излаб" (реж. М.Мукимов), "Тошсанам" (реж. И.Эргашев), "Ок бино окшомлари" (реж. Х.Файзиев), "Аскар эртаги" (реж. З.Мусоков), "Биринчи буса" (реж. Б.Одилов), "Чанриморе" (реж: Ф.Хайдаров), "Бурилар" (реж. С.Назармухамедов), "Писмик" (реж. Ю.Азимов), "Унсиной", "Хур киз" (реж. О.Эргашев) каби турли мавзу ва жанрларда фильмлар яратилди.

1990 йилларда узбек бадиий киноси кескин ижтимоийликдан бироз чекиниб, маънавий-рухий изланишлар катламида гавдалана бошлади. "Х,аёт муаммолари, мавжудлик муаммолари билан боглик мавзулар билан бир каторда таъсирчан мелодрама ва енгил комедиядан иборат фильмлар юзага кела бошлади"3.

1991 йили яратилган "Шур пешоналар" киска метражли фильми З.Мусоков сценарийси асосида режиссёр ЖДосимов томонидан суратга олинди. Фильмда таникли актёрлар Б.Ихтиёров, Х,.Шарипов, Р.Ахмедова, Д.Икромовалар роль ижро этдилар. Фильм сюжети жуда кизикарли булиб, хали бу каби мавзуда узбек кино санъатида фильм яратилмаган эди. Асар баъзи холатларда одамлар узларини кандай кулгили тутишлари тасвирланган. Шуни таъкидлаб утиш керакки, ЖДосимов томонидан "Шур пешоналар" номли киска метражли фильмни суратга олишда танланган ритм, баъзида сокин, баъзида шиддатли ритм кахрамонларнинг холатини очиб беришга ёрдам берган. Шу билан бирга, бастакор М.Махмудов томонидан ёзилган мусика фильм жанри, ундаги вокеа ва кахрамонлар кайфиятини тасвирлашга хизмат килган.

1980 йиллар ва 1990 йиллар бошида узбек киносида киска метражли фильмларнинг энг гуллаган палласи булган эди. Лекин 1992 йилга келиб узбек киска метрли киноси бир оз назардан четда колди. 1990 йилларда узбек киноси кайсидир маънода утиш даврини бошидан утказди. Узбекистон мустакилликка эришгандан сунг узбек кино санъатида ижобий узгаришлар содир булди. Мамлакат микёсида амалга оширилган бир катор сиёсий чора-тадбирлар бунинг ёркин далилидир. 1992 йил 9-мартдаги Узбекистон Республикаси биринчи президентининг Пф-360 сонли "Узбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг ташкилий тузилмасини янада такомиллаштириш ва унинг фаолиятини яхшилаш тадбирлари тугрисида"ги фармони эълон килинди, ва у "Республика кино тармоги корхоналари, ташкилотлар ва муассасаларнинг ташкилий тузилмаси хамда молиявий-хужалик фаолиятини янада

3 Узбекистон фильмлари каталоги. (1996-1999 й.) - Т., 1999. - Б. 15.

I http://oac.dsmi-qf.uz

такомиллаштиришга доир меъёрий хужжатларни кабул килиш учун таклифлар тайёрлаш" 4 каби масалаларни уз ичига камраб олди.

1996 йил 29-апрелдаги ПФ-1427-сонли Узбекистон Республикаси биринчи президентининг "Узбеккино" давлат-акционерлик компаниясини тузиш тугрисида"ги фармони узбек кино санъатининг ривожи учун килинаётган сай-харакатларнинг мантикий давоми эди. Унга кура "Ватанимиз кинематографиясини ташкил этиш даражаси хамда унинг Узбекистон халкининг маънавий-ахлокий камолотида тутган урнини ошириш, куп асрлик маънавий, маданий кадриятлар ва миллий анъаналарини кайта тиклаш хамда бойитиш, шунингдек, бозор муносабатлари шаклланаётган шароитда миллий кинематография тараккиётини давлат йули билан куллаб-кувватлашни кучайтириш"5 максадида бир катор масалалар куриб чикилди.

"Утиш давридаги 1991-1997 йиллар оралигидаги объектив кийинчиликларни утказиб, 70 йилдан ортик вакт ичида эскирган ижтимоий муносабатларни кайта тиклаш, жамиятда тубдан ислох килишдек мураккаб жараён кечаётганда, узбек санъатида истикболларни белгилаш талаби вужудга келгада, узбек киноси 1998-2004 йилларда замонавийликка интилиб, маънавий кадриятларни уз асарларида тасвирлашга уринди"6. 2004 йилда Узбекистон Республикасининг биринчи президенти И.Каримов томонидан фармон кабул килиниши хам максадга мувофик эди.

2000 йилларга келиб эса киска метражли фильмлар кино санъатида яна уз урнини эгаллади. "Калиш", "Куз" (реж. З.Мусоков), "Ота" (реж. Т.Мусоков), "Чакмок чаккан тунда" (реж. А.Мингноров) "Робия", "Гап", "Х,айвонат боги" (реж. М.Абдухаликов) каби фильмлар яратилди. ^иска метрли кино кайта жонланиш билан бирга, узида узбек миллатига хосликни акс эттира бошлади.

Режиссёр М.Абдухоликовнинг "Робия" фильми бунга ёркин мисол. Ушбу киска метражли фильм 2006 йилда суратга олинган булиб, 17 дакика давомийликка эга. Унда узбек аёлининг уз хаётидан тугилажак фарзандини устун куйиши тугрисида хикоя килинади. Фильм она-бола уртасидаги мухаббатнинг накадар кучлилиги мавзусида булиб, драма жанрида суратга олинган. Унда онанинг хали тугилмаган фарзандига булган мехри уни уз хаётидан устун куйиши ифодаланган. Шу билан бирга, асарда оиладаги фарзанд куриш билан боглик муаммолар кандай карама-каршиликларга олиб келиши мумкинлиги акс эттирилган. Фильмда хар кандай мураккабликларга карамай инсон уз мухаббатидан воз кечмай, турмушини саклаб колишга харакат килиши кераклиги гояси илгари сурилган.

4 О^ЪеШои Ке8риЪИка81 Prezidentining farmoni 09.03.1992, N ПФ-360

5 O,zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni 29.04.2004, N ПФ-1427

6 Абул-Касымова Х. Зрелишные исуксство в системе художественной культуры Узбекистана ХХ века. Т. 2. - Т.: Санъат, 2009. - С. 120.

I 87 http://oac.dsmi-qf.uz

Режиссёр З.Мусоков томонидан 2009 йилда суратга олинган "Куз" фильми севги мавзусига курилган булишига карамай, бошка шу мавзудаги фильмлардан тубдан фарк килади. Фильмдаги холат бир дарахт оркали очиб беришга харакат килинган. Жумладан, фильм вокеаси бир жойда, натурада содир булиб куз манзарасини берувчи кадрдан бошланади. Дарахтнинг яшил-кизгиш рангдаги баргларига ургу берилади. Тасвирда дарахтдан секинлик билан уриндикда утирган отахонга утилади. Яъни дарахт кимга киёс килинаётганлиги ва фильмда ким хакида хикоя килинишига ишора берилади. Бу билан режиссёр томошабинни кинодаги мухитга олиб киради. Дарахтдаги яшил-кизгиш барглар инсоннинг умрига киёс килиб олинган. Бир дарахтдаги хам яшил хам кизгиш барглар хаёт билан улим ёнма-ён туришидан дарак беради. Крлаверса, яшил барглар инсоннинг ушалган орзулари булса, кизгиш барглар унинг армонларидир. "Куз" фильмини суратга олиш учун мохирона топилган табиат манзараси асар мохиятини мажозий тарзда очиб бериш билан унинг бадиийлигини оширади.

XXI асрда барча сохада янгиликлар содир булди. Тезкор ривожланиш барча жабхани камраб олди. Узгаришларнинг ижобий жихатлари билан бирга салбий томонлари хам намоён булди. Жамиятнинг маданий ва маънавий хаёти хам кайсидир маънода янгиланиш окимининг салбий жихатлари хавфи остида колди. Санъат, жумладан кино санъати хам бундан четда колмади. Аммо узининг мажозий маънодаги шаклини саклаган холда тараккий этишда давом этаётган киска метрли кино янги даврда кинематографияга янгича карашларни хадя этишда давом этди.

Кино Энциклопедиясида ёзувчи, журналист, режиссёр Э.Катс киска метражли фильмнинг куплаб функцияларини санаб утар экан, уни янги истеъдод ва техникани намоён килиш, бадиий ифода ва ижтимоий шархлов учун восита сифатида "машк килиш ва синов майдончаси"7, деб таъкидлайди.

Узбек кино санъатида эса 2010 йилларга келиб киска метрли кино жадаллик билан ривожлана бошлади. Ижодкорлар катта маблаг талаб этмайдиган шу билан бирга, уз карашларини ифода этишга имкон берадиган бу йуналишда самарали ижод кила бошладилар. Бу даврда мамлакатда ташкил этилган кинофестиваллар эса ёш киноижодкорларга ижодий тутрки вазифасини бажарди. 2011-2013 йилларда "Олтин Гепард" Тошкент халкаро кинофоруми утказилган даврда У.Хамдамов ("Назар"), С.Сагдиева ("Сандик"), Х,.Солихов ("Анор"), А.Мингноров ("Ховуз") каби режиссёрлар киска метражли фильмлар яратиб фестивалда иштирок этишди.

Шу уринда У.Х,амдамовнинг 2011 йилда яратган "Назар" фильмига тухталиб утиш уринли. У.Хамдамов сценарий муаллифи, режиссёр хамда

7 Katz E. The Film Encyclopedia. 2nd ed. New York: HarperCollins, 1994. - P. 1248.

88

продюсер сифатида фильм яратилишида иштирок этган. Асар гояси сифатида инсон умид билан яшаши зарурлиги олга сурилган булиб, фильм узок вакт тирнокка зор оиланинг ота-оналик бахтига муяссар булиши хакида хикоя килади. Шу билан бирга, унда садокат мадх этилган. Асар мавзусида нафакат инсонларнинг бир-бирига булган садокати, балки итнинг уз эгасига булган вафодорлиги курсатилган.

Киска метрли кинонинг муаллифлик карашларни акс эттиришда асосий санъат воситаларидан бири сифатида шаклланиб бораётганлиги хакида гапирар эканмиз, ушбу фикрни келтириб утамиз. "Аввал мен киска метражли фильмни лаборатория деб ёзган эдим. Энди уни шахсий фикрлар, радикал муаллифлик тушунчалар намойиш этиладиган галереяга киёслашни афзал кураман. Мухтасар килиб айтганда, киска метражли фильмда шахсий фикр муаммоси нафакат муаммо эмас. Ва аксинча ..."8. Ижодкорлар карашлари уз ифодасини топган киска метрли кино намойиши учун маълум бир масканга эхтиёж сезилди. Интернет тармокларининг оммалашуви киска метражли фильмларни намойиш этиш имкониятини кенгайтирди. Режиссёрлар уз ижод махсулини кенг оммага такдим кила олиши бу йуналишнинг ривожланишига туртки булди. Шу билан бирга, мазкур йуналишнинг куллаб-кувватланиши мухим ахамият касб этди. Ушбу масалага ечим сифатида кинофестиваллар хизмат килди.

2015-2018 йилларда "PROlogue" - ёш киноижодкорлар томонидан суратга олинган киска метражли фильмлар Республика фестивали ташкил этилган даврда Д.Хожиматов ("Кадр", "Кимиз"), Х,.Алижонов ("Мехр", "Аквариум"), М.Аллокулова ("Вафодор", "Хоразм жонгинам"), А.Саломов ("Ожизлик"), С.Султонов ("Хуррият курбонлари"), А.Илхомжонов ("Мехмон", "Лимузин", "Мама"), С.Халимова, А.Шахобиддинов ("Канотсиз фаришталар"), Ш.Холиков ("Бизни тушунишмайди", "Деллема", "Чой") каби ёш режиссёрлар уз ижод махсулларини намойиш этишди. Уларнинг ишларида жамиятдаги муаммо ларга янги нигох билан бокилган.

Кино санъати хамда киска метражли фильмларнинг жамият маънавий хаётидаги урни инобатга олиниб мамлакат микёсида ахамият каратилмокда. Узбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев томонидан "Миллий кинематографияни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карор кабул килиниши хам бежизга эмас. Унга кура, 2018 йилда 10 соатдан иборат киска метражли фильмлар, болалар учун юмористик киножурналлар суратга олишга алохида тухталиб утилган.9

Киска метрли кинога берилаётган эътиборни 2019 йилда "Узбеккино" агентлиги томонидан амалга оширилган бир катор чора-тадбирларда куриш

8 Дроздова М. Анапа-2007: Наши намёки вполне прозрачны. - Искусство кино. 2008, №2 февраль. - С. 6.

9 Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 августдаги ПК-3176-сонли кароридан

мумкин. Жумладан, шу йилнинг узида бир нечта фильмлар ("Кулча" реж: С.Бекмурадова (С.Халимова), "Мехрибоним" реж: Б.Абдурахмонов, "Сузана" реж: Ж.Нарзикулов, "Эхсон" реж: М.Шодиев, "Ишора" реж: У.Маликов) ёш киноижодкорлар томонидан яратилди. Шу билан бирга, Узбекистон давлат санъат ва маданият институти, "Кино, телевидение ва радио режиссёрлиги" кафедраси билан хамкорликда "Кино ва телевидение режиссёрлиги" таълим йуналиши битирувчиларининг дипом ишлари - киска метражли фильмларни тасвирга олиш жараёни молиялаштирилди. Натижада битирув малакавий ишлар - киска метражли фильмлар ("Совга" реж: М.Аскаралиева, "Угри" реж: И.Хдйдаров, "Дадамнинг совгаси" реж: М.Эргашев), "Маликаники" реж: С.Махкамбоев, "Алла" реж: Ф.Насимов) томошабинларга такдим этилди. Бундан куриниб турибдики, киска метрли кинога унинг маънавий таъсир кучига эгалиги нуктаи назардан катта ахамият каратилмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Абул-Касымова Х., Тешабаев Д., Мирзамухамедова М. Кино Узбекистана. - Т.: Гафур Гулям, 1985.

2. Узбекистон фильмлари каталоги. (1996-1999 й.) - Т., 1999.

3. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni 29.04.2004, N ПФ-1427

4. Абул-Касымова Х. Зрелишные исуксство в системе художественной культуры Узбекистана ХХ века. Т. 2. - Т.: Санъат, 2009.

5. Katz E. The Film Encyclopedia. 2nd ed. New York: HarperCollins, 1994.

6. Дроздова М. Анапа-2007: Наши намёки вполне прозрачны. Искусство кино. 2008, №2 февраль.

7. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 7 августдаги П^-3176-сонли карори

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.