CC BY
74тип и характер личности, и в них эмоциональная окраска проявляется более четко. В процессе исследования и анализа словарного запаса стало известно, что поэт широко использовал сложные слова народной разговорной речи. Следует отметить, что критическо проверяя значения каждого слова он использовал их в разных значениях.
Результаты исследования доказали, что народная и разговорная лексика являются сложными словами с переносными значениями. Некоторые из них, помимо своих основных значений, приобретают переносные значения в контексте.
Ключевые слова: Вараки санг, Лоик, слова, имеющие переносное значение, фразеологизмы, народные описания, метафора, простые слова, производные, продуктивные.
folk colloqual lexis in the works of loiq sherali (based on material of "varaqi sang" collection -dushanbe: irfon, 1980)
The article stresses that phraseological units and colloquial phrases with stylistic tints are used in Loiq Sherali's Varaqi Sang collection. According to the author, folk descriptions vividly express goals. They obviously reflect the trait, characteristic, character, in general, type and character of the personality and in them the emotional coloring is displayed more clearly. In the process of research and analysis of the vocabulary, it became known that the poet made extensive use of complex words of folk colloqual speech. It should be noted that through critical checking of the meaning ofeach word he used them in different meanings.
The result of the research proved that folk and colloqual lexis are complex words with figurative meanings. Some of them, besides their basic meanings, acquire figurative meanings in context.
Keywords: Varaqi Sang, Loiq, words having a figurative meaning, phraseological units, folk descriptions, metaphor, simple words, derivatives, productive.
Сведения об авторе:
Нуъмонзода Марями Шодмон, ассистент общеуниверситетской кафедры таджикского языка, Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни
About the author:
Nu'monzoda Maryam Shodmon, assistant in the University-wide Department of Tajik Language, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni.
УДК: 802.0+809.155.0 ТАХДИЛИ СОХТОР ВА ДАРА^АИ МУТОБЩАТИ ВОХИДХОИ ЛУГАВИИ МУРАККАБИ ЗАБОНХОИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧДКЙ
Сафарзода Р.А.
Донишкадаи давлатии забонхри Тоцикистон ба номи С Улугзода
Агар шумораи забонхо зиёда аз 7000 бошад, пас хар яки онхо тачассумгари маданияту фарханг ва расму оини хоси хар як халку миллат мебошанд, ки бо калимаву ибора ва исгилохдги махсус ифода мегарданд [17]. Дар натича калимахои нав пайдо шуда, захираи лугавии забонхоро ганй мегардонанд. Хр як забон хусусияти миллй, фонетикй, грамматикй, сохторй, лугавй, типологй, услубй ва гайрахоро дорад, ки аз хамдигар фарк мекунанд, гарчанде ки баъзе забонхои олам ба хамдигар наздик буда, ба як оила ва гурухи забонхо дохил мешаванд. Аз ин лихоз, масъалаи муайян намудани дарачаи мутобикати вохидхои забон ба миён меояд. Дар замони муосир вобаста ба рушди босуръати равияхои амалии филологй, ба монанди мукоисаи забоншиносии фархангй ё худ лингвокултурология, омузиши вохидхои забон аз нигохи мутобикат, аз чумла лексикаи бемуодил масъалаи актуалй ба хисоб меравад. Лексикаи бемуодил он вохидхои лугавии забони асл мебошанд, ки дар забони тарчума мутобикат ё муодили худро надоранд. Забоншиноси англис (Майкл Александр Кирквуд) Хэллидей мафхуми муодилнокиро асоси на танхо назарияи тарчума, балки забоншиносии мукоисавй мехисобад, зеро хангоми мукоисаи вохидхои забони асл бо вохидхои забони тарчумаро мо дар назар дорем, ки онхо дар худуди матн муодили вохидхои хамдигар мебошанд [7, с.14-16].
Хадаф аз навиштани маколаи мазкур муайян намудани дарачаи мутобикат, яъне муодилнокй ва бемуодилии вохидхои лугавии мураккаби забонхои англисй ва точикй аз нигохи сохтор, маъно ва вижагихои тарчумаи онхо мебошад.
Забонхои англисй ва точикй аз чумлаи забонхое мебошанд, ки олимони забоншиноси ватаниву хоричй аз лихози мукоиса онхоро зимни тадкику тахлил карор медиханд. Забонхои мазкур дар катори дигар забонхои олам дар холи рушди босуръат мебошад. Байни забонхои номбурда аз нуктаи назари лексика вижагихои фарккунанда ва умумй вучуд доранд. Ба инхо муодилнокй ва бемуодилии вохидхои лугавии забон метавонанд дохил шаванд. Зери мафхуми лексикаи бемуодил мафхумхои падидахои
мушаххаси фарханги муайян низ фахмида мешавад. Хар як забон ба таври хос тавассути вохидхои лугавии худ вокеияти объективиро инъикос мекунад. Яке аз масъалахои мухим ва актуалии лексикаи бемуодил ин муайян намудани сабабхои асосии пайдоиши ин гурухи калимахо мебошад. Дар адабиёти илмй масъалаи мазкур ба таври гуногун таджик карда мешавад, ки дар он акидахо ва назархои гуногун ба мушохида мерасанд. Рочеъ ба масъалаи бемуодилии вохидхои лугавии забон олимони забоншинос, аз кабили В.С. Виноградов, А.В. Фёдоров, Л.С. Бархударов, Е.М. Верешагин, В.Н. Комиссаров, Ф.М. Турсунов ва дигарон таваччухи хосса зохир намудаанд. Аз чумла, А.В. Фёдоров оид ба мавчудияти бемуодилй кайд мекунад, ки «комилан имконнопазир будани мавчудияти муодили ин ё он калимаи матни асл, сирф бемуодил бадани вохидхо нисбатан кам вомехурад. Бемуодилй маъмулан дар он холат пайдо мешавад, ки калимаи матни асл падидахои комилан махаллиро ифода мекунад, ки дар фахмиш ва зиндагии дигар халку миллатхо вучуд надорад» [15, с.135]. В.Н. Крупнов кайд менамояд, ки «лексикаи бемуодил барои он вучуд дорад, ки аввалан аз руйи баъзе сабабхо дар забони тарчума мувофикати ягона ва доимй надоранд, дуввум пайдоиши лексикаи бемуодил аз он сарчашма мегирад, ки ин ё он вохиди лугавй дар забони тарчума бинобар набудани чунин мафхумхо умуман мавчуд нест ва барои ифодаи онхо аз транслитератсия, калка ва шархи маъной истифода бурдан лозим аст [9, с.29]. Ба назари мо мавчудияти лексикаи бемуодил аз хос будани фархангу оин ва вижагихои забонии хар халку миллат сарчашма мегирад. Тадкикоти муфассалро доир ба масъалаи лексикаи бемуодил забоншиноси машхур А.О. Иванов низ гузаронидааст. Тибки акидаи у «вохидхои лугавии бемуодил он вохидхои лугавие мебошанд, ки дар захираи лугавии забони тарчума муодилхои худро надоранд, яъне вохидхое, ки тавассути онхо дар дарачаи зарурй тамоми чузъхои маъноии хоси матни додашуда ва ё яке аз чузъхои маъноии вохидхои лугавии матни забони асл ифода карда мешавад» [5, с.9-10]. Л.С. Бархударов лексикаи бемуодилро ба таври муфассал тахлил намуда, зери ин мафхум вохидхои лугавии яке аз забонхоро мефахмад, ки байни вохидхои лугавии забонхои дигар муодили пурра ва нопурра надоранд. У лексикаи бемуодилро ба се гурухи вохидхои лугавй чудо мекунад:
- Исмхои хос, номхои чурофй, номхои идорахо, ширкатхо, рузномахо ва г;
- Реалияхо-калимахои ифодакунандаи ашё, мафхум ва падидахое, ки дар тачрибаи амалии мардуми бегона вучуд надоранд (масалан, номгуи хурокхои миллй, навъи либосх,ои халкй, яъне ашёхои фарханги моддй ва маънавй);
- Ба истилох «холигоххои маъноии тасодуфй» (случайные лакуны)-вохидхои лугавии яке аз забонхост, ки ба онхо аз руйи кадом сабаб дар таркиби лугавии забони дигар мутобикат надоранд [2, с.93-95].
^атъи назар аз бемуодил будани вохидхои лугавии забони асл вохидхои лугавие низ мавчуданд, ки дар забони тарчума муодили худро доранд. Н.А. Иванова кайд мекунад, ки «аломати мухими муодилнокй на мувофикати мафхумхо, балки мутобикати дакики маънохо дар матн мебошад» [6, с.48]. Тибки акидаи Я.И. Ретскер муодилнокй ин мувофикати мукаррарии баробарарзиши аз руйи коида аз матн вобаста набудаи байни вохидхои забони асл ва тарчума мебошад [11, с.13].
Як катор гурухи калимахои мураккаби забонхои англисй ва точикй мавчуданд, ки байни хам муодилнок ва ё бемуодиланд. Вохидхои лугавии мураккаби забонхои мукоисашавандаро вобаста ба хусусияти сохторй, маъной ва тарчумавй ба вохидхои лугавии мураккаби муодилнок ва бемуодил чудо кардан мумкин аст, ки гурухи калимахои муодилнок дар навбати худ ба калимахои муодилноки пурра ва нопурра чудо карда мешаванд.
Вохидхои лугавии мураккаби муодилноки пурра. Забонхои чахон байни хам робитахои гуногун доранд ва дар онхо аз нигохи фонетикй, лексикологй, грамматикй ва гайрахо умумиятро мушохида кардан мумкин аст. Аз ин бармеояд, ки калимахои мураккаб низ дар забонхои мавриди назар муодили худро доранд. Умуман, аз нигохи сохтор, маъно ва вижагихои тарчумавй вохидхои лугавй дар забонхои мукоисашаванда бемуодил ва муодилнок буда метавонанд. Аз ин ру, онхо метавонанд дар забони дигар муодили пурра ва нопурраи худро дошта бошанд. Дар мадди аввал вохидхои лугавии мураккаби муодилноки пурраи забони англисиро мавриди баррасй карор медихем.
Мисол, калимаи ice-cream [,ais.к'т1:т]-яхмос аз руйи сохтор хам дар забони англисй ва хам дар забони точикй калимаи мураккабе мебошад, ки аз ду калимаи сода таркиб ёфта, аз руйи маъно низ монанд мебошанд. Масалан, агар чузъхои калимаро дар алохидагй тахлил намоем, пас калимаи ice-ях ва калимаи cream-крймоц, саршир, хома мебошад.
Ice-cream
I I
Ях-мос- асоси замони хрзираи мосидан (аз хрлати моеъ ба хрлати нимамоеъ ё хамир овардан).
Агар ба тарчумаи тахтулафзии калимаи ice-cream назар кунем, онгох калимаи номбурда яхцаймоц тарчума мешавад, вале дар тарчумаи маъноии калимаи мазкур cream хамчун мос тарчума шудааст, ки шояд ба маънои дар боло зикргардида омада бошад ва ё аз калимаи мост (цургот, шири бо моя туршонидашуда, ки щнуз обаш нарафтааст) гирифта шуда бошад. Худи калимаи яхмос дар китоби «Фарханги забони точикй», чилди дуввум чунин шарх ёфтааст: яхмос- хурдании мисли ях хунук,
ки аз ширу шакар тайёр мекунанд, бастани, ширях. Калимаи мазкурро ба гурухи калимаи мураккаби муодилноки пурра дохил кардан мумкин аст.
Калимаи мураккаби goldsmith-заргар дар забонхои мавриди назар аз руйи чанд хусусият муодили хамдигар мебошанд:
- ин вожа дар хар ду забон аз руйи сохтор аз ду чузъ таркиб ёфтаасг: gold-smith - зар-гар. Дар забони точикй калимаи мазкур бо пасванди исмсози -гар сохта шудааст;
- аз руйи морфология ба исм тааллук дорад;
- аз руйи мафхум ифодакунандаи як маъно - касбу хунари заргарй (як намуди фаъолияти инсон);
- аз лихози тарчумаи маъной низ як хел тарчума мешаванд: goldsmith-заргар.
Тарчумаи тахтулафзии калимаи мазкур дар забонхои мукоисашаванда ба тарчумаи маъной наздикй дорад. Мисол, gold-тилло; smith- шахсе, ки бо метал кор мекунад. Дар забони англисй калимаи smith дар алохидагй маънои мустакил дорад: smith [smie]-о/ангар. Дар забони точикй пасванди исмсози -гар мавчуд аст, ки дар калимаи заргар ифода ёфтааст. Аз ин ру, заргар дар забони точикй сохта мебошад.
Гурухи калимахои мураккаби забони точикй аз руйи вижагихои сохторй, маъной ва тарчума дар забони англисй муодили худро доранд. Онхо аз руйи сохтор дар хар ду забон мураккаб буда, аз нигохи маъно низ як хел тарчума мешаванд. Онхоро ба вохидхои лугавии пурра ва нопурра ворид кардан мумкин аст.
Якчанд мисолхоро, ки аз руйи сохтор муодили нопурра ва аз руйи маъно муодили пурраанд, мавриди тахлил карор медихем.
Калимаи /амадон- know-all (a person who knows everything) аз руйи сохтор дар хар ду забон аз ду реша таркиб ёфта, дар алохидагй низ маънои якхела дорад ва аз лихози маъно тарчумаи калима бо як мазмун ифода мегардад, аммо дар раванди тарчума чойи решахо тагйир меёбанд. Мисол, хрма (цонишини майяни)^; дон (1. асоси замони /озира ва сигаи амр аз донистан. 2. цузъи пасини баъзе аз калимахои мураккаб ба маънои донанда: /исобдон, цоидадон, забондон, сухандон, цадрдон)- know. Хрма-all, дон(истан)- know. Дар забони точикй вожаи хама ва дон аз чонишин ва феъл сохта шудааст.
Дар ибораи занбури асал-honeybee монанди калимаи /амадон-know-all дар раванди тарчума чойи чузъхо тагйир меёбанд. Мисол, занбур (навъи /ашароти парандаи хурди нешзан, ки хел/ои гуногун дорад)-bee; асал (моддаи шакарини гафс, ки занбури асал аз шираи гул/о /осил мекунад, ша/д, ангубин)-honey. Занбур- bee, асал- honey.
Калимахои шердил - lion-hearted, бодомшакл - almond-shaped, бодомчашм - almond-eyed ва монанди инхо дар забонхои мавриди назар аз руйи сохтор мураккабанд, аз нигохи маъно низ якранганд ва аз руйи вазифаи морфолигй низ ба сифат тааллук доранд. Аммо дар сохтори калимахои англисй нисбат ба точикй каме фаркият вучуд дорад. Мисол
Исм+исм (точикй): шер+дил, бодом+шакл, бодом+чашм.
Noun+participle II (англисй): lion+hearted, almond+shaped, almond-eyed.
Калимаи мураккаби бодомшакл дар сохаи тиб бо илова кардани калимаи гадуд дар раванди тарчума тамоман маънои худро тагйир медихад. Мисол, гадуди бодомшакл- tansil. Дар мисоли мазкур хангоми тарчума на танхо калимаи мураккаби бодомшакл дар забони англисй бо як калимаи сода ифода ёфтааст, балки калимаи гадуд низ хазм шудааст.
Калимаи сохтаи варзишгар- sportsman дар забонхои мавриди назар аз нигохи маъно муодили хам мебошанд. Дар фахмиши мардуми хар ду халк варзишгар як мафхумро ифода мекунад. Калимаи зерин дар забони точикй бо як калима варзиш (мацмуи машгулият ва машщои цисмони барои тарбияи бадан) ва пасванди калимасози -гар сохта шудааст. Вале дар забони англисй бо иловаи шудани хамсадои пайвасткунандаи -s-, ки калимахои sport [spo:t] (an activity involving physical exertion and skill in which an individual or team competes against another or others for entertainment) ва man [mwn] (an adult human male)-ро бо хам пайваст мекунад, сохта шудааст. Бо вучуди аз руйи сохтор каме аз хам фарк кардани калимаи мазкур, онро ба гурухи калимахои мураккаби муодилнок ворид кардан мумкин аст.
Як катор вохидхои лугавии мураккаби забони точикиро аз руйи вижагихои сохторй, маъной ва тарчумавй дар мукоиса бо забони англисй ба гурухи калимахои мураккаби муодилноки пурра ворид кардан мумкин аст.
Мисол, даст (исм, як узви инсон аз шона то ангуштон)+сохт (дар калима/ои мураккаб тарз ва чигунагии сохта шудани чизеро нишон меди/ад: бадсохт, хушсохт) ^даст(и)сохт; hand (noun, the end part of a person's arm beyond the wrist, including the palm, fingers, and thumb)+made (PII, from make)^ handmade.
Дастсохт
I I
Handmade
Калимаи зерин дар забонхои мавриди назар бо як маъно ифода мегардад. Мисол, handmade jewelry-цаво/ироти дастсохт, handmade door- дари дастсохт ва гайра.
Калимаи даструймол дар забони точикй аз се реша сохта шудааст. Мисол, даст- узви бадани инсон аз шона то нуги ангуштон; каф ва панцаи даст; руй- че/ра, рух ва мол- асоси замони /озираи феъли
MOMudan; Monum; Mac/. Ammo gap 3a6oHH aHrnucH a3 gy pema: hand- the endpart of a person's arm beyond the wrist, including the palm, fingers, and thumb Ba kerchief- a piece of fabric used to cover the head. Xygu KanuMau kerchief gap 3a6oHH aga6uu aHrucH MatHou gacipyHMonpo gopag. KanuMau Ma3Kyp a3 pyHu coxtop MypaKKa6 acT, rapnaHge kh KaMe ^apKuai 6a Ha3ap Mepacag, Bane a3 Huroxu MatHoH 6a xaM MyogunaHg.
KanuMau MaKma66a^a-schoolboy a3 Huroxu coxTop gap 3a6oHxou MyKoucamaBaHga MypaKKa6aHg, Bane a3 pyfiu MatHo a3 xaM KaMe $apK gopaHg. flap 3a6oHH to^hkh KanuMau Ma3Kyp 6a MatHou xoHaHgau MaKia6 ucTH^oga 6ypga MemaBag, atHe TaMoMH xoHaHgaroHH MaKTa6 HoBo6acTa a3 'hhc, Bane gap 3a6oHH aHrnucH x,aMHyH xoHaHgau MaKTa6, kh nucap acT ('hhch MapgoHa) MaBpugu uciH^oga Kapop gopag. KanuMau MaKma66ma-po gap 3a6oHH to^hkh 6o KanuMaxou xonanda, mana6a HBa3 KapgaH MyMKHH aci, kh gap 3a6oHH Tap^yMa 6o KanuMau cogau pupil u^oga Mee6ag. KanuMau gogamygapo a3 pyHu coxiop 6a Boxugxou nyraBHH MypaKKa6u MyoguHoKH nyppa Ba a3 pyHu MatHo 6a rypyxu Boxugxou nyraBHH MypaKKa6u MyogunHoKH Honyppa Bopug KapgaH MyMKHH aci.
KanuMaxou mabpuxco3- epoch-making, nuMapo/- half-road, Ky3(a)nymm, Kpwnymm- humpback, hunchback, atyconazyu- storyteller Ba aMconu HHxopo 6a rypyxu Boxugxou nyraBHH MypaKKa6u MyogunHoKH nyppa Bopug KapgaH MyMKHH aci, 3epo ohxo xaM a3 nux,o3H coxiop Ba xaM MatHo Ba poxxou H$ogae6H xycycuaixou aKxena gopaHg.
Boxugxou nyraBHH MypaKKa6u MyogunHoKH Honyppa. flap Kaiopu Boxugxou nyraBHH MypaKKa6u MyogunHoKH nyppa, uHnyHHH KanuMaxou MypaKKa6u MyogunHoKH Honyppa HH3 MaB^ygaHg, kh oHxopo a3 pynu xycycuaixou ryHoryH 6a rypyxxou Boxugxou nyraBHH MypaKa6u MyogunHoKH nyppa Ba Honyppa Bopug KapgaH MyMKHH aci. KanuMaxou 3epuHpo a3 pynu BH^aruxou coxiopH MaBpugu Taxnun Kapop MeguxeM.
flap KanuMaxou good-natured, open-handed Ba cross-legged Huc6ai 6a Myogunxou 3a6oHH to^hkh a3 pynu coxiop KaMe ^apKuai 6a Ha3ap Mepacag. Mucon, gap 3a6oHH aHrnucH KanuMaxou good-natured, open-handed Ba cross-legged 6o Bacn mygaHH acocu cu^ai Ba cu^ara $etnuu II coxia myga, gap Harn^a a3 pynu Mop^onorua 6a Ba3H$au cu^ai oMagaaci, Bane gap 3a6oHH to^hkh coxia mygaHH KanuMaxou HoM6ypga 6a TaBpu gurap cypaT Merupag, atHe ohxo TaHxo a3 acocu cu^ai Ba acocu hcm TapKu6 Mee6aHg. A3 HyKiau Ha3apu MyogunHoKH HH3 MoHaHguxo 'oh gopaHg. MacanaH, gap xap gy 3a6oH KanuMaxou good-natured, open-handed Ba cross-legged MypaKKa6 6yga, a3 pyHu Mop^onorua 6a Ba3H$au cu^ai MeoaHg, a3 pyHu MatHo xaM MatHou aKxena gopaHg, atHe H^ogaKyHaHgau xucnaiH hhcoh Me6omaHg, kh uciH^ogau ohxo gap 3a6oHxou MyKoucamaBaHga Mymoxuga Merapgag. Arap Tap^yMau ^ygoroHau ^y3txou KanuMau Ma3Kyp Ha3ap KyHeM, oHrox ^y3tu aKyMH KanuMa aHrnucH 6o ^y3tu aKyMH KanuMau to^hkh aK xen Tap^yMa MemaBaHg. Mucon: good-natured
I I
xym-ma6uam
KanuMau good-natured 6o unoBa mygaHH nacBaHgu -d a3 hcm 6a cu^ai ry3amia, xycycuaiu HHcoHpo u^oga MeKyHag. Arap hh KanuMapo gap 3a6oHH to^hkh a3 pyHH coxiop nyppa Myogun xoHeM, good-nature HaBHmia MemaBag, kh Tap'^yMau oh xymma6uamu aci, atHe MyogunHoKHH coxiopH 6a 6eMyogunHH KanuMa a3 Huroxu MatHo Ba Tap^yMa oBapga MepacoHag. KanuMau open-handed HH3 6a nyHHH Tap3 Taxnun Kapga MemaBag. Mucon: open-handed
I I
Kymoda-dacm
KanuMau MypaKKa6u cross-legged- nop3ony, no pynu no Kapdan Tap^yMa MemaBag, atHe noHpo 6onou xaM KaT Kapga e 6a TaBpu ogH 6onou xaM HaMyga HumaciaH, kh gap HaTH^a 6a xap^u «x» MoHaHg MemaBag. Hh anoMaT gap 3a6oHxou MyKoucamaBaHga MatHou cross- xaT 3agaHpo gopag, kh 6o anoMaTH «x» umopa Kapga MemaBag. A3 pyHH MatHo Ba Tap^yMa gap 3a6oHx,ou MaBpugu Ha3ap Myogunu xygpo gopaHg.
KanuMau MypaKKa6u oarsman MoHaHgu KanuMaxou good-natured Ba open-handed a3 nuxo3H coxiop ^apKuai 6a Ha3ap Mepacag. rapnaHge KanuMau Ma3Kyp gap xap gy 3a6oH a3 gy ^y3t TapKu6 e^Ta aci, gap 3a6oHH aHrnucH hh gy ^y3t TaBaccyiu xaMcagou naHBaciKyHaHgau "s" naHBaci myga oMagaaci. Hh anoMaT a3 3a6oHH KaguMau aHrnucH 6okh MoHga, 6a aKugau B.H. ApHong a3 nage^H coxh6h capnamMa Merupag [1, c.153]. A3 Huroxu MatHo HH3 aK HaMygu Kac6y Koppo u^oga MeKyHaHg, atHe oarsman-6enKam (oar-6en; -s-x/aMaadou naueacmKynanda; man-Kam (a3 fawu Kamudan ^pu$ma myda, un yo ^aMHyn ucm oMadaacm, Hbne ufyodaKynandau maxc)), aMMo a36acKH gap BaiaHH mo ucm^oga a3 6axpy yKeHycxo 6a Ha3ap HaMepacag, moag gap ^axMumu MapgyMH mo KanuMau 6enKam gap Maggu aBBan Mapgu gexKoHpo TacBup KyHag. flap KanuMau Ma3Kyp nacBaHgu hcmco3h -Kam 6a Ha3ap Mepacag, kh 6o oh gurap KanuMaxopo coxiaH MyMKHH aci. Mucon, pyKam (pyKamu Kumo6, yund), dunKam, capmm Ba raHpaxo. KanuMau man gap 3a6oHH aHrnucH xaMHyH nacBaHgu hcmco3 hh3 xu3MaT MeKyHag, kh TaBaccyiu oh KanuMaxou 3uege coxia MemaBaHg. Ea MoHaHgu, airman- /aeonaeapd; newsman- Myx6up; Irishman- upnandurnu Ba raHpaxo.
KanuMaxou MypaKKa6u good-natured, open-handed, cross-legged Ba oarsman rapnaHge gap xap gy 3a6oH MypaKKa6 6yga, a3 pyHu MatHo u^ogau aKxena gopaHg, Bane gap 3a6oHH acn ^y3tu gyroMamoH coxia Me6omag. A3 hh 6apMeoag, kh KanuMaxou MypaKKa6u Ma3Kyp 6a rypyxu KanuMaxou MyogunHoKH Honyppa goxun MemaBaHg, atHe a3 'HxaTH coxiop ^apKuai gomia, a3 'HxaTH MatHo aKxenaaHg.
Вобаста ба хусусияти хос доштани хар як забон дар онхо вожахоеро вохурдан мумкин аст, ки муолили худро надоранд. Ин хусусият аз руйи гуногун будани хаёти ичтимой, тарзи фаъолият, дину эътикод, расму оин, фархангу унсурхои миллй, диди гуногуни мардум ба олами атроф ва гайрахо сурат мегирад. Вохидхои лугавии мураккаби забони асл аз нигохи сохтор, маъно ва вижагихои тарчумавй метавонанд дар забони тарчума муодили худро надошта бошанд.
Калимаи мураккаби точикии сартарошхона (цое, ки мардон дар он цо рафта муйи сар ва риши худро дуруст мекунанд) дар забони точикй аз се реша таркиб ёфтааст ва дар забони англисй бо як вожаи сода - barber ифода мегардад. Калимаи мазкур мутобики маъно дар хар ду забон муодили хам мебошанд, вале на аз руйи сохтор. Мисол, сар- як узви инсон; тарош-аз феъли тарошидан гирифта шуда, ба исм табдил ёфтааст ва маънои пок кардан, тоза карданро дорад ва хона- чой, уток, манзил. Дар забони англисй бошад, танхо вожаи barber онро ифода кардааст. Дар забони англисй ин калима муродифи худро дорад, ки хамчун калимаи мураккаб шакл гирифтааст. Мисол, hairdresser's parlour-сартарошхона (цойи муи сар поккуни барои мардон). Аммо калимаи мазкур дар забони англисй аз се чузъ сохта шудааст, ки хар яки онхо дар алохидагй маънои дигарро доранд. Мисол, hair- муй; dresser-дастёри либос, омодасоз, цевони зарф ва parlour-толор, кошона [18]. Дар чамъияти хар ду халк (англисхо ва точикон) чойи ороишй барои занон ва мардон алохида аст, ки хар яки онхо номи худро доранд. Дар забони точикй чойи ороишй барои занонро кошонаи уусн меноманд ва дар забони англисй hairdressing saloon. Калимаи мазкур дар хар ду забон аз ду вожаи сода таркиб меёбад ва аз руйи маъно низ мафхуми якхела доранд. Ин калимаро ба гурухи вожахои муодилнок ворид кардан мумкин аст.
Калимаи мураккаби гулдаста ё дастагул (гулхри чида якцоя басташуда, дастаи гул) дар забони точикй ва англисй аз руйи маъно муодили худро дорад, вале аз руйи сохтор аз хам фарк мекунанд. Мисол, ин вожа дар забони точикй аз ду калимаи сода таркиб ёфта, дар забони тарчума бо як вожаи сода-bouquet ифода шудааст. Калимаи мазкур ба забони англисй аз забони кадимаи фаронсавй иктибос шудааст [16].
Калимаи мураккаби дастагул аз ибораи содаи дастаи гул тавассути факи изофй ба калимаи мураккаб мубад дал гаштааст. Мисол, дастаи гул ^ дастагул. Ин холат яке аз воситахои мураккабсозии калима дар забони точикй ба хисоб меравад, ки шумораи калимахои мураккаби бо ин усул сохташуда назаррасанд. Мисол, сари сахт ^ сарсахт (шумтолеъ, бадбахт, он ки дар азобу укубат умр ба сар мебарад), оби цав ^ обцав (нушобае, ки аз афшурдаи цав омода мегардад, пиво), дасти кушод ^ дасткушод (а) (мац. касе, ки уар чи ёбад, харц мекунад, кушодадаст, цавонмард, босаховат), дахани калон ^ даханкалон (1. он чи дауони калон дорад, калондауон. 2. мац. он ки бо калонгапи ва гапдони мардумро ба итоати худ даровардааст, гапкалон; уавобаланд) ва f.
Калимахои мураккаб ва иборахои обу уаво, сарулибос, пушок-мушок (лауцави), касбу хунар, касбу кор, карруфар, зебу зинат, соуибцамол ва монанди инхо калимахое мебошанд, ки аз ду калима, интерфикс ва миёнванди -у- сохта шудаанд ва дар забони англисй бо як калима ифода мешаванд, вале аз нуктаи назари маъно мафхуми умумй доранд. Аз ин ру онхо дар забонхои мукоисашаванда аз руи сохтор муодилнок нестанд. Мисол, обу хаво- weather; сарулибос- clothes; пушок-мушок (лауцави)- clothes; касбу хунар- speciality, profession; касбу кор- occupation, work, business etc; карруфар- splendor, magnificence etc; зебу зинат- decoration, adornment etc; сохцбцамол- beautiful ва Fайрахо.
Калимахои мураккаби poorhouse-факирхона, ice-breaker-яхшикан, ink-pot-сиёуидон, loud-speaker-баландгуяк ва монанди инхои байни хам мутобикати маъной доранд ва аз руйи сохтор мураккабанд. Забонхои англисй ва точикй аз руйи (сохти) навъи морфологй ба гурухи аналитикй дохил мешаванд ва миёни онхо ин гуна муодилхои пурра мохиятан ба микдори зиёд ба мушохида мерасанд.
Вохидх,ои луFавии мураккаби бемуодил. Дар забони англисй гурухи вохидхои луFавии мураккаб мавчуданд, ки бо нимтире навишта мешаванд ва зохиран ба чумла монандй доранд. Онхоро сохторхои атрибутивй меноманд. Ин гуна вохидхои мураккаб хоси забони англисй буда, бештар дар ВАО, матнхои илмй-техникй, ичтимой-сиёсй ва асархои нависандагон ба назар мерасанд. Барои дарки мафхуми ин гуна сохторхои мураккаб тарчумонро лозим меояд, ки дар мадди аввал матнро пурра аз назар гузаронад, баъдан хангоми интиколи онхо аз забони асл ба забони тарчума «калимаи калидй»-ро муайян созад. «Дар забони муосири англисй сохторхои атрибутивй яке аз намудхои сермахсули иборахои озод ба хисоб мераванд. Гурухи атрибутивии препозитивй бештар чолиби таваччух мебошанд. Ин намуд иборахо дорои хусусиятхои хос буда, барои тарчумон мушкилихо эчод мекунанд» [8, с.39]. Д.М. Бузаджи бар ин акида аст, ки матни тарчума танхо онгох барои идрок мувофик, фахмо, табий мешавад, ки агар тарчумон муодилхоро на чудогона, балки бо порчаи алокамандихо интихоб намояд, яъне бо дарназардошти мухите, ки дар он вохидхои барои истифода пешбинишудаи забони тарчума дар матни тарчума вучуд доранд [4, с.4б-48]. Ба акидаи мо тарчумон аввалан бояд рочеъ ба урфу одат, тарзи зиндагй, хусусиятхои забонй ва дигар унсурхои миллии мардуме, ки матни забони онхоро мавриди тарчума карор медихад, маълумоти кофй дошта бошад. Инчунин пеш аз OFOЗи тарчума матнро низ пурра аз назар гузаронад. Ин гуна сохторхои мураккаби забони англисй хангоми тарчума ба забони точикй на ба таври як калима ва ё ибораи муайян тарчума мешаванд, балки шарх меёбанд. Якчанд намунаи сохторхои мураккаби атрибутивиро мисол меорем:
1. The good includes that Royal Cliff Hotel, with its superb conference facilities and get-away-from-it-aH atmosphere - Ба чизхри хуб ме/монхонаи «Royal Cliff» бо толорхри мачлиси ва фазои «аз ташвишхри рузмарра озод» дохил мешавад (Nws., July 27, 84) [3, с.40];
2. Hillary Clinton's stand-by-your-man reaction to her husband's conduct is also being replicated -Аксуламали Хиллари Клинтон оид ба «дар пахлуи шшхрр истодагй кардан» х/амчунин такрор мегардид (Nws., Sept. 22, 75) [3, с.40];
3. Anyone who supposes that Edwina Currie 's amazing first novel is the usual sort of kill-an-hour-on-the-beach codswallop had better think again: it is much, much worse than that - %ар нафаре, ки ба гумонаш аввалин романи хайратангези Эдвин Керрй як воситаи бемаънии вацтгузаронй дар сохили бахр мебошад, бояд бори дигар фикр намояд, зеро ин аз он хеле ва хеле бадтар аст (Ind., Feb. 4, 94) [3, с.41].
Ба гурухи вохидхои лугавии бемуодил вохидхои фразеологии мураккабро низ ворид кардан мумкин аст, ки аз руйи сохтор мураккаб буда, дар забрни точикй хамчун ибора ифода мешаванд. Мисол:_
KaiHMan MypaKKaSu aHmHcfl (aea) Тарчумаи тахтулафзй Тарчумаи маъной
Welcome-to-our-house Хуш омадед ба хонаи мо Зарбати сарв/сарвбун (олами наботот).
A backroom boy Бачаи хонаи ациб 1Корманди илмии лабораторияи махфи; 2. Мутахассис.
Weld-bed Кати чоки кафшерй Навардча.
About-face Дар бораи руй Тагйир додани ацида (оид ба сиёсат).
About-sledge Дар бораи чанача Босцон.
Hand-me-down Дасти маро поён (гуфт.) либоси дасти дуюм, (амер.) либоси пешдухт ва арзон.
Elbow-room Хуцраи оринц Цойи басанда (барои ицрои кор).
Blue-sky law Цонуни осмони кабуд (амер.) цонуне, ки барориш ва фуруши аксищо ва когаз/ои цимматба/оро назорат мекунад.
Blue-water Оби кабуд Он чизе, ки бо ба/р алоцаманд ё мутааллиц мебошад, бахри.
Blue-stocking Цуроби кабуд Зани бомаърифат.
Hang-dog Сагро (дор) овез Одами разил.
Forget-me-not Фаромуш маро не Гуле бо номи «фаромушам макун» (марзангуш)
Ба гурухи вохидхои лугавии мураккаби бемуодил калима-реалияхои мураккабро низ ворид кардан мумкин аст, онхоро бо рохи калка ва ё транслитератсия тарчума намуда, ба хонандаи гайрисохибзабон тавассути шархдихй (дар кавс) возехтар фахмондан мумкин аст. Шумораи ин гуна мисолхо хеле зиёданд, ки мо чанде аз онхоро тахлил менамоем. Мисол:
Калимаи мураккаби точикй (асл) Тарчума fflap^H Ka^HMa
Нишаллопаз Nishallo-maker A man who cooks sweetness. Nishallo is a kind of tajik national sweets which especially are made on holidays.
Нишаллофуруш Nishallo-seller A man who sells nishallo (it's tajik national sweetness).
Бучулбозй Bujulbozi/ playing bujul It's a kind of traditional play among tajik children.
Гахворабандон Gahvorabandon It's a national ceremony of tajik people. Women put the baby on a childish bed which called gahvora and they sing a song and dance.
Гахворачунбон Gahvorajunbon A person who swings the childish bed (gahvora).
Гахворачунбон Mantis It's a kind of insect.
Бузкашй Buzkashi It's a kind of tajik traditional competition which men ride horses to catch the killed goat from the earth.
Човандоз Chovandoz A horse-rider who tries to catch the killed goat from the earth.
Мушкилкушо Mushkilkusho It's a kind of ceremony among tajik women. They get together and set the table, read religious books, tell stories and ask God for solving their troubles.
Мушкилкушо Troublesolving Solving a problem.
Хулоса, бемуодилии вохидхои лугавии мураккаби забон хоси хар як забон мебошад, ки тавассути он хусусиятх,ои фарккунандаи забонхо ва дар баъзе мавридхо урфу одатх,ои халкиятх,ои муайян мушаххас мегарданд, ки бо калимахои махсус номгузорй шудаанд. Дар радифи бемуодилии вохидхои лугавии мураккаб муодилнокии онхо низ ба назар мерасад, ки нишондихандаи алокамандии байнихамии забонхо мебошад. Вохидхои лугавии мураккаби бемуодилро аз забони асл ба забони тарчума тавассути шархдихй, калка, транслитератсия ва дигар усулхо ифода кардан мумкин аст.
АДАБИЁТ
1. Арнольд, И.В. Лексикология современного английского языка: учеб.пособие/ ИВ. Арнольд. - М.: Изд-во лит-ры на иностр. яз., 1959. - 352 с.
2. Бархударов, Л.С. Язык и перевод. Вопросы общей и частной теории перевода/ Л.С. Бархударов. -М: Международные отношения, 1975. - 250 с.
3. Бузаджи, Д. М., Маганов А.С. Техника перевода / Д.М. Бузаджи, А.С. Маганов. Сборник упражнений по переводу с английского языка на русский язык. Часть I. Грамматические аспекты перевода. - М.: «Р. Валент», 2007. - 208 с.
4. Бузаджи, Д.М Связная речь. О сочетаемости в переводе/ Д.М Бузаджи // Мосты. - N»3(23). - М.: Валентин, 2009. - С. 46-48.
5. Иванов, А.О. Безэквивалентная лексика/ А.О. Иванов. - СПб.: Типография издательства СПбГУ, 2006. - 200 с.
6. Иванова, Н.А. Сопоставительно-типологический анализ безэквивалентной лексики (на материале русского, немецкого и французского языков): дисс. ... канд. филол. наук: 10.02.20 / НА. Иванова. - М., 2004. - 238 с.
7. Комиссаров В. Н. Общая теория перевода. Учебное пособие / В.Н. Комиссаров. - М: ЧеРо, 2000 - 136 с
8. Комиссаров, В.Н. Пособие по переводу с английского языка на русский. Ч I / В.Н. Комиссаров, Я.И. Рецкер, В.И. Тархов. - М.: Изд-во лит-ры на иностр.яз., 1960. - 175 с.
9. Крупнов, В. Н. Курс перевода Английский язык: Общественно-политическая лексика / В. Н. Крупнов. - М: Международные отношения, 1979. - 232 с.
10. Мамадназаров, А. Фарханги англисй-точикй/ А. Мамадназаров. -Душанбе: ЭР-граф, 2017. - 1016 с.
11. Рецкер, Я.И Перевод и переводческая практика / Я.И. Рецкер. - М.: Международные отношения, 1974 - 216 с.
12. Турсунов, Ф.М. Безэквивалентная лексика в переводе (на материале английского и таджикского языков): Монография / Ф.М Турсунов. - Душанбе: Бебок, 2015. - 432 с.
13. Фарханги тафсирии забони точикй. Ч 1. / Зери тахрири С. Назарзода, Сангинов А. ва диг.- Душанбе: Пажухишгохи забон ва адабиёти Рудакй, 2010. - 997 с.
14. Фарханги тафсирии забони точикй Ч 2 / Зери тахрири С. Назарзода, Сангинов А. ва диг. - Душанбе: Пажухишгохи забон ва адабиёти Рудакй, 2010.- 1096 с.
15. Фёдоров, А. В. Основы общей теории перевода / А. В. Фёдоров. - М: Высшая школа, 1968. - 352 с.
Манбаи элекгронй
16. Online Etimology Dictionary [манбаи электронй]. - Тартиби истифодабарй: https://www.etymonline.com/woid/bouquet. Санаи мурочиат: 17-уми январи 2019 с.
17. Википедия. Языки мира [манбаи электронй]. - Тартиби истифодабарй: https://Iu.wikipedia.oIg/wiki/Языки_мира. Санаи мурочиат: 11-уми январи 2019 с.
18. Лугати «ABBYY Lingvo Live» [манбаи электронй]. - Тартиби истифодабарй: https://www.lingvolive.com. Санаи мурочиат:16-уми январи 2019 с.
СТРУКТУРЫ И СТЕПЕНИ СООТВЕТСТВИЯ СЛОЖННЫХ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ АНГЛИЙСКОГО И таджикского ЯЗЫКОВ
Данная статья включает в себя анализ некоторых структурно-семантических особенностей сложных эквивалентных и безэквивалентных лексических единиц на примере английского и таждикского языков. В ней также исследуются способы передачи сложных лексических единиц в рамках рассматриваемых языков. Каждый компонент исследуемых сложных слов анализируется отдельно, и определаются их морфологические особенности, в том числе принадлежность к той или иной частей речи. На основании точек зрений и взглядов лингвистов относительно соответствий и безэквивалентности сложных слов, автор также приводит свои рассуждения по данному поводу и делает соответствующие выводы.
Теоретическая часть статьи охватывает краткую информацию о соответствии и безэквивалентности сложных слов, а в практической части даётся анализ с использованием примеров и лингвистических фактов. Кроме того, в статье говорится о способах передачи сложных атрибутивных конструкций английского языка на таджикский язык.
Таким образом, в статье дается краткий обзор соответствий сложных лексических единиц в сопоставляемых языках, а также способов их передачи. В настоящей статье также указывается на связь сложных лексических единиц и фразеологизмов с национальной окраской сопоставляемых языков.
Ключевые слова: соответствие, безэквивалентность, сложные лексические единицы, перевод, структура, семантика, английский язык, таджикский язык.
THE ANALYSIS OF STRUCTURE AND MATCH VALUE OF COMPOUND LEXICAL UNITS OF THE ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
This article deals with the analysis of some structural-semantic features of compound equivalent and non-equivalent lexical units. It also explores the ways of translation of compound words within the considered languages. Each component of the studied compound words is analyzed separately, and determines their morphologicalfeatures, including belonging to one or another part of speech. On the basis f the point of view of linguists regarding the correspondence and non-equivalence of compound words, the author also gives his own reasoning on this issue and draws appropriate conclusions.
The theoretical part of the article represents brief information on the correspondence and non-equivalence of compound words, and in the practical part it is analyzed by using examples and linguistic facts. In addition, the article deals with the ways of translating compound attributive constructions of the English language.
Thus, the article provides a brief overview of the correspondence of compound lexical units of the languages being compared and the ways of their translation. This article also points to the connection of compound lexical units andphraseological units with the national colouring of the compared languages.
Keywords: correspondence, non-equivalence, compound lexical units, translation, structure, semantics, English language, Tajik language.
Сведения об авторе:
Сафарзода Рухангези Акбар - докторант (PhD) кафедры сопоставительного языкознания и теории перевода Таджикского государственного института языков имени С. Улугзода. Адрес: Республика Таджикистан, 734019, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6. E-mail: ruhangezakbar@mail. ru
About the author:
Safarzoda Rukhangezi Akbar - PhD student in the Department of Comparative Linguistics and Translation Theory, Tajik State Institute of Languages named after S. Ulughzoda. Address: 17/6, st. Muhammadiev, Dushanbe, 734019, Republic of Tajikistan. E-mail: ruhangezakbar@mail.ru
калима ва истилохдое, ки ба сохтмони хона, хдвли ва хочдги вобастаанд
Ошурмах;мади С.
Донишго/и давлатии тиббии Хатлон
Лексикаи ба хавлй ва хочагй алокаманд хам аз чихати таркиб ва хам аз чихати мазмун гуногунанд. Сабаби он ба равандхоии этникй ва ба сохти мураккаби хочагй марбут аст. Мафхуми хавлй ва хочагй хеле фарох буда, чандин кабатхои дигарро дар бар мегирад. Х,авлй дар забони рошорвй «dargo» ва хочагй «buna» мебошад. Бояд кайд кард, ки мисли дигар навъхои лексикаи забони рошорвй вожахои ба сохаи мазкур алокаманд хам такрибан омухта нашудаанд. Дар лексикаи шеваи лахчаи чанубй вобаста ба лексикаи хочагй ва хавлй дар китоби калонхачми «Таджики Каратегина и Дарваза» дар кисмати «Жилище» [3, с.19] оварда шудааст, ки асосан ба манзилгох (хона) вобастаанд. Аммо мафхуми хочагй «buna» вохддхои лугавии гайри хонаро хам дар бар гирифта метавонад. Вожаи «buna» то хол дар забони рошорвй мавриди истифода карор дорад, вале муродифи он калимаи «xojagi» низ серистеъмол аст. Масалан: Tar Rosorv qarrb dusad buna zindagi kinan. (Дар дехаи Рошорв кариб дусад хочагй зиндагй мекунанд). Дар забони точикй ё худ дар лахчахои чанубй калимаи «buna» дар шакли «бъна» ва «бана» [6, с.55] омадааст, ки маънои хочагй, хонавода ё оиларо дорост. Мусаллам аст, ки дар хочагии инсон манзилгох - хона кисмати мухимеро ташкил медихад. Вожахову истилоххои мавчуда далели он мебошанд, ки дар Бартанги боло навъхои гуногуни хона вучуд доранд. Дар баъзе чойхо аз чумла дар Шугнон вожаи «ujra» истифода мешавад, ки маънои хонаро ифода карда наметавонад. Ин хоначаи алохидаест, ки нисбатан майдатар мебошад ва одатан барои зимистонгузаронй ё хурокхурй истифода бурда мешавад. Дар забони рошорвй вожаи мазкур он кадар маъмул нест. Нисбати мехмонхона дар забони рошорвй калимаи <^шхош»-ро истифода мебаранд. Аммо калимаи руганхонаро на ба шакли точикй, балки «rnxanjud» меноманд. Яъне «cud» маънои хонаро ифода карда, дар пайвастагй бо «rnxan» калимаи мураккаб сохтааст ва харфи «ч» ба харфи «ч» табдил ёфтааст. Анборхона ба шакли русии «склад» ё «исклад» истифода бурда мешавад. Х,езумхона дар забони рошорвй «zuz5on» талаффуз карда мешавад.
Таснифоти дигари калима ва истилоххои вобаста ба «cud» (хона) аз кисматхои таркибии хонахо сар мезананд. Чунон ки маълум аст, хонахо аз руйи талаботи инсон истикомативу гайриистикоматй мешавад. Хонахои истикоматй аз руйи сохт, таркиб ва кисмхои дохилй аз хонахои гайриистикоматй нисбатан мураккабтаранд. Барои хамин фаровонию гуногунии истилоххои сохаи мазкурро махз дар заминаи хонахои истикоматй маънидод бояд кард. Вожаи бом дар забони рошорвй «disat» буда дар забони шугнонй он ба шакли «disit» талаффуз карда мешавад. Калимаи мазкур баъзан барои паст ё хурд буданаш хамчун «дишатак» низ истифода бурда мешавад. Az dam disat xafs. [4, с.258]. (Аз ин бом фуро). Waz nur disat zidarum. [4, с.262]. (Ман имруз бомро мерубам).
Микдори хонахо вобаста ба хочагй ва имконияту шароити сохибхона вобастагй дорад.
Дар забони рошорвй бисёр вохидхои лугавие хастанд, ки ба хона ва сохтмони он, хавлй ва асбобу ашёхои рузгор тааллук доранд, ки дар навбати худ онхоро чунин тасниф намудан ба максад мувофик аст.
