CC BY
154ЗАБОНШИНОСИ / ЯЗЫКОЗНАНИЕ
УДК: 491.550: 42 ВИЖАГЩОИ ТАРЧУМАИ КАЛИМАДОИ МУРАККАБИ ЗАБОНИ ТОНИКИ БА ЗАБОНИ АНГЛИСИ
Турсунов Ф.М., Сaфaрзодa P.A.
Донишкадаи давлатии забонхри тоцикистон ба номи С. Улугзода
Забони точикй яке аз забондои кадимй ба дишб меравад, ки аз водиддои лyFaвии cодa (cодaи рехта), шхта, мyрaккaб (мyрaккaби пайваст ва тобеъ) ва таркибй Faнй мебошад. Калимадои мyрaккaб яке аз гуруддои водиддои лyFaвии дар як забонро ташкил медиданд. Забони точикй низ аз ин лидоз иcтиcно нест. Захираи лyFaвии забони точикй аз калимадои мураккаб Faнй аст. ^айд кардан чоиз аст, ки забони точикй забони «мураккаб» ба шумор меравад, зеро забони мо кобилияти ватеи мyрaккaбcозии калимадоро дорад. Дар ин бобат С. Faниевa чунин кайд мекунад, ки «таркиби лyFaвии забони точикиро калимадои мураккаб чунон вacеъ фаро гирифтаанд, ки бебадо забонамонро забони калимадои мураккаб гуфтан чоиз аст: аз ниcф зиёди калимадои «Фарданги забони точикй»-ро калимадои бо ин навъи пyрмaдcyли кaлимacозй шхташуда ташкил медиданд» [1, c. 118]. Сохти забони мо бдоёр мураккаб ва печ дар печ мебошад. Нутки мо ба чузъдо - чумла, калимадо ва элементдои аз ин дам майдатарини овоздо, ки фикр ва мафдумдоро ифода мекунанд, чудо мешаванд [4, c.3].
Рочеъ ба воcигaи мyрaккaбcозии калима дар забони точикй забоншиношни ватаниву хоричй, аз кабили Т. Зеднй, М. Шакурй, Ш. Бобомуродов, Ш. Рустамов, С. Х,ошимов, С. Faниевa, С.Ф. Низомова, Т.А. Чавчавадзе, Л.С. Пежиков ва дигарон маколадову диccертaтcиядо ва монографиядои илмй таълиф кардаанд.
Х,адаф аз навиштани маколаи мазкур муайян намудани баъзе аз вижагидои тарчумаи калимадои мураккаби забони точикй ба забони англиет мебошад.
Захираи лyFaвии забонамон вобacтa ба пешрафту тараккиёти чамъият ва илму техника бо калимадои мураккаби нав дамаруза Faнй мегардад, ки ин xycycият барои рушди минбаъдаи он мушидат мекунад. Аз таркиби лyFaвии забон аён аст, ки бо роди мураккабшзии калима микдори зиёди калимадо ба миён омадаанд ва чун моли тайёри забон корбаст мешаванд [9, c.122]. Кaлимacозии вожадои мураккаб яке аз во^та^и маъмултарин ва cериcтеъмолтaрини ycyли кaлимacозии забони муошри точикй ба диcоб меравад. Дар забони точикй водиддои мураккаби лyFaвй бороду водата^и гуногуни грамматикиву шхторй, ycлyбй, маъной ва Faйрaдо шхта мешаванд. Mиcол: пахтакор, Шахринав, чойхона, давон-давон, панцшоха ва дигардо [4, c.10]. Ондо барои муъчазу ифоданок ифшо кардани фикр мавриди истеъмол карор мегиранд. Яке аз xycycиятдои калимадои мураккаб маънои яклухтро ифода кардани ондо мебошад. Дар натичаи пайваст шудани калимадои мycтaкилмaъно калимаи мураккаби дорои маънои нав ба амал меояд, ки маънои дошлшуда аз маънои чузъдои калимаи мураккаб фарк мекунад. Вожадои мураккабро шдибзабонон, пеш аз дама, адибон ба вучуд меоранд, ки бо мадорати баланди эъчодй ва xyшcaликaгй дар acaрдои худ барои тacвир намудани накши кадрамондо, оламидастй, долату доджадо ва рангину пурэъчоз баён кардани фикри худ мавриди истифода карор медиданд. Нaвиcaндaгони мо низ дар acaрдои бадеии худ аз вожадои мураккаб вacеъ истифода бурдаанд. Аз ин лидоз, барои тадлил мишлдо аз acaрдои бадеии нaвиcaндaгони точик, ки ба забони aнглиcй тарчума шудаанд, оварда мешаванд.
Myрaккaбcозии калима дар забони точикй маоъаладои бадсталаби худро дорад. Бо вучуди шево, равон ва Faнй будани забони точикй, баъзе аз шхтори калимадо, иборадо ва чумладо ба назар мерacaнд, ки забондои арабй ва руш дар cоxтор, шaклcозй ва датто ба маънои ондо таъшр рacонидaaнд, ки ондоро аз xycycияти acлй каме дур кардаанд. Вож^ое кaлимacозие мавчуданд, ки ба Faнишaвии захираи лyFaвии забон мycоидaт менамояд ва аз чониби cодибзaбонон ба таври фаровон иотифода мегарданд. Х,амзамон, доджадои кaлимacозие ба мушодида мерacaнд, ки аз нигоди татбик ва истифодаи забон чандон мyноcиб набуда, дycни баёнро коста мегардонад. Забоншинош маъруф ва олими бaрчacтa М. Шакурй ба баъзе гуруддои ондо ишора намуданд, ки ёдоварии ондо дар ин маврид мувофики ма^ад мебошад.
Macaлaн, калимадои мураккаби худтйнщдкунй, xydMyaÜRHKyHñ, цустуцукунй, хоридкунй ea Faüpa.
Оид ба ин гуна шхтори калимашзй М.Шакурй кайд мекунад, ки «...агар дар ибораи феълй феъл аз ду калима иборат бошад, дар вакти кaлимacозй як калимаи ин феълро партофтан лозим будааст. Аз дамин caбaб аз ибораи худ дуст доштин калимаи худдустй шхтаанд, яъне «доштан»-ро партофтаанд;... яъне «додан» cокит шyдaacт ва доказо» [10, c.125-126]. Аз ин бармеояд, ки cоxти
калимасозии забони точикй дар якчоягй се феълро пампам кабул намекунад, чунки «коидаи аслии ин навъи калимасозй хамин аст. Аз ин коида маълум мегардад, ки аз ибораи «худ дуст доштан» калимаи худдустдорй сохтан нодуруст аст. Барои ин ки калима шакли дуруст гирад, асоси феъл (яъне «дор»)-ро партофтан даркор аст. Ба хамин тарик, агар аз иборахои боло калимахои худкоркунй, худбахрдихй худогохщавй, худширинкунй ва гайра созем, коидаи калимасозй вайрон мешавад» [10, с.125].
Забонхои точикй ва англисй забонхои мураккаб ба хисоб мераванд. Онхо байни хам робитаи зич доранд ва аз руйи хусусиятхои грамматикй, сохторй, услубй ва дигар унсурхо фарк мекунанд. Бинобар ин, миёни вохидхои мураккаби лугавии забонхои мавриди назар аз нигохи тарчума ва маъно монандй ва фаркиятхо ба назар мерасанд.
Калимахои мураккаби забони точикй дар рафти тарчума ба забони англисй бо чанд рох ифода мегарданд. Мисол, як катор калимахои мураккаби забони точикй хангоми тарчума аз лихдзи сохтор мураккаб бокй монда, аз руйи маъно низ як мафхумро ифода мекунанд:
1. ... дари мактабро аз дарун занцир карда, ба зулфинаш чуб гузарони дабуданд, ки даромад-баромад кардани мисли ман бачаи шашсола мумкин набуд... (6, с.11). -... the door to the school was barred on the inside with a wooden beam that a six-year-old like myself could not have budged (11, p. 227).
Дар чумлаи забони точикй калимаи мураккаби шашсола ба забони англисй низ аз руйи сохтор дар шакли мураккаб интикол ёфта, аз руйи маъно хам як мафхумро ифода мекунад.
2. Халифа чашмони гиряолуди худашро бо остинашпок карда, лангон-лангон ба цояш рафта нишаст (6, с.20). - Khalifa wiped his tear-filled eyes on his sleeve, limped over to his place, and sat down
(11, P. 231).
Дар ин мисол калимаи мураккаби гиряолуд ба забони англисй бо калимаи мураккаби tear-filled ифода ёфтааст. Калимаи гиряолуд аз ду калимаи сода гиря ва олуда сохта шудааст, ки бо муодили забони англисй хаммаъно буда, чузъи аввали гунаи англисии он низ дар алохидагй хамон маъноро доро аст ва чузъи дуюм аз лихдзи маъно каме фарк дорад:
гиря+олуд ^ stained
i
tear+filled ^ пуршуда
Аммо бо вучуди ин хусусият маънои калима аз забони асл ба забони тарчума бетагйир бокй мондааст.
3. Чубзан аз задан бозистод. Аммо фаллоцдорон зануз зам халифаро сар намедоданд (6, с. 18). - The beating stopped, but the falloq-holders did not release Khalifa's feet (11, p. 230).
Дар мисоли мазкур гунаи забони англисй бо дар бар гирифтани калимаи точикй дар чузъи аввал сохта шудааст ва чузъи дуюми он аз забони точикй ба забони англисй дар алохидагй айнан хамон тарчумаро дорад. Калимахои мураккаби фаллоцдорон ва the falloq-holders аз лихози сохтор, грамматика ва маъно (тарчума) хусусияти умумиро ифода мекунанд:
-Фаллоц+дор+он
i i thefalloq-holder+s
Инчунин калимахои мураккаби забони точикй хангоми тарчума бо чанд калима шарх меёбанд ва ё сарфи назар мешаванд. Мисол:
Хамаи бачагони чубхурда кисазряшонро кофтанд, аз кисаи як-дуи онхр намаки куфтаи ба латта баста баромад (6, с. 18). - The boys who had been beaten looked through their pockets, and one or two of them found some salt wrapped in cloth (11, p. 230).
Дар ин чумла калимаи мураккаби чубхурда хангоми тарчума ба забони англисй тавассути замони мутлаки гузашта дар тарзи мафъули феъл (The Past Perfect Passive Tense) ифода шудааст.
Хаёли ширини ин гуна хар доштан замаи душворизои мактабро ба ман осон кард, ман аз гарданшахии худ фуромадам, валекин боз аз падарамяк чизруёндани шуда гуфтам:... (6, с.23). -Such fantasies dispelled all my nightmares of school, and I gave into myfather, though I decided to press my luckjust a little:... (11, p. 233).
Дар ин мисол калимаи мураккаби гарданшахй дар тарчума сарфи назар шуда, танхо бо ифода кардани бартараф шудани мушкилихои кахрамони асар он холат тасвир шудааст.
Мактабдор боз ба пулцамькунии худ даромад... (6, с. 26). - The teacher went on collecting the money (11, p. 234).
Дар мисоли боло калимаи мураккаби пулцамькунй, ки аз се чузъ иборат аст (пул+цамь+кунй), ба забони англисй бо ибораи collecting the money ифода ёфтааст.
Яке аз роххои тарчума шудани калимахои мураккаби забони точикй ба забони англисй аз сохти мураккаб ба сохти сода тарчума шудани калимахои мураккаб мебошад, ки онхоро бо мисолхо тахлил менамоем. Миосл:
1. Давон-давон боз ба мактаб омадам (6,с. 25). -Iran all the way back to school (11, p. 234).
2. Мактабдор щнуз дар мактаб буд, бачагон уам акнун ягон-ягон баргашта меомаданд (6, с. 27). -The teacher was already there, and the boys began filing in (11, p. 235).
Дар ин чумла калимахои мураккаби давон-давон ва ягон-ягон, ки дар забони точикй бо рохи такрорёбии калима сохта шудаанд, ба забони англисй танхо бо як калимаи содаи ran ва filing (инчо давомнокй нишон дода шудааст) ифодаёфтаанд.
3. ... ман он сарро бардошта, дустдорикунон хеле тамошо карда будам (6, с. 30). - ... I picked up the head and looked at itfondly (11, p.236).
Дар мисоли мазкур калимаи мураккаби дустдорикунон дар забони англисй бо як калимаи содаи fondly ифода ёфтааст, ки маънои худро гум накардааст.
Барои тахлили мисолхо аз асархои бадей метавон гуфт, ки новобаста ба гуногун будани роххои тарчума, калимахои мураккаби забони точикй хангоми тарчума ба забони англисй маънои худро гум накардаанд ва тарчумон тавонистааст, ки дар доираи меъёрхои тарчума дар кори худ комёб гардад.
Х,амин тари; метавон хулоса кард, ки шаклан тагйир ёфтани калимахои мураккаб дар раванди тарчума ё дар холатхои чудогона сарфи назар шудани онхо аз чониби тарчумон хилофи коидахои тарчума намебошад, зеро калимахои мураккаб хамчун воситаи ифода чихати шаклии матнро ташкил намуда, маънову мухтавои онхо метавонанд бо роххои дигар низ ифода гарданд. Яъне сухан дар бораи тарчумаи «шакл» нарафта, балки интиколи мазмун мухимтар аст. Х,амчунин маънои калимахои мураккаби сарфи назаршуда метавонад аз руйи хусусияти матн ё худ контекст равшан гардад.
АДАБИЁТ
1. Fаниева С. Оид ба мачозияти калимахои мураккаб / С. Fаниева // Масъалахои забоншиносии точик (мачмуаи маколахо). - Душанбе: Донишгохи давлатии Точикистон, 1990. - С. 118-122.
2. Мамадназаров А. Фарханги англисй-точикй / А. Мамадназаров. - Душанбе. : «ЭР-граф», 2017. - 1016 с.
3. Мешков, О.Д Словарь-справочник сложных слов типа «существительное + причастие II» (английский язык) / О.Д Мешков, изд-во Наука., М.: 1970 - 68с.
4. Ниёзмухаммадов Б. Морфологияи забони точикй. / Б. Ниёзмухаммадов, Б. Лутфулло. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, шуъбаи таълим-педагогй, 1941 - 69 с.
5. Русско-таджикский словарь: Свыше 72 000 слов / С.Д. Арзуманов, Х.А. Ахрори, М. Бегбуди и др.; Под ред. М.С. Асимова. -Рус. яз., М., 1985. - 1280 с.
6. Садриддин А. Мактаби кухна. Повест / А. Садриддин. - Душанбе: ТЧБ «Истикбол», 2010. - 56 с.
7. Фарханги тафсири забони точикй. 1 чилд. / Зери тахрири: С. Назарзода, Сангинов А. ва диг.- Душанбе: Пажухишгохи забон ва адабиёти Рудакй, 2010.- 997 с.
8. Фарханги тафсири забони точикй. 2 чилд. / Зери тахрири: С. Назарзода, Сангинов А. ва диг. - Душанбе: Пажухишгохи забон ва адабиёти Рудакй, 2010.- 1096 с.
9. Х,ошимов С. Калимахои мураккаби тобеъ дар «Дастур-ул-мулук» / С. Х,ошимов // Масъалахои забоншиносии точик (мачмуаи маколахо). - Душанбе: Донишгохи давлатии Точикистон, 1990. - С. 122-131.
10. Шукуров М. Хдр сухан чоеву хар нукта макоме дорад (нашри севум) / — М. Шукуров. - Душанбе: «Ирфон «, 2005. - 400 с.
11. Sadriddin A. The Village School. Narrative / Sadriddin Aini. - Dushanbe: TJB «Istiqbol», 2010. - 276 p.
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА СЛОЖНЫХ СЛОВ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК
В статье представлена информация о некоторых особенностях перевода сложных слов таджикского на английский язык. При анализе сложных слов выявляются некоторые особенности словосложения в таджикском языке. В статье анализируется перевод сложных слов посредством таблиц.
В этой статье представлены и проанализированы примеры из художественной литературы таджикского языка, которые переведены на английский язык. В процессе анализа перевода сложных слов с таджикского на английский стало понятно, что они могут оставаться неизменными по структуре или кардинально меняться в процессе перевода. Например, сложное слове фаллофорон, состоящий из трех компонентов, первый компонент которого является реалия, второй компонент - простое слово, а третий компонент - окончание множественного числа,
первый и третий компоненты остаются неизменными в процессе перевода. Поскольку первый компонент упомянутого сложного слова является реалией, он остается неизменным. То есть слово фаллоцдорон переводится на английский язык как the falloq-holders.
Также некоторые сложные слова таджикского языка могут растворяться при переводе на английский. Бывают также случаи, когда сложное слово таджикского языка переводится на английский язык простым словом. В статье эта особенность наблюдается при переводе некоторых сложных слов, построенных путем повторения слов.
В статье также представлена информация о нескольких сложных «искусственных» единицах таджикского языка с конкретными примерами.
Ключевые слова: сложное слово, словосложение, перевод, лексический фонд, семантика, структура, анализ, компонент, таджиксикй язык, английский язык.
FEATURES OF TRANSLATION OF COMPOUND WORDS OF THE TAJIKI LANGUAGE INTO ENGLISH
The article deals with information on some of the features of the translation of compound words from Tajiki into English language. When analyzing compound words, some features of the compounding in the Tajik language are revealed. The article analyzes the translation of compound words through diagrams.
In this article examples are given and analyzed from Tajik fictions that have been translated into English. In the process of analyzing the translation of compound words from Tajiki language into English, it became clear that they can remain unchanged in structure or completely change during the translation process. For example, the compound word фаллоцдорон, which consists of three components, the first component of which is realia, the second component is a simple word, and the third component is the plural ending. The first and third components remain unchanged in the translation process. Since the first component of the mentioned compound word is a realia, it remains unchanged. That is, the word фаллоцдорон is translated into English as the falloq-holders.
Also, some compound words of the Tajiki language can dissolve during the translation into English. There are also cases when a compound word of the Tajiki language is translated into English by a simple word. In the article, this feature is observed when translating some compound words built by repeating words.
The article also provides information on several «artificial» compound units of the Tajiki language with specific examples.
Keywords: compound word, word composition, translation, lexical fund, semantic, structure, analysis, component, Tajiki language, English language.
Сведения об авторах
Турсунов Фаёзджон Мелибоевич — доктор филологических наук, профессор кафедры сопоставительного языкознания и теории перевода Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода. адрес: 734019, г. Душанбе, ул. Ф.Мухаммадиева, 17/6; электронная почта: fayzbakhsh@rambler.ru Тел.: (+992) 2325003; 935772037;
Сафарзода Рухангези Акбар - преподаватель кафедры сопоставительного языкознания и теории перевода Таджикского государственного института языков имени С. Улугзода. Адрес: Республика Таджикистан, 734019, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6. Электронная почта: ruhangezakbar@mail.ru Тел: (+992) 987483253
About the authors
Tursunov Fayozjon Meliboevich — Doctor of Philological Sciences, Professor of the Comparative Linguistics and Translation Theory of the Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulughzoda. address: 734019, 17/6-Muhammadiev Street, Dushanbe City; email: fayzbakhsh@rambler.ruPhone: (+992) 2325003; 935772037;
Safarzoda Rukhangezi Akbar - the teacher of the Department of Comparative Linguistics and Translation Theory, Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulughzoda. Address: 17/6, st. Muhammadiev, Dushanbe, 734019, Republic of Tajikistan. E-mail: ruhangezakbar@mail.ru Phone: (+992) 987483253.
