CC BY
17УДК 80/81 ББК 81.2Т-4
ТАХДВВУЛОТИ СОХТОРИИ ПЕШОЯНДХ,О ДАР ЗАБОЩОИ АХДИ БОСТОН ВА МИЁНА
фургонов З.Д.
Донишгощ давлатии Хууанд ба номи академик Б. Fa/фуров
Маълум аст, ки зaбoн ин амри тобит набуда дар хар дaврy зaмoн дyчoри тaFЙирoт ва тахаввул мегардад. Аз чониби дигар, бaрoи дарёфтани конунхои зaбoн дар хар давра бoяд ба cyрaтх,oи мyxтaлифе, ки дар aдвoри пешин дoштaacг, таваччух кард тo аал ва маншаи хар нyктa пaдидoр шавад. Дар oн вактг мo метaвoнем чигунагии тaFЙирoти зaбoнрo, ки аз як шакл ба шакли дигар майл кардааст, мyшaxxac шзем. Тахкикки гузаштаи дури ин ё oн зaбoн дар cyрaте амалй мегардад, ки агар мo мaвoди фaрoвoне бaрoи тaшxиc дар иктаёр дoштa бoшем. Катибахои X,axoмaнишй ва аз чумла маълуму мафхумтарини онхо катибаи Беcyтyн acт, ки имкони чунин бaррacихoерo бaрoи ин зaбoн фарохам меcoзaд. Ба дoирaи тахкик кашидани зaбoни фoрcии бocгoн ва ocoри барчоймондаи oн аз ду чихат мухим аст. Нaxycт ин ки зaбoни фoрcии бocгoн acny мабдаи зaбoни точикй буда, ocoри аз ин зaбoн ба мo oмaдa шакл ва coxтoри зaбoни точикиро дар миёнахои хазораи аввали пеш аз мелoд нишoн медихад. Дигар ин ки ин ocoри пурарзиши таърикй чузъе аз гаронбахотарин мерocи миллии мo ба шyмoр меравад. Оcoри бoзмoндaи мазкур хам аз лихози зaбoншинocй ва хам аз дидгохи таърикй ахамияти фaвкyлoдa дoрaд. Aммo 6o вучуди ин тахкику бaррacии чунин ocoр, ба чуз кайдхои чудогона аз назари зaбoншинocoн дур мoндaacт. Бoяд гуфт, ки мусташрщини aврyпoй зиёдтар ба кашфи acрoри забонхои ахди бocгoн муваффак шудаанд.
Кoри мoндaгoре, ки oид ба шинoxти таърики зaбoн ва даврахои oн бaхc мекунад, ба калами Acocгyзoри cyлхy вахдати миллй - Пешвoи миллат, Президента Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмoмaлй Рахмон дао дoрaд. Дар ин caрчaшмaи арзишманд Пешвoи миллат мoрo ба oн хидоят мекунанд, ки тaмoми нозукихри ocoри ахди бocгoнрo oмyxтa, oнрo хифз нaмoем: «Донишмандон [мухаккикрни aврyпoй - ^.З.] дар acora равиши мyкoиcaвии тaъриxй аз забонхои aвеcгoй, фoрcии бocгoн, фoрcии миёна дар мукржа 6o хиндии бocгoн иcгифoдa бурда, тaъриxи зaбoни мoрo аз ахди бocгoн тo давари нав бар acora манобеи xaira 6o таври амик тахкик карданд. Имруз аз дacгoвaрдхoи илми xoвaршинocии чахон дар иртибаг ба зaбoнхoи бocгoн иcгифoдa бурда, бoяд мукаррар нaмoем, ки тaъриxи зaбoнхoи эрoнй, аз чумла тaъриxи зaбoни мoдaрии мo аз хaзoрcoлaхoи пеш аз милод тo дaврoни пaйдoиши зaбoни фoрcии дарй (точикй) аз кучо 0F03 ва ба кучо анчом меёбад. Аз ин ру, мo - вoриcoни зaбoни мoдaрирo лoзим acт, тo caтрхoи заррини ocoри тaъриxии xешрo, ки аз гузаштахои дур ба мерoc мoндaaнд, бештар ому^м ва хамчун ганчи арзишманди caрвaти миллй хифз намоем» [1, c.47].
Мухаккики эрoнй Мухаммади Махдй низ махз ба хамин маоБала таваччух карда чунин гyфтaacт: «Дар Эрoн чaндoн мавриди таваччухи мухаккикрн карор нагирифта (тахкики зaбoни фoрcии бocгoн - ^.З.) ва ба чуз чанд acaр китoбе мустакил дар бoрaи дacтyри зaбoн, адабиёг, бoзxoнй, шарх ва гyзoриши oн ва фарханги лyFаг ба забoни фoрcй навишта нaшyдaacт. Ин дар хoле acт, ки дар махофили илмии эрoншинocии мaFрибзaмин аз зaмoни интишoри нaxycтин тарчумаи катибаи Беcyтyн тaвaccyти Рoвлинcyн дар coли 1848 м. то кунун, яъне дар дaврoни мyтaчoвиз аз як карну ним, дoнишмaндoн ва мyтaxaccиcoни Faйриэрoнй дaххo acaри илмии арзанда дар крлаби китoб, макола ва ришла дар бoрaи мaвзyoт ва маши^и гyнoгyни марбут ба забoни фoрcии бocгoн ба зaбoни aврyпoй мунташир кардаанд» [3, c.94].
Аз гуруххои oилaи зaбoнхo aкcaр oилaи зaбoнхoи хиндyaврyпoй мавриди омузиши густардаи зaбoншинocoн карор гирифтааст. Ин oилaи зaбoнхo назар ба oилaхoи дигар фaрoгири бештари зaбoнхo мебoшaд. Аз лихрзи чyFрoфй oн аз Оcиëи Ч,анубй ва Эрoн тo кулли минтакахои Aврyпoю Aмрикoрo фaрo дарбар мегирад. Ба шoxaи шаркии зaбoнхoи хиндуаврупой зершoxaи хиндyэрoнй дoxил мешавад, ки oн шoмили ду шoxa: а) зaбoнхoи эрoнй ва 6) зaбoнхoи хиндй аст. ^авмхое, ки 6o ин зaбoнхo cyxaн мекарданд, худуди 3000 coл кабл аз мелoд дар минтакахои XинДycтoн ва Эрoн мезиcтaнд.
Лoзим ба ëдoвaриcт, ки oид ба мyxтaccаги зaбoнии зaбoнхoи ахди бocгoн ва давраи миёна мухаккикрни ватаниву xoричй ба миали прoфеccoрoн Д. Сaймиддинoв [8; 9; 10], А. Х^а^в [11], Ф.Шарипова [13], A.Мирбoбoев [7], Е. Блoше [16, 151 - 159], К. Залеман [26, 111 - 113], Х. Бруннер [1B, 116 - 158], Ф.Жиню [20, c.103 - 113], Ж. Лазар [21, 1 - 13], Д. Маккензй [22, 478 - 495], MMc [17], Х. Нюберг [24; 25], М.Абулкргамй [2] ва дигaрoн таваччухи мaxcyc зoхир кардаанд.
Зaбoни фoрcии бocтoн зaбoне ба шyмoр меравад, ки дар давраи Хaxoмaнишиëн дар минтакаи Пoрc 6o oн такаллум мекарданд. Оcoри мактубии oн катибахри Хaxoмaнишй хастанд, ки 6o xanrc меxй навишта шудаанд, aммo зaбoни девoнй ва мyкагибa зaбoни «oрoмй» буд. Аз руи табакабандии зaбoншинocoн забани фoрcии бocтoн ба шoxaи Faрбии забанхаи эронии бocтoн мажуб буда, он 6о
забонхои авестой ва санскрит хешии наздик дорад. Ин забон, ки аз забонхои форсии чанубй - гарбй аст, бо забони модй низ робита дорад. Забони форсии бостон аз забонхои хиндуаврупой аст, ки, эхтимол, дар падидаи мухочирати ориёиён бо хамрохи забонхои модй ва авестой вориди Эрон шудааст.
Сангнавиштаи Бесутун яке аз бехтарин ва машхуртарин санадхои таърихи чахон ва мухимтарин матни таърихй дар замони Х,ахоманишиён аст. Бино ба кавли P. Lecoq [П. Лукук] номи «Багсутонун» вожаи форсй (ё модй) аст. Вожаи «Baga - stana» ба маънои «чойгохи Худоён» мебошад. Имруз хануз барои номидани минтакаи мучовир номи «Бахсутон» ё «Бахсутун» ва ё зери таъсири фарханги омма «Бесутун» - ро ба кор мебаранд [5, с.86].
Х,арчанд микдори пешояндхо дар забони форсии бостон нисбат ба давараи миёна камтар бошад хам, лекин накши онхо дар баёни маъно хеле густарда буд. Аз руи мушохидаи мо дар матни катибаи Бесутун пешояндхо аксари вакт, чун хозира, пеш аз калимахо омада, барои ифодаи мафхумхои гуногун истифода шудаанд. Х,оло чихати таквияти ин андеша аз матни катибаи Бесутун, ки аз чониби профессор Д.Саймиддинов тартиб дода шудааст, намунахоеро ба унвони далел дар зер нишон хохем дод:
antar didam - андаруни диз [сутуни дувум, банди хафтоду хашт] [9, с.95 - 98]. pasa mana - аз пушти ман [сутуни сеюм, банди суву ду] [9, с.100 - 103]. abiy avam Fravartim - ба суи он Фравартй [сутуни дувум, банди хабдах] [9, с.93 - 96]. hada Uv<;iyaibis - бо хузиён [сутуни панчум, банди дахум] [9, с. 112 - 113]. patis Artavardiyam - бо Артавардия [сутуни сеюм, банди сиву шаш] [9, с.101 - 103]. Дар намунахои ангуштшумор пешояндхо пас аз калимахои марбут ба худашон омада, мафхумхои гуногунро ифода кардаанд:
karasim haca - мардум аз у [сутуни аввал, банди панчох] [9, с.87 - 91]. vi0a pati - дар кох [сутани сеюм, банди бисту шаш] [9, с.100 - 103].
Пешояндхо дар мутуни забонхои форсии миёна, бешак, бозмондаи пешояндхои забонхои форсии бостонанд. Дар забонхои форсии бостон ва авастой накши грамматикии онхо бо анчомахои сарфй таъйин мешуд. Пешояндхо, ки дар ин забонхо тасриф намешуданд, дорои анвои гуногунанд ва бархе аз онхо хамчун зарф, пешвандхои феълй ва пайвандак низ ба кор мераванд.
Бо тахаввули забон аз даврони бостон ба миёна, ба тадрич ахамияти накши пешояндхо афзуда шуд. Хрлатхо (падеж) - и хаштгонаи сарфй ба ду холат: фоъилй (мустаким) ва гайрифоъилй (гайримустаким) тахаввул ёфтанд ва бо аз байн рафтани анчомахои сарфй, бархе аз холатхои грамматикии вожахо бо пешояндхо муайян гардид. Накши ин унсурхои лугавй ба дарачае буд, ки маънои умумии чумлахо бе иштироки онхо тасаввурнопазир буд. Пешояндхо дар ин забонхо бо калимахои гуногун омада, барои ифодаи муносибатхои мухталиф хидмат мекарданд, ки ду далели зер ин андешаро собит хохад кард: Ka Zardust xamos abag bud estad ataxs be o pay estad u-s winahgaríh í Kresasp andar xwes be guft [24, 34]. «Х,ангоме ки Зардушт хомуш шуд, оташ ба по истод ва гунохкории Гаршосбро нисбат ба хеш бигуфт». Мисоли дигар: be az asma eran ke rawed ud az Zariran ken xwahed [24, с.25]. «Аммо аз шумо озодагон кист, ки равад ва кини Зарирро хохад?».
Бо вучуди ин, мавридхое низ вучуд доштанд, ки бе истифода аз пешояндхо, дарки маънои дакик ва накши вожа аз тарики маънои куллии чумла муяссар мешуд:
Ud an Kerdír í mowbed yazdan ud Ardasír sahan sah ud Sabuhr sahan sah huparista ud hukamag anan [20, с.50]. «Ва ман Картири мубад нисбати Яздон ва Ардашери шохоншох ва Шопури шохоншох хидматгузор ва некхох будам».
be agar asma bayan sahed man niled ta sawem ud pidaran ken xwahem [24, с.27]. «Аммо агар шумо багон (аълохазрат) салох бидонед, маро бигзоред то биравам ва кини падар бихохам».
Баъзе аз пешояндхои забони форсии бостон дар давраи миёна низ фаъол буданд. Аммо намунахои бостонии бархе аз онхоро дар мутуни махдуди форсии бостон, ки то замони мо расидааст, наметавон пайдо кард. Ба назари мо, гунахои онро метавон аз забонхои дигари ахди бостон, ба мисли забони авестой ва ё забонхои дигари хеш, чустучу кард. Бояд гуфт, ки баъзе аз калимахое, ки ба хайси вожахои зарфй, чонишинй, пешвандхо ва пайвандакхо дар забони форсии бостон дар истифода буданд, дар давраи миёна хамчун пешоянд истифода шуданд. Дар давраи миёна низ ба монанди давраи бостон баъзе калимахо ба унвони пешояндхо ба кор рафтанд.
Дар ин чо таъкиди як нукта хеле мухим аст. Зарурияти он ба ин рабт дорад, ки хангоми тахлилу тадкики пешояндхо мо ба усули тахкикии шаркшиносони аврупой такя кардем. Дигар ин ки манзараи пешояндхои забони адабии хозираи точикй, ки мо дар назар дорем, бо пешояндхои ахди бостон ва давраи миёнаи забонхо камтар монанд аст. Масалан, пешоянди «барои» имруз дар забони адабии хозираи точикй хамчун «пешоянди содаи аслй» шинохта шудааст. Х,ол он ки дар мутуни ин давр унсури мазкур ба гунаи «pad ... ray» истифода шудааст, ки истилохи имрузаи онро бо давраи
миёна татбик кардан нашояд. Ё унсурхои padis, azis, awis, hammi/ís, padisa/y, tarist ва hassar ки аз чониби забоншиносон хамчун пешояндхои мураккаби боризи давраи миёна забт шудааст, дар забони адабии хозираи точикй чунин фахмиш вучуд надорад. Аз ин дидгох, хангоми таснифи сохтории пешояндхои ин давр бештар ба андешахои матрахкардаи онхо, ки нишонахои пешояндии калимахоро бо далелхо исбот кардаанд, майл кардем.
Мухаккикони аврупой пешояндхои забонхои пахлавиро аз лихози сохтори берунй ба ду гурух чудо кардаанд: а) пешояндхои фардй (single pre/post - positions) ва б) гайрифардй.
Тахти мафхуми пешояндхои фардй пешояндхое фахмида мешавад, ки онхо ба танхой бе хамрох гаштани пешояндхои дигар ба кор рафтаанд. Пешояндхои фардй аз руи сохти дохилиашон ба ду гурух чудо мешаванд. Ба гурухи аввал пешояндхои сода [simple prepositions] дохил мешаванд, ки ба чузъхои нисбатан хурди сарфй тачзия намешаванд. Ба ибораи дигар, суратхои тахаввулёфтаи калимахои содаи ахди бостонанд, ки онхо ба тарики зайланд: pad, az, o, abar, abag, andar, andarg, be (пахлавии китобй) \ba (форсии миёнаи турфонй), ray, ron, ta (пахлавии киобй) \ da (форсии миёнаи турфонй), tare/ tar (форсиимиёнаи турфонй tr/try) ва wasn (форсии миёнаи турфонй).
Барои бархе аз ин пешояндхо дар мутуни форсии бостон ё авестой низ далелхои кофй мавчуданд. Аммо баъзеи онхо, чунонки дар форсии миёна мебошанд, дар алохидагй истифода нашуда, хамеша бо таркибхои алохида меоянд. Масалан, унсури abe -, ки маънояш «бидуни; бе» мебошад, танхо дар заминаи таркибхо ташаккул ёфта, дар алохидагй истифода намешавад. Суратхои тахаввулёфтаи пешояндхои ин ду забонро ба таври зайл метавон нишон дод:_
patiy>pad radiy>ray
haca>az yata>ta/da
avi/aoi>o tara>tar
upariy>abar vasna>wasn
antar>andar
antarka>andarg
Дар ин миён се пешоянд be/ba, abag ва ron, ки дар шумори пешояндхои форсии бостон ва авестой вучуд надоранд, аз чумлаи унсурхое мебошанд, ки дар забони форсии миёна хамчун пешоянд мавриди истифода карор гирфитаанд. Онхо дар мутуни форсии бостон бештар барои ифодаи зарфхо истифода мешуданд, ки ин вижагй дар зимни маънои грамматикии онхо (яъне дар давраи миёна) низ бокй монд.
Пешоянди abag, ки маънояш «бо; хамрох бо (дорой)» аст, дар баробари пешоянди hada - и забони форсии бостон карор мегирад. Ин унсур на дар мутуни пахлавй ва на дар матнхои форсии миёнаи турфонй бокй мондааст. Дар холе ки дар матнхои портии турфонй ба шакли a5 хифз шудааст. Олимон хадс задаанд, ки «ин вожа (abag - ^.З.) эхтимолан аз сурати наздик ба вожаи upaka, дар забони санскрит ба маънои «наздик; мучовир», муштак шудааст [25, с.21]. Хамчунин шакли upa дар катибахои форсии бостон ба хамин маъно истифода шудааст: ... kara parsa uta mada hya upa mam aha hauv kamnam aha [19, с.132]. «Сипохи форсй ва модй, ки хамрохи ман буд, он кам буд». Х,оло намунае ба унвони мисол аз «Корномаи Ардашери Бобакон» оварда мешавад: «(ud) Burzag ud Burzadur o pes xwast (ud) abag uskard» [4, с.52]. / призвал (к себе) Бурзака и Бурзатура и посоветовался (с ними) [4, с.76]. Чумлаи мазкур дар тарчумаи профессор Д.Саймиддинов чунин омадааст: «Бурзу Барзодурро ба пеш хост ва ба эшон машвара кард» [8, 37].
Бояд гуфт, ки хадафи мехварии тадкикоти моро дар давраи миёна матни «Корномаи Ардашери Бобакон», ки аз чониби мухаккик ОМ.Чунакова тартиб дода шудааст, фаро шрифта, барои равшан шудани манзараи ифодаи мафохими гуногуни пешояндхо (дар корбурдхои мухталифи грамматикй) матни русй ва точикии он низ дар пахлуяш оварда шуд. Азбаски тобишхои комили маъной ва вазифахои пешояндхо танхо дар заминаи матн (акаллан дар сатхи як чумлаи вохид) муайян мегардад, бинобар ин ихтисор кардани чумлахо зарур дониста нашуд. Тарчумаи точикии ин матн аз китоби профессор Д.Саймиддинов, ки бо номи «Адабиёти пахлавй» чоп шудааст, баргирифта, дар мавридхои зарурй ба мутуни дигари он низ ручуъ шуд. Ин матнхо аз чониби Содик Хидоят [12, с.56-277] ва доктор Мухаммадчаводи Машкур [6] тартиб дода шудааст.
Унсури be/ba аз чумлаи вожахое аст, ки бахсхои зиёде дар байни забоншиносон ангехтааст ва асли бостонии он хануз дакикан маълум нест. Масалан, забоншинос М. Бак бар он аст, ки ин калима
аз вожаи ориёии bad ё bada (дар хиндии бостон bada ё bat) гирифта шудааст [14, 204]. Хамчунин калимаи ba5a- и авестой ба маънои «аммо, балки» вожаи дигаре аст, ки барои ифодаи «берун; хорич» омада наметавонад бо bahih - и хиндй робита дошта бошад [23, с.730; 15, с.953]. Вай бар асоси шакли портии beh byh, ки онро аз ba5i медонад, сурати форсии бостони badi - ро бозсозй мекунад. Хамин тарик, тахмин мекунад, ки муодили хиндии он bahi аз решаи badhi буда, барои ифодаи хар ду шакл be/ba тавъам аст [14, с.204].
Пешоянди ron зохиран сарчашмаи худро аз калимаи авастоии ravan, ки маънои аслиаш «руд; масири руд» [15, с.1512] мебошад, гирифта, баъдхо ба маънои «суй ва чихат» тагйир ёфт. Бояд гуфт, ки ин унсур охиста - охиста маънои аслии худро аз даст дода, дар сурати бо калимахои хаммаънои худ омадан, бештар чойи дуюмро ишгол мекард ва маънои аслии он хеле хира шуда баръакси ин хол маънои грамматикияш равшан мешуд. Масалан, он бо калимаи мушобехи худ Kust/ag, ки маънояш «чониб, суй; нохия» мебошад, омада, хамин вижагиро касб кардааст:
u-s pursíd ku an do aswar í o en kustag ron mad ce zaman be widard? [24, с.7]. «Пурсид, ки он ду савор, ки ба ин су (ба суи ин тараф/чониб) омаданд, чй замон гузаштанд?».
Дар матни тартибдодаи О. М. Чунакова ин чумла ба таври зайл омадааст: «u- s pursíd ku an 2 aswar í o en kust ron amad ce zaman be widard [4, с.44] / И спросил: «В какое время здесь прошли те два всадника, которые направлялись в эту сторону?» [4, с.70]. Тарчумааш: «У пурсид, ки он ду савор, ки ба ин суй омаданд, кай гузаштанд?» [8, с.30]. Чунонки мушохида мегардад, дар матни мазкур калимаи Kust бе замимаи унсури ag омадааст. Аз шархи муаллиф маълум мегардад, ки агар ин калима ба шакли Kust «сторона», Pad—е «в стороне». Мн.ч. ~ íha «окрестности...» ояд, бешубха, бо унсури ron хамвазифа аст. Дар сурати ба гунаи Kustag омадан низ хамон маъноро ифода мекунад, аммо доираи маъной андак густарда мешавад. Чунонки: «сторона, область [таъкид аз мост - ^.З.]. Мн.ч. - íha. ~ «из (разных) областей» [4, с.126]. Бояд гуфт, ки колаби мазкур дар «КАБ» хамагй як маротиба истифода шудааст.
Лозим ба ёдоварист, ки оид ба тарзи навишт ва маънои вожаи «куста» дар байни мухаккикон андешахои мухталиф ба назар мерасад. Масалан, ин калима дар нусхаи тартибдодаи Содик Хидоят ба гунаи «каста [бидуни вов] [ба забони фаронсаи кадим coste] ба маънои «суи»,
«чониби» [12, с.177] забт шуда бошад, дар айни хамин сарчашма чои дигар ба маънои «навох,й, атроф» [12, с.170] омадааст. Дар нусхаи Мухаммадчаводи Машкур «куста» ба маънои «бахш» [талаффузнигорияш: кустй - 6, с.115 - «Сипохон ва Порс ва бахшх,ои наздиктар ба он ба дасти Ардавони сардор буд» 6, с.175] омадааст. Ч,ои дигар ба маънои «чониби» [талаффузнигорияш: кустак - 6, с.124] - «...ва аз Бахром (Миррих) ва Нохид ба чониби хафт авранг ва Шерахтар... 6, с.181] забт шудааст. Профессор Д.Саймиддинов низ оид ба шакл ва имлои навишти ин калима таваччух зохир карда, чунин навиштааст: «Пажухишгарон ин вожаро хар гуна ташрех кардаанд: аз кust «рахнамо» ва ё «суй», яъне он чи ки рахнамой кунад; хамчунин «хад» ва ё «марз», яъне нишони ташхисдихандаи ононе, ки дар чониби оини зардуштианд. М.Хауг ва Э.Уэст бунёди ин истилохро аз кust «камар» маънй кардаанд» [10, с.197].
Мухаккикон гурухи дуюми пешояндхои дар забонхои давраи миёна истифодашударо аз лихози сохт ба мураккаб (compound prepostions) чудо намудаанд, ки онхо хосили тахаввули ду ва як вожаи ахди бостонанд. Ба хайси ин навъи пешояндхо калимахои padis, azis, awis, hammi/ís, padisa/y, tarist ва hassar дохил мешаванд [14, с.251; 25, с.227].
pati-saiy>padis pati sayam; pati-saya - «дар сояи» haca- saiy>azis (hama-mi^a-) > hammi/ís avi- saiy>awis (tara+ista-) tarist
Сурати бостонии пешоянди hassar дакикан мушаххас нест. Ин калима аз лихози шакл ва маъно муодили вожаи портии hawsar ба маънои «шабех; монанд» аст:
u-s boditan wirast ew... ke kez hawsar ne ast [17, с.37]. «Ва бустоне орост.. .ки барои касе (хеч кас) монанди он нест». Дар ин шакл шояд чузъи нахусти ин вожа пешванди ham- бошад. Хамсадои -m бо чузъи дуюми калима (-sar), ки бо хамсадои s- шуруъ мешавад, хамгун шудааст. Чузъи дувуми он низ - sar ба маънои «навъ, гуна» аст, ки дар вожаи монанди cand- sarag ба маънои «гуногун» бокй мондааст:
Ud was bud hend ke-m tab ud rarz cand- sarag azis anaft [17, с.45]. ^«Ва бисёр буданд (касоне ки) ман табу ларзи гуногунро аз онхо дур кардам».
Хамин тарик, мавриди тахкик карор додани тобишхои маъной ва сохтории пешояндхои ахди бостон ва давраи миёнаи забонхо ин нуктаро мусаллам месозад, ки дар забоншиносии точик то хол баъзе аз вазифа ва маънохои ин навъ унсурхои забонй ба таври бояду шояд забт нашудааст. Аз ин ру, кашфи чунин вижагии пешояндхо, бидуни тардид, дар ошкор сохтани манзараи дакики тахаввул ва ташаккули забони точикй накши мухимро дорад.
АДАБИЁТ
1. Рахмон э. Забони миллат - хастии миллат/Э.Рахмюн. - Душанбе:Эр - граф, 2016. - 516 с.
2. Абулкосимй М. Таърихи мухтасари забони форсй/МАбулкосимй. - Техрон,1378. - 139 с.
3. Исмоилй М., Хдсанпур Ф. Кавоиди сохти созайии форсии бостон дар катибаи Бесутун//Мачаллаи забоншиносй, 1360. - С.93 -
109.
4. Книга деяний Ардашира сына Папака. Транскрипция текста, перевод со среднеперсидского, введение, комментарий и глоссарий О.М.Чунаковой. - Москва, 1987. - 163 с.
5. Лукук П. Катибахои Хахоманишй. Тарчумаи Бозило Халхолй. - Техрон:Фарзон, 1382.
6. Машкур Мухаммадчавод. Корномаи Ардашери Бобакон/М.Машкур. - Техрон, 1369. - 342 с.
7. Мирбобоев А. Мукаддимаи филологияи эронй/А.Мирбобоев. - Душанбе, 2015. - 326 с.
8. Саймиддинов Д. Адабиёти пахлавй/Д.Саймиддинов. - Душанбе, 2003. - 232 с.
9. Саймиддинов Д. Форсии бостон/Д.Саймиддинов. - Душанбе, 2007. - 190 с.
10. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна/Д.Саймиддинов. - Душанбе, 2001. - 310 с.
11. Х,асанов А. Таърихи забони точикй/А.Х,асанов. Кисмхои 1 - 2. - Хучанд, 2004 - 2005.
12. Хидоят С. Занду хуманисн ва Корномаи Ардашери Попакон/С.Хрдоят. - Техрон, 1342. - 300 с.
13. Шарипова Ф. Тахаввули чумлаи содаи забони точикй/Ф.Шарипова. - К.1. - Душанбе, 2012. - 224 с.
14. Back, M. [1978]. Die Sassanidischen staatinschiiften. Acta Iranica 18. Leiden: E.J. Brill.
15. Bartholomae, C. 1961. Altiranisches Wörterbuch, Berlin: W. De Gruyter.
16. Blochet, E. [1905]. Études de grammaire Pehlevie. Paris: Librairie Oriental Et Americane.
17. Boyce, M. 1975. A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian [Acta Iranica 9], Leiden: E.J. Brill.
18. Brunner, Ch. j. 1977. A Syntax of Western Middle Iranian, Delmar, New York: Caravan Books.
19. Dhabhar E.B., 1913 The Pahlavi Rivayat Accompanying the Dadistan I Dinik, Bombay
20. Gignoux, Ph. [1991]. Les Quatre Inscriptions du Mage kirdïr, Textes et Concordances. Studia Iranica-Cahier 9. Paris: L'association pour l'avancement des etudes Iraniennes.
21. Lazard, G. [1975]. Le preverbe moyen-perse be/ba Acta Iranica 5.
22. Leiden: E.J.Brill, 1-13.
23. MacKenzie, D.N. [1990]. «When is a postposition not a postposition». Proceedings of the First European Conference of Iranian Studies, Part 2, Middle and New Studies. Rome: 487-495.
24. Monier-Williams, M 1899. A Sanskrit-English Dictionary, Oxford: The Clarendon Press.
25. Nyberg, H.S. [1964]. A manual ofPahlavi, part I: Texts. Wiesbaden:Otto Harrassowitz.
26. Nyberg H.S [1974]. A Manual ofPahlavi. Pt. II. Glossary. - Wiesbaden
27. Salemann, C. [1930]. A middle Persian grammar. Bombay: British India Press, Mazgaon.
СТРУКТУРНЫЕ ЭВОЛЮЦИИ ПРЕДЛОГОВ В ПЕРИОД ДРЕВНИХ И СРЕДНЕВЕКОВЫХ ЯЗЫКОВ
В данной статье рассматривается вопрос об уникальностях и структурной эволюции предлогов. Опираясь на древние и средневековые источники, автор подчеркивает, что хотя количество предлогов в древнеперсидском языке было меньше, чем в средние века, их роль в выражении смысла была гораздо шире.
А также в данной статье подчеркивается, что предлоги в среднеперсидских текстах, как отмечает автор, без каких-либо сомнений, являются остатками древнеперсидских предлогов. Установления грамматических особенностей предлогов в древнеперсидских и авестийских языках подчеркнуты морфологическими суффиксами окончаниями. На основании своего научного обзора исследований, автор статьи пришел к выводу, что неспрягаемые предлоги, в этих языках, бывают разных типов, и некоторые из них также использовались как наречия, глагольные префиксы и союзы.
Ключевые слова: древнеперсидский язык, письменность Бесутуна, среднеперсидский язык, предлог, простые предлоги, сложные предлоги, структура предлогов, структурная эволюция, таджикский язык.
Сведения об авторе:
Кургонов Зохид Дехконович - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова [Республики Таджикистан, г.Худжанд], E-mail: Suhanvar1983@mail.ru
About the author:
Kurgonov Zohid Dehqonovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B.Gafurov [Tajikistan, Khujand], E-mail: Suhanvar1983@mail.ru
