CC BY
12Ключевые слова: суеверия, поверье, страхов людей, исторический путь, приметы, культура, мистификаций, явления.
COMPARATIVE ANALYSIS SIGHTS AND SUPERSTITIONS IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
The article deals with superstitions in English and Tajik. Superstitions have existed since the dawn of civilization and up to the present time. Millions of people around the world are still infected with superstitions and are not going to give up on them.
It is almost impossible to explain exactly how superstitions are born. Maybe the reason is some natural phenomena that frighten people with their mystery, or events that they would like to prevent. However, people begin to believe in some explanation of what is happening or are strengthened in the idea that it is in their power to make these phenomena happen according to their will by certain actions. Superstition is a belief, usually born of fear, which contradicts the considerations of reason and cannot be confirmed by experience.
For example, the subject of hoaxes andfears ofpeople for centuries were celestial bodies, in connection with which superstitions arose. A special fear was caused by mysterious aliens-comets. According to superstitious people, a comet is a sign of an impending war or other catastrophe. Since the ancient people could not understand the behavior of animals, they created superstitions around them.
In the formation of beliefs, the crucial role is played by the parts of the human body. There are also superstitions about English and Tajik mascots that differ from each other. The most ancient rites and customs have come down to us through the centuries in the form of beliefs, superstitions and holidays. Familiar superstitions, warning against broken mirrors and spilled salt, become a source for the restoration of the archaic type of thinking in historical consideration. The analysis of the origin of superstition sheds light on the true meaning of beliefs that unconsciously live in the human consciousness. Despite the fact that the Tajik culture is very different from the English, and the countries have passed a different historical path, many signs and superstitions coincide.
Key words: superstition, believe, fears of people, historical path, signs, cultural, mysterious, phenomenon.
Сведение об авторе:
Мухиддинова Т.Х. - кандидат филологических наук, доцент общеуниверситетской кафедры английского языка Таджикского национального университета. Адрес: 734025, республика Таджикистан, город Душанбе, проспект Рудаки, 17. Телефон: 936014994. Электронный почта: [email protected]
About the author:
Muhiddinova T.H. - candidate of Philology, associate professor of the English department of Tajik National University. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe city, Rudaki avenue, 17 Tel: (+992) 936014994. E-mail. [email protected]
ТАХДВВУЛОТИ МАЪНОИИ ПЕШОЯНДИ «АЗ» ДАР ЗАБОНИ ТОЧИКЙ
Кургонов З.Д.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Мусаллам аст, ки дар забони точикй хиссахои номустакили нут; голибан бар чандин маъно далолат доранд. Дар миёни онхо пешояндхо низ дорои хамин вижагй буда, то имруз ба туфайли омилхои айниву зехнй тахаввулу табаддули муайянеро пушти сар кардаанд. Масалан, пешоянди содаи аслии «аз», ки нисбат ба пешояндхои дигар чандмаънотар ва тобишхои маъноии гуногунро бознамой мекунад, далели ин гуфтахост. Як вижагии унсурхои лугавии забон дар он зохир мешавад, ки аксари маънохои кучидаи вожахо дар асоси маънои аслй сурат гирифтаанд. Х,оло бо такя ба сарчашмахои таърихй ва маколоту расоили гуногуни дохиливу хоричй кушиш мешавад, то тавонем маънои аслии ин пешояндро маълум ва робитаи онро бо маонии дигар дарёфт кунем. Бояд гуфт, ки маънохои грамматикии пешоянди «аз» дар сарчашмахои гуногуни забони адабии хозираи точикй ба мисли фархангхо, дастурхои забони точикй ва китобхои дарсй нишон дода шудааст. Аз хусуси маънохои гуногун доштани ин унсури ёвари сервазифа мухаккикон низ изхори андеша кардаанд. Ба хайси далел метавон аз нигоштахои забоншиносони номй Д.Саймиддинов [9], АДасанов [12], А.Мирбобоев [7], Ф.Шарипова [13] ва дигарон ёдовар шуд. Дар сарчашмахои даврахои пешини таърихи забон низ сурати аслй ва тобишхои маъноии ин пешоянд мунъакис шудааст. Инъикоси онро метавон дар лугатномахо ва дастурхои мансуб ба матни Авесто, санскрит, форсии бостон ва форсии миёна пайдо кард.
MyannH^oHH aKcapu gacrypxoH MaHcy6 6a 3a6oHH to^hkh Kymum KapgaaHg, kh MatHoxoH H^ogaKyHaHgau hh nemoAHgpo 6apmyMypaHg, aMMO omKop KapgaHH cyparu acnuH oh gap gaBpaxou nemuHH 3a6oH Ba TaxaBBynoTH oh to gaBpau 3a6oHH aga6uH xo3upau to^hkh a3 Ha3apu ohxo nHHxoH MOHgaacT. MacanaH, gap r3AXT [2] 6apou u^ogau é3gax MatHo oMagaHH nemoAHgu acnuH cogau «a3» HumoH goga mygaacr. ^ap 3AXT [3] hh3 arnaH xaMHH MHKgop oBapga myga, TaHxo 6a ak HyKTa py^yt Kapga mygaacr, kh nemoAHgu «a3» 6o haca - h 3a6oHu $opcuro to^hkhh KaguM [3, c.376] anoKa gopag.
^ap unMH neKcuKonorHH Bo^ax,oe, kh 6em a3 ak MatHo gopaHg, 6a xañcu KanuMaxou cepMatHo goxun MemaBaHg. ^apBoKet, HaHgMafcHoñ [nonuceMHA] xocunu Taraupu TatpuxuH MatHou KanuMa acT, kh MatHou Mex,Bapñ [acnñ] a3 6añH HaMepaBag Ba 6oKHMoHga MatHoxo gap acocu MatHou acnñ 3yxyp KapgaaHg. Eapxe a3 KanuMaxo, kh cox,h6h MatHou nyraBñ Me6omaHg, Tagpu^aH MatHou acnuH xygpo a3 gacr goga, 6a xyKMH xuccaxou HoMycraKHnH HyrK MegapoAHg. HyHHH paBaHg, 6emy6xa, ^apoAHgu Tatpuxñ Maxcy6 Meé6ag, kh Maxcynu oh nagug oMagaHH KanuMaxou HaB [é 6o To6umu MatHou ^agug] gap 3a6oH acT.
X,ono a3 pyu nyHHH ^opMyna maKnxo Ba MaoHHH nemoAHgu «a3» gap 3a6oHH caHcKpur, aBecron Ba topcuu MuéHa Ba nac a3 oh To6umx,ou MatHouu oh gap 3a6oHH to^hkh MaBpugu na^yxum Kapop goga MemaBag. A3 gugroxH TatpuxH nemoAHgu «a3» [az] 6o3MoHgau haca gap 3a6oHH aBecroñ Ba haca gap topcuu 6octoh acr. ^ap $opcuu MHéHa 6a cyparu az Ba gap nopra 6a maKnu az 6a Kop pa^Taacr [22, c.418]. Myogunu haca / haca gap 3a6oHu caHcKpur, kh 6a KaBnu 3a6oHmuHocoH «Bapocar [Mepocxyp, Mepocrup] - h xoxapu 3a6oHu aBecron Ba $opcuu 6octoh Maxcy6 MemaBag», 6a ryHau saca MaBpugu ucru^oga Kapop rapu^ra, oh xaM nem a3 KanuMa Ba xaM hmkohh nac a3 KanuMa oMagaHpo gomr. EoAg ry^T, kh BapuaHTH saca gap «Puraego» 6a Kop patera, 6o xonar [nage^] - h gapñ [noKarHB] xaMpox myga, 6ap HaKmu MatHouH xaMpoxñ [KoMHTarHB] ganonar gomTaacr [26, § 1126; 21, § 619]. HyHoHHH, gap noéH Mywoxnga xox,eM Kapg: ___
saca sa vam sumatir bhuta asme
бо он шумо некандешй бошад мо
Яъне, «Он некандешиатон бо мо бошад» [21, 91]. Мусгашрщи шинохта Муниер - Виллиямс унсури saca - ро «хдмрох, бо наздики; дар; дар ^узури» маънигузорй кардааст [23, 1130]. Пешоянди мазкур аз исми saca [аз решаи sac] - и забони санскрит ва hak - и забони авесгой, ки маънох,ои «х,амрох,й кардан; х,амрох, будан; яке шудан; пайвастан; пайравй кардан» - ро дорад, гирифта шудааст [23, 1130; 14, 1739, 1742; 19, 212; 17, 134]. Чунонки аз тахлили маводи фактологии дар болобуда ошкор шуд, маънои аслии калимаи saca дар гузаштаи дур барои ифодаи «хамрохй» меомадааст. Дар забони авестой вожахои haxay [Skr. Sakhay] ба маънои «дуст, хамрох», haxman [Skr. sakman] ба маънои «дустй, хамрохй» ва haxa5ra ба маънои «мачлис, мачмаъ» аз решаи hak [ Skr. sac] сарчашма гирифтаанд [14, 1744 - 1746]. Бояд гуфт, ки асоси чузъи аввали калимаи мураккаби тобеи haxa.manis ба маънои «дустманиш - он ки табиат [сиришт] - и дустона дорад» аз хамин реша гирифта шудааст [19, 212; 14, 1744].
Мухаккики варзида К. Бартоломе хини тахкщи калимаи haca ба хулосае мерасад, ки он барои ифода маънохои «аз [замон ва макон], аз тарики [омил], ба сабаби, баъд аз, мутобик бо [равиш]» меояд [14, 1746 - 1752]. Забоншиноси дигар А. Ч,ексон ба маънои «бо, дар, дар натича» омадани онро таъкид кардааст [18, § 735]. Дар забони авестой ва форсии бостон ин пешоянд на барои ифодаи маънои «хамрохй», балки бо холати азй [падежи аблатив] ва бой [падежи инструменталй] омада, мафохими хостгох [сарчашма], чудой, равиш ва f. - ро нишон додааст [24, § 507; 19, § 253 ва § 271; 25, 112]. Пешоянди мазкур бо ифодаи чунин маънохо то имруз дар забони адабии хозираи точикй бокй мондааст. Аммо бо таваччух ба масъалаи этимологияи калимахо бояд маънои аслии онро «хамрохй» забт кард, зеро, чунонки мо медонем, илми решашиносй, пеш аз хама, барои баркарор кардани сурати аслии вожахо машFул аст. Муоинаи осори баъзе аз забонхои форсии миёна аз он шаходат медихад, ки пешоянди «аз» ба маънои «хамрохй» истифодаи васеъ доштааст. Масалан,
u=t ma parmayah ke az tu pad afrasagift padkarend
у-т на фикр накун /андеш ки бо ту Ба тахкир мубориза кунанд
Яъне, «ва тасаввур накун, ки бо ту аз сари тахкир ва танаффур мубориза кунанд» [15, 50]. Шаркшинос Х. Бруннер хангоми тахкики вижагихои нахвии забон порсии миёна аз колаби пешояндии az ... hammis ёдовар шуда, таъкид мекунад, ки он дар забони форсии миёна барои
xwad az aswaran... hammis 0 gursagih ud tisnagih amad
худ бо саворон^ бо ба гуруснагй Ва ташнагй шуд
Ба назари мо, ба забони точики бори аввал истилоххои холати фоили, рои, бои, барои, ази, изофи, дари, нидои забоншинос Фарангис Шарифова бо такя ба забоншиносии форси ворид кардааст. Мо низ ба хамин такя кардем.
ро
Яъне, «худаш бо саворон ... ташна ва гурусна шуд» [16, 143]. Барои ошкор шудани манзараи мазкур холо матни пурраи он аз «КАБ», ки бо кушиши мухаккик О.М. Чунакова тахия шудааст, оварда мешавад: «Ud Ardaxsír az spah i xwes wiyaban be bud andar sab о wiyaban-e mad ke-s [pad-is] ec ab ud xwarisn ne büd xwad az aswaran ud storan hammis о gursagíh ud tisnagíh mad [4, с.47]. И Ардашир со своим войском заблудился и ночью пришел в пустыню, где не было ни воды, ни еды. И он сам вместе со [своими] всадниками и конями испытывал голод и жажду [4, с.72]. Тарчумаи ин зербахши китоб аз чониби профессор Д. Саймиддинов чунин тарчума шудааст: «Ардашер бо сипохи хеш дар биёбон шуд ва шаб ба биёбон омад, ки онро хеч обу гиёх набуд. Худ бо саворону сутурон хама ба гуруснагиву ташанагй омаданд» [9, с.33].Мухаккики эронй доктор Мухаммадчаводи Машкур, ки бо эхтимоми у матни комили пахлавии «КАБ» овонавсй [транскрипсия] ва харфнависй [транслитератсия] карда шудааст, ин порчаро ба гунаи зайл меорад: «Ардашер аз сипохи хеш ниёзон ва дилпарешон буд. Андар шаб ба биёбоне омад, ки хеч обу хурок андар он набуд ва худ бо саворон ва сутурон хамагй ба гуруснагй ва ташнагй афтоданд» [6, с.189].
Лозим ба ёдоварист, ки унсури hammis - ро, ки дар матни «КАБ» хамгй ду маротиба дар якчоягй бо пешоянди az омадааст, мухаккик О.М. Чунакова ба маънои «az ~ «с» [яъне аз ... бо, аз ... хамрохи - ^.З]» [4, 121] истифода шудани онро ошкор кардааст. Аммо, чунонки ба назар мерсад, дар мутуни точикии он ин унсур ба гунаи «хамагй» забт шудааст. Вожаи «хама/хамагй» дар ин сарчашма ба шакли «hamoyen - весь, все» [4, с.121] омадааст.
Далели дуюм, ки дар он низ пешоянди «аз» хамрохиро ифода кардааст, ба тарики зайл оварда шудааст: «Edon gowend kü warzawand Adur-Farrobay i perozgar edon ciyon xros-e <í> suxr andar parríd ud parr o pist zad ud an jam az pist hammis az dast i Ardaxsír o zamig obast [4, 55]./Говорят, что [тут] великий победоносный огонь Фарробай влетел в образе красного петуха и так ударил крылом по толокну, что чаша с толокном упала из рук Ардашира на землю [4, с.78]. Тарчумаи он аз чониби Д.Саймиддинов ба кавли зер сурат гирифтааст: «Чунин гуянд, ки оташи неруманди Фарибайи пирузгар чун хуруси сурх париду пар ба пист зад ва он чом бо пист аз дасти Ардашер бар замин афтод» [9, 40]. Дар нусхаи тартибдодаи доктор Мухаммадчаводи Машкур ба тарики зайл аст: «Ардашер чун [он шароб] ... мехост хурдан чунин гуянд, ки варчованд [мукаддас] Озарфари нубуг ба монанди хуруси сурх [даромад] ва андар парид ва пари хеш ба пист зад ва он чом бо пист аз даст ба замин афтод» [6, с.202 - 203].
Х,амонгуна ки таъкид шуд, аз дидгохи таърихй ва илми решашиносй пешоянди «аз» бозмондаи калимаи haca / haca, ки аз решаи hak гирифта шудааст, буда, маънои аслии он барои ифодаи «хамрохй» меомадааст. Мушохидаи осори забони адабй нишон медихад, ки ин унсур барои ифодаи чунин вазифа имруз нихоят махдуд буда, дар ичрои ин функсия [хамрохй] пешоянди «бо» нихоят серистеъмол аст. Х,арчанд пешоянди «аз» барои ифодаи хамрохй дар забони адабии хозира ба мушохида намерасад, лекин аксари маънохои ифодамекардаи имрузаи он аз хамон маъно сарчашма гирифтааст. Маънохои маъмул ва серистифодаи ин пешоянд дар забони адабии хозира барои баёни мафхуми сарчашма ва чудой омадани он аст. Аз руи мушохидахои маводи фактологии дар ихтиёрбуда маълум мегардад, ки таносуби маънохои грамматикии ин пешоянд дар дарозои таърих хамсон нестанд. Агар баъзе аз маънохои онро дар шумори коркардхои кухан пиндорем, бархеи он хосили эчоди даврахои нисбатан чадид аст. Чунонки дар боло исбот карда шуд, ин пешоянд дар гузаштаи дур хамчун вожаи дорои маънои лексикидошта дар гардиш карор дошта, минбаъд майл ба маънои грамматикй кард. Дар навбати худ хамон маънои грамматикии аввала боз маънохои нав ба навро ба ухда гирифт.
Тахкики осори бозмондаи ахди бостон ва давраи миёнаи забонхо кушояндаи ин нукта аст, ки ин пешоянд дар забони авастой ва форсии бостон гунаи haca / haca - ро дошта, дар забони форсии миёна ба шакли az истифода мешуд. Пурбасомадтарин маънои грамматикии он дар ин забонхо, пеш аз хама, барои ифодаи маънои сарчашма буд. Профессор А. Х,асанов низ чунин андешаро пуштибонй кардааст [12, к.1, 60; к.2, с.69].
Х,оло бо овардани чанд далел аз забони адабй исбот мекунем, ки обишхури хамаи маънохои имрузаи пешоянди «аз» хамон маънои асли [ифодаи хамрохй] - и ин унсур махсуб меёбад.
Дар чумлаи «Сафедруд аз куххои Курдистон сарчашма мегирад» [1, с.259] маълум аст, ки Сафедруд дар нуктае бо куххои Курдистон хамрох аст. Куххои Курдистон бошад, огози чоришавии ин руд ба хисоб меравад.
Дар забони точикй пешоянди «бо» хам ба маънои хамрохй ва хам бо предмет [афзор, шайъ] омада, воситаеро дар анчоми коре далолат мекунад, аммо пешоянди «аз» танхо ба мафхуми предмет алокамандй дорад ва бо вучуди ин, маълум мегардад, ки хамрохиро низ ифода мекунад. Бояд гуфт, ки ин кухантарин коркарди маънои пешоянди мазкур ба хисоб меравад ва ба хамин далел метавон ба чои он пешоянди содаи аслии «бо» - ро гузошт:
Кунгура вайрон кунед аз мануанщ, То равад фарц аз миёни ин фарщ [8, с. 33].
KanuMau «MaH^aHHK//MaH^aHHK» gap 03T 6a MatHou «onaru ^anoxyHMoHaHg, kh ohpo Gap capu ny6e ^onrup Kapga, caHrxou KanoH Ba e rynynaxou orampo gap oh MOHga, 6a Tapa^H Kantau gymMaH MeaHgoxTaaHg» Mat>HHry3opH mygaacr [10, 637]. HyHoHKH a3 MatHou 6afrr MatnyM acr, nemoaHgu MaBpugu Ha3ap MatHou «6a Bocurau; TaBaccyru» - po gopag. Arap Mucpa [^yMna] - h aBBanpo 6a maKnu «Eo MaH^aHHK KyHrypapo BaMpoH KyHeg» oBapeM xaM, MatHou acnuu oh xanan Haxoxag e$T. Ahhh xaMHH BH^arupo gap Muconu 3ep hh3 MeraBoH Mymoxuga Kapg: 3u eaeyap flMaH ¿amma atypyxma, HMopu hk aHdap duzap dyxma [11, y. 1,144].
^Ke a3 MatHoxou hh nemoaHg gap 3a6oHH aga6uu xo3upa 6apou u^ogau xapaKar [Macup] Meoag. 3a6oHmuHoc C. HyprH TatKHg MeKyHag, kh haca Ba az gap 3a6oHH aBecroH Ba ^opcuH MueHa nyHHH HaKmpo [6apou u^ogau MatHou Macup/xapaKar] 6a yxga HagomTaaHg Ba hh MatHou «a3» gap gaBpau ^agug 6apou oh nagug oMagaacr [20, 22]. Eoag ry$T, kh Kynnu 3a6oHmHHocoHH aBpynoH, xaHroMH MyKoucau MatHoxou KyxaH Ba ^agugu nemoaHgu «a3» gap 3a6oHxou axgu KagHMy MueHa Ba HaBH 3a6oHH to^hkh hc6ot KapgaaHg, kh xaMau ohxo gap 3HMHamoH MatHou xaMpoxupo gopaHg. CapnamMau MaoHHH HaBH hh nemoaHg MymTaK a3 hh KanuMa Me6omag. MacanaH, 3a6oHmHHoc C.HyprH xaHroMH 6appacuu MatHou rpaMMarHKHH «a3», kh «Macup» - po ganonar MeKyHag, nyHHH Meryag: «Macup [path] - hh HaKmu MatHoH ganonar 6ap xarTH xapaKare gopag, kh oh HyKrau MyraxappuK [trajector] gap HMrugogu [Tynu, gapo3uu] Macup e a3 caMTH HyKrau co6ht [landmark] xapaKar MeKyHag. HyKrau co6ht Ba HyKrau MyraxappuK a3 xaM ^ygo xacraHg Ba gap 6axme a3 Macup 6o xaM xaMpox [umopa a3 moct - ^.3.] Ba nac gy6opa a3 xaM ^ygo MemaBaHg» [20, 22]. MyxaKKHKH Ma3Kyp hh Teopuapo nyHHH acocHoK MeKyHag, kh xaK 6ap ^ohh6h ycr: «flap ^yMnau «A3 nemu goHHmrox ry3amTeM» gap 6axme a3 Macup HyKrau MyraxappuK [mo] 6o HyKrau co6ht [goHumrox] xaMpox mygaacT. Ma^xyMH Macup 6a a$3op rycrapum Mee6ag. flapBoKet, a$3op 6a MoHaHgu Ma^poe acr, kh a3 TapuKu oh BaKeaxo Ba pyngogxo MyHTaKun MemaBaHg. flap ^yMnau «A3 3HHaxo 6ono pa^TaM» «3HHa» a$3opu 6ono pa^TaH acr». flap xaKuw, gap ganenxpu oBapga MatnyM MemaBag, kh KanuMau «mo» Ba «goHHmrox» Ba gap Muconu gyroM «MaH» 6o «3HHa» aK na^3au xaMpox,0 Mymox,uga Kapga MemaBag. fl,ap 3a6oHH to^hkh nemoaHgu «a3» gap xaMHHmHHH 6o ^etn^o 6apou H^ogau Ma^xyMH «Macup» Meoag.
MatHou gurapu nemoaHgu «a3» 6apou H^ogau cox,H6uar [MonHKHar] Meoag, kh hh H^ogau nemoaHg HH3 Matxy3 a3 Ma^x,yMH xaMpox,0 acr. MacanaH, 3a6oHmHHoc MyHuep - BunnuaMC hh Mactanapo nyHHH acocHoK MeKyHag: «Eo TaBa^yx, 6a hh kh a3 MaH3apu TatpuxH KopKapgu aBBanuau «a3» 6aeHH Ma^xyMH xaMpoxH acr, MeraBoH Ma^xyMH MonHKHarpo rycTapumu xaMpoxH goHucr. Eoag TaBa^^yx gomT, kh gap 3a6oHH caHCKpur pemau sac 6a MatHou «gomTaH, MonHK 6ygaH» HH3 6a Kop pa^Ta acr [23, 1130]. HyHoHKH MegoHeM, Ma^xyMH coxH6uar TaannyKH HH3e 6a Kace e HH3H gurap Me6omag Ba Ma^xyMH xaMpoxuu oh gy HH3H 6o aKgurap 6ygapo ganonaT MeKyHag. EuHo6ap hh, gap ^yMnau ^«Hh khto6 a3 mo, HHam a3 myMo» [3, 380], kh gap «3AX,T» 6apou H^ogau coxH6uar oBapga mygaacr, khto6 6o MonHKH oh [atHe mo Ba myMo] xaMpox acr. Ea Ha3apu mo H^ogau nyHHH MatHou nemoaHgu «a3» a3 ofo3h gaBpau HaBH Tatpuxu 3a6oH MaHmat rupu^Taacr:
Kydpamu xyd 6uh, ku uh vydpam a3 ycm, Kydpamu my, m-bMamuy doH, kuxycm [8, c.27].
MatHou gurapu nemoaHgu «a3» 6apou 6aeHH Ma^xyMH MyKouca Meoag. Hh poxu gurapu rycrapumu MatHou xaMpoxH Me6omag, kh gapK KapgaHH oh ocoh acr:
hac, 3a6oHu MaxpaMti xyd dump acm, XflMdunu a3 xpM3a6oHU 6e%map acm [8, c.46].
fl,ap hh 6aHT gy KanuMau anoxuga [xaMgunH Ba xaM3a6oH0] gap Ma^xyMH 6ex 6ygaH xaMpox myga, nac MyKoucau ohxo [atHe xaMgunH a3 xaM3a6oHH 6exTap Me6omag] cypaT rupu^TaacT. X,aMnyHoHKH gap ^yMnau «flycT a3 gymMaH HaMemuHocag» [1, c.56] 6oag gycr Ba gymMaH 6o xaM xaMpox 6omaHg to MyKoucau ohxo a3 aKgurap cypaT rupag. E gap ^yMnau ^<AxMag a3 Ann goHorap acr» [5, c.223] hcmxoh xoch AxMag Ba Ann gap goHoH xaMpox mygaaHg Ba oh rox MyKouca cypaT rupu^Taacr. EuHo6ap hh, Ma^xyMH xaMpoxH acocu 6a By^yg oMagaHH MyKoucau gy npegMeT, kh 6o nemoaHgu «a3» cypaT rupu^Taacr, 6yga, 6e HmrupoKH oh Kuecu gy HH3 HMKoHHona3up Me6omag.
MatHou ca6a6po u^oga KapgaHH nemoaHgu «a3» xaHy3 gap 3a6oHH aBacToH Ba Ba $opcuu MueHa MatMyn 6yg. Ehho 6a aHgemau MyxaKKHKoH gap 3a6oHH aBacToH xaM xonaTH 6oH Ba xaM xonaTH a3H 6apou Ma^xyMH ca6a6 ganonaT MeKapgaaHg [24, § 451, § 473; 25, 114]. flap $opcuu MueHa Ba nopTH az Ba az 6apou ganonaT 6ap Ma^xyMH ca6a6 6a Kop pa^TaaHg [16, c. 145].
flap 3a6oHH aga6uu xo3upau to^hkh hh3 nemoaHgu «a3» 6apou u^ogau ca6a6uar cepucru^oga 6yga, oHpo HH3 MeraBoH, nyH MatHoxou 6onoH, rycTapumu MatHou xaMpoxH HoM3ag Kapg: A3 xapuypo HaMezyfym: «3u nabm! Ty a3 oh youu, napo 3opu nyHuH? [8, c.508].
Чунонки аз мухтавои байт маълум аст, сабаби «нагуфтан» [феъл] «аз харй» [таркиб] буда, корбурди пешоянди «аз» барои тавзехи феъл нигаронида шудааст. Яъне мафхуми «харй» хамрохи субъект аст, на бо кас ё чизи дигар.
Нихоят, барои ифодаи маънои хамрохй омадани пешоянди «аз» дар осори гузаштагони мо маъмул буд:
Гуфт пайгамбар: «Адоват аз хирад Бе^тар аз ме^ре, ки аз цо^ил расад» [8, 164 ].
Хулоса, тамоми маънохои грамматикии пешоянди содаи аслии «аз», ки аз огози давраи нави таърихи забон то имруз дар осори манзуму мансури ахли адаби мо мавриди истифода карор мегирад, хама натичаи густариши маънои аввалияи он, ки хамрохиро далолат мекард, мебошад. Пешоянди содаи аслии «аз» аз калимаи haca, ки аз решаи hak ба маънои «хамрохй кардан; пайвастан» мебошад, баргирифта шудааст. Ба туфайли омилхои табиии айниву зехнии забон ин калима аз маънои лугавй махрум шуда, минбаъд барои ифодаи маънои грамматикй накш бозид. Хамчунин бояд гуфт, ки тобишхои маъноии ин пешоянд дар огози ба вазифаи пешоянд истифода шуданаш махдуд буда, охиста - охиста доираи маъноии он васеъ гардид. Бо вучуди он, чунонки исбот кардем, хама маънохои грамматикй дар доираи маънои лексикии он давр мезананд.
АДАБИЁТ
1. Анварй Х,асан. Дастури забон форсйХ..Анварй, А. Гевй. - Техрон, 1375. - 206 с.
2. Грамматикам забони адабии хозираи точик-Душанбе: Дониш, 1985. -Ч..1.- 356 с.
3. Забони адабии хозираи точик. Кисми 1.-Душанбе: Маориф, 1982.-462 с.
4. Книга деяний Ардашира сына Папака. Транскрипция текста, перевод со среднеперсидского, введение, комментарий и глоссарий О.М.Чунаковой. - Москва, 1987. - 163 с.
5. Махдй Машкулиддинй. Дастури забони форсй/М.Махдй. - Машхад, 1374.
6. Машкур Мухаммадчавод. Корномаи Ардашери Бобакон/М.Машкур. - Техрон, 1369. - 342 с.
7. Мирбобоев А. Мукаддимаи филологияи эронй/А.Мирбобоев. - Душанбе, 2015. - 326 с.
8. Румй Ч,алолуддин. Маснавии маънавй. Тахия, танзим ва баргардони матн Бахриддин Ализода ва Алй Мухаммадии Хуросонй/Ч,.Румй. - Техрон: Нашри замон, 2001. - 728 с.
9. Саймиддинов Д. Адабиёти пахлавй/Д. Саймиддинов. - Душанбе, 2003. - 232 с.
10. Фарханги забони точикй.Ч,.1.-М.:Советская энсиклопедия, 1969.-951 с.
11. Фирдавсй Абулкосим. Шохнома [Ахтарони адаб]/А.Фирдавсй. Ч,илдхои 1 - 10. - Душанбе: Адиб, 2007 - 2010.
12. Хасанов А. Таърихи забони точикй/АХасанов. Кисмхои 1 - 2. - Хучанд, 2004 - 2005.
13. Шарипова Ф. Тахаввули чумлаи содаи забони точикй/Ф.Шарипова. - К.1. - Душанбе, 2012. - 224 с.
14. Bartholomae, C. 1961. Altiranisches Wörterbuch, Berlin: W. De Gruyter.
15. Boyce, M. 1975. A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian [Acta Iranica 9], Leiden: E.J. Brill.
16. Brunner, Ch. j. 1977. A Syntax of Western Middle Iranian, Delmar, New York: Caravan Books.
17. Bubenik, V. 2006. Case and Prepositions in Iranian. In J. Hewson & V. Bubonic [eds.], From Case to Adposition: The Development of Configurational Syntax in Indo-European Languages [131-158.], Amesterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
18. Jackson, A. V. W. 1892. An Avesta Grammar in Comparison with Sanskrit, Stuttgart: W. Kohlhammer.
19. Kent. R. 1953. Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon, New Haven, Connecticut: American Oriental Society.
20. Luraghi, S. 2003. On the Meaning of Prepositions and Cases: The
21. expression of semantic roles in Ancient Greek, Amesterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
22. Macdonell, A. A. 1917. A Vedic reader for students, Oxford: Clarendon Press.
23. Mayrhofer, M. 1976. Kurzgefaßtes Etymologisches Wörterbuch des Altindischen, Heidelberg: Carl Winter, Universitätsverlag.
24. Monier-Williams, M. 1899. A Sanskrit-English Dictionary, Oxford: The Clarendon Press.
25. Reichelt, H. 1909. Awestisches Elementarbuch, Heidelberg: C. Winter.
26. Skjsrv0, P. O. 2010. Old Iranian, In G. Windfuhr [ed.], The Iranian Languages [43-195], London and New York: Routledge.
27. Whitney, W. D. 1889. Sanskrit Grammar, London: Oxford University Press.
СЕМАНТИЧЕСКОЕ ПРЕОБРАЗОВАНИЕ ПРЕДЛОГА «АЗ» В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
Настоящая статья посвящена исследованию таджикского предлога «аз», которая имеет разные функции как единицы языка, в частности, его семантического преобразования. Ссылаясь на произведения литературных деятелей разных периодов, а также на литературные и исторические источники X-XIII веков, автор подчеркивает, что некоторые значения употребления предлога «аз» и его смысловые оттенки и служебных функций сохранились в современном таджикском литературном языке, но они на сегодняшний день с определенными причинами не исползуются в
письменной речи. Некоторые грамматические значения предлога «аз» были проанализированы на основе многочисленных фактических материалов, и были выявлены его отличия и сходство с другими служебними словами. Использование несамостоятельных частей речи для функции друг друга, особенно предлога «аз» - одно из самых распространенных явлений средневековья. Доказано, что первоначальное значение предлога «аз» пришло из далекого прошлого для выражения значения «примыкания». Из анализа этого вопроса автор приходит к выводу, что в наследии древних учёних данный предлог имел лексическое значение и постепенно утратил эту функцию.
Ключевые слова: несамостоятельные части речи, единица имеющая разных функций, предлог, простой предлог «аз», древнеперсидский язык, среднеперсидский язык, новоперсидский язык, смысловые оттенки, значение «примыкания», семантическое преобразование.
SEMANTIC DEVELOPMENT OF PREPOSITION "AZ" IN TAJIK LANGUAGE
This article is devoted to the study of the Tajik preposition "az", which has different functions as a unit of language, in particular, its semantic development. Referring to the works of literary figures of different periods, as well as to the literary and historical sources of the X-XIII centuries, the author emphasizes that some meanings of the use of the preposition "az" and its semantic shades and service functions have been preserved in the modern Tajik literary language, but they are today are not used in writing for specific reasons. Some grammatical meanings of the preposition "az" were analyzed on the basis of numerous factual materials, and its differences and similarities with other official words were revealed. The use of structural parts of speech for the function of each other, especially preposition "az", is one of the most common phenomena of the Middle Ages. It is proved that the original meaning of the preposition "az" came from the distant past to express the meaning of "adjoinment". From the analysis of this issue, the author comes to the conclusion that in the heritage of ancient scholars this preposition had a lexical meaning and gradually lost this function.
Keywords: structural parts of speech, a unit with different functions, preposition, simple preposition "az", Old Persian, Middle Persian, New Persian, semantic shades, meaning of "adjoinment", semantic development.
Сведения об авторе:
Кургонов Зохид Дехконович - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова [Республики Таджикистан, г.Худжанд], E-mail: [email protected]
About the author:
Kurgonov Zohid Dehqonovich - candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B.Gafurov [Tajikistan, Khujand], E-mail: [email protected]
ТА^ЛИЛИ МУЕОИСАВИИ МАКРОСТРУКТУРАМ ЛУГАТ^ОИ ИСТИЛО^ОТИ
АДАБИЁТШИНОСИИ ТОЧДК
Fуломасейнов С. А., Мамадназаров А.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Бо инкишофи илм ва технология ба забон вожахо ва таркибу иборахои нав ворид мешаванд, ки на хамаи онхо базудй ва хама вакт ба лугату фархангхои тафсирй рох меёбанд. Аз ин ру барои хамохангсозй ва ба як шакли муайян даровардани вожахои ин ё он соха ва ё шарху тафсири вожахои мушаххас лугатномахои истилохии тафсирй (якзабона) ё дузабонаю чандзабона тахия мегарданд.
Максади маколаи мазкур тахлили мукоисавии макроструктураи лугатхои истилохоти адабиётшиносии точик ва муайян кардани фаркият ва умумияти сохтори онхо мебошад.
Макроструктураи луFат. Дар зери мафхуми макроструктура сохтори умумии лугат ва тарзи баррасии вохидхои лугавй дар он фахмида мешавад [Гринев, 1996, 31]. Яъне, ин истилоуи лексикографй ба маънои тарзи чобачогузории сарвожахри лугатнома - кисмати асосии лугат истифода мешавад. Яъне дар зери мафхуми макроструктура масъалахои умумии лугат хамчун як системаи мустакил бо робитахои дохилй ва сохтори гуногунчанбаи он бояд фахмид. Макроструктураи лугатро принсипхои умумии сохтори асари лугатнигорй, робитахои синонимй, антонимй, омонимй ва гайра, алокахои берунии майдонхои маъной, гуруххои мавзуй ва лугавй, принсипхои чобачо кардани вохидхои забонй ва f. дар лугат ташкил медиханд.
Баъзан макроструктураи лугатро танхо хамчун сохтори маколахои дар чорчубаи лугатнома чойгиркардашуда шарх медиханд, ки ин шарх пешгуфтору мукаддима ва замимахоро берун аз макроструктура мегузорад. Вале теъдоди зиёди лексикографхо ба мафхуми макроструктура
