CC BY
17
УДК 80 ББК 81.2-2
ВАЗИФА ВА МАЪНО^ОИ ПЕШОЯНДУ ПАЙВАНДАЩО ДАР «МАСНАВИИМАЪНАВИ» -И ЦАЛОЛУДДИНИ РУМИ
ФУНКЦИИ И СЕМАНТИКА ПРЕДЛОГОВ И СОЮЗОВ В «МАСНАВИМА НАВИ» ДЖАЛОЛУДДИНА РУМИ
FUNCTIONS AND SEMANTICS OF PREPOSITIONS AND CONJUNCTIONS IN "MASNAVI MA'NAVI BY DJALOLIDDIN RUMI
фургонов Зохид Дехцонович,
н.и. филол., дотсенти кафедраи забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
Кургонов Зохид Дехконович,
к. филол. н., доцент кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Kurgonov Zohid Dehqonovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language under SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: «Маснавии маънавй» - и Цалолуддини Румй, уиссауои номустацили нутц, пешояндуо, пешояндуои аслии сода, пайвандак, пайвандакуои тобеъкунанда ва пайвасткунанда, аз таърихи пешоянду пайвандакуо, услуби шоир.
Дар мацола бори аввал тобишуои маъноии пешоянду пайвандащои «Маснавии маънавй» - и Цалолуддини Румй мавриди омузиш царор гирифтааст. Бояд гуфт, ки то уол ин тобишуои унсуруои лугавй дар дастуруои забони тоцикй ва кутуби дарсй ба мушоуида намерасад. Аз ин ру, муаллифи мацола бо такя дастуруои забонуои гайр вазифа ва маъноуои тозаи ин аносири лугавиро манзур кардааст, ки уангоми навиштани дастуруои нави забони тоцикй ба назар гирифтани ощо аз фоида холй нахоуад буд. Масалан, уангоми таулил кардани пешоянди содаи аслии «аз» чордау тобиши маъноии он дарёфт карда шуда, таъкид гардидааст, ки ин пешоянд дар ашъори Цалолуддини Румй бо тобишуои зиёди маъной ба назар расида, чунин имконоти баён дар забони адабии уозираи тоцикй маудуд шудааст. %амчунин цайд шудааст, ки уангоми аз назар пинуон мондани тобишуо ва вазифауои ин аносири лугавй мо ба дарки матлаби аслии шоир нахоуем расид. Аз ин лиуоз, мавриди омузиш царор додани муаммои мавриди назар акуталй ва саривацтй мебошад.
Ключевые слова: «Маснави маснави» Джалолуддина Руми, несамостоятельные части речи, предлоги, первичные предлоги, союзы, подчинительные и соединительные союзы, история предлогов и союзов, стиль
Впервые проанализированы смысловые оттенки предлогов и союзов из «Маснави маснави» Джалолуддина Руми. Подчеркивается, что выявленные смысловые оттенки предлогов и союзов в произведении Руми не зафиксированы в грамматиках и учебниках таджикского языка. Поэтому с опорой на теоретические положения грамматик других языков определены новые функции и оттенки семантики указанных лексических элементов. Например, подчеркивается, что в поэме Джалолуддина Руми встречаются четыр-
надцать смысловых оттенков первичного предлога «аз». Данный факт свидетельствует об ограниченности функции предлога «аз» в современном литературном таджикском языке. Отмечается, что выявление всех смысловых оттенков и задач предлогов и союзов содействует более точному и глубокому восприятию смысла стиха, что обусловливает актуальность и своевременность поставленной темы.
Key words: "Masnavi Ma'navi" by Djaloliddin Rumi, non-self-sufficient parts off speech, prepositions, primary prepositions, conjunctions, subordinate and co-ordinate conjunctions, history of prepositions and conjunctions, style
The shades of meaning in regard to prepositions and conjunctions from "Masnavi Ma'navi" by Djaloliddin Rumi have been analyzed for the first time. It is underscored that the elicited shades of meanings of prepositions and conjunctions in Rumi's literary production are not registered in grammar and other educational text books of the Tajik language. That's why new functions and semantic shades of meaning of the mentioned lexical elements are determined with a buttress on theoretical provisions of grammars appertaining to other languages. For example, it is emphasized that in Djaloliddin Rumi's poem there occur fourteen shades of meaning of the primary preposition "az". The given fact testifies to the limitation of the function of the preposition "az" in Modern Tajik literary language. It is marked that elicitation of all shades of meanings and assignments of prepositions and conjunctions promotes a more precise and profound perception of the sense of the verse and preconditions well-timed actualness of the theme put.
Оид ба дунари волои баён доштани Чдлолуддини Румй аз чониби мудаккикон андешадои зиёд манзур карда шудааст, ки ондоро дар макола ва монографиями чудогона метавон мушодида кард. Масалан, профессор А.Х,асанзода аз хусуси чозибадои забонии «Маснавии маънавй» сухан карда, таъкид меварзад, ки: ««Маснавии маънавй» ба таври умум як асари басо мураккаб буда, аз бесобика будани вусъати назар ва баландии андешаи муаллиф шадодат медидад. Дарк карда шудани мазмуну мудтавои ин асари пурмуаммо бе иттилооти дамачониба аз фарданги исломй ва ошноии комил бо зарофатдои хоси форсизабонон гайриимкон аст... Чдлолуддини Румй маънодои бою ганиро бо забони фаседу чолиби диккат ва услуби нигориши барояш хос ифода намудааст. Дарёфту бардошти калимаву таркибу иборот барои ифодаи маънй ва огодона истифода гардидани ондо дар маснавии мазкур омузишу тадкики доманадору алодидаеро такозо менамояд» (14, с.134 - 135).
Аз ин ру, мо бо такя ба андешадои мудаккики мазбур хостем оид ба вазифа ва маънодои пешоянду пайвандакдои асари мазкур таваччуд зодир карда, то кадри имкон вижагидои ин навъи аносири лугавиро кашф намоем. Бояд гуфт, ки маводи фактологии дар ихтиёр буда аз он шадодат медидад, ки ба вазифаи якдигар истифода шудани диссадои номустакили нутк низ дар ин асари арзишманд хеле зиёд аст. Аммо мо ба хотири фародам овардани замина ба пажудишоти муфассали баъдинаи илмй тандо аз хусуси маънодои мухталифи ин навъи калимадо андешаронй ходем кард.
Дар дастурдои забони точикй вазифа ва маънодои пешоянду пайвандакдо мавриди тадкик карор гирифта, мудаккикон имконоти маъноии ондоро ба гуруддои чудогона дастабандй кардаанд (5, с.285 - 322; 7, с.375 - 421; 4). Х,ангоми аз назар гузаронидани дастурдои забондои гайр (16, с.311 - 326; 6, ч.5, ч.10, ч.11, 4.22, ч.24, 4.25; 13, ч.3, с.211 - 421; 2, ч.1, с.386 - 439; 3, с.223 - 252; 1; 10) маълум мегардад, ки
97
hmkohoth MatHOHH hh HaBtu Ka.mMax,0 6a TaBpu My^acca.^, Huc6aT 6a 3a6oHH to^hkh, 6appacH mygaacT. A3 hh py, x,aHr0MH TacHH^H MatH0x,0H nemoaHgy naHBaHgaKx,0H "MacHaBH..." SemTap 6a ^3mhh gacTypx,0 TaKa Kapga myg.
nemoHHgH «a3». Myx,aKKHK0HH Tatpuxu 3a6oH a3 ry3amTau gypu Kop6ypgu hh nemoaHg gap 3aMHHau ocopu MaH3yMy MaHcyp aHgemapoHH Kapga TatKHg KapgaaHg, kh hh yHcyp gap ry3amTau gyp 6a ryHau "haca" Ba MHH6atg gap nopcuu MueHa 6a maKjH "aj" MaBpugu ucra^oga Kapop rupu^TaacT (12, c.70; 15, k.1, c.60; 15, k.2, c.69; 13, ^.3, c.311).
MaBogu ^aKTO^oruu gap uxraep 6ygapo, kh MatH0x,0H ryHoryH gomTaHH nemoaHgu cogau "a3" - po gap hh acap ga^o^aT MeKyHag, 6a x,ancH mox,ug MeTaBOH OBapg:
A. Baciiia Ba BOCHTapo gap aH^oM gogaHH Kope hiiiiioh Meguxag:
KyHrypa BanpoH KyHeg a3 MaH^aHH^,/ To paBag a3 MueHH hh (11, c.33).
Ka^HMau "MaH^aHHK//MaH^aHHK" gap 03T 6a MatHOH "o^ara $a^0xyHM0HaHg, kh oHpo 6ap capu Hy6e ^onrup Kapga, caHrx,ou Ka.roh Ba e ry^y^a^ou oTampo gap oh MoHga, 6a Tapa^H Ka^tau gymMaH MeaHgoxTaaHg" MatHury30pH mygaacT (^.1, 637). HyHOHKH a3 MatHOH 6aHT Mat^yM acT, nemoaHgu MaBpugu Ha3ap MatHOH "6a BocuTau; TaBaccyTu" -po gopag, kh gap T3AX,T hh Ba3H$au nemoaHg cap^u Ha3ap mygaacT (5, c.288 - 289).
E. Bap BoSacTarHH HH3e 6a HH3e ga^o^aT MeKyHag (hhthco6):
KaHgu ^HKMaT a3 Ky^o? 3of a3 Ky^o?/ KupMH caprHH a3 Ky^o? Eof a3 Ky^o? (11, c.607). flapKH nyHHH MatHo, nem a3 x,aMa, gap oh 30x,up MemaBag, kh gap hh MaBpug, 6emTap, nac a3 nemoaHgu «a3» ^OHHmHHH caBO-mu «Ky^o» Meoag.
B. Bap ryHa Ba ^hhch HH3e ga^o^aT MeKyHag:
Ty x,aM0H gugn, kh H6^hch ^atHH/ Ty^T: «MaH a3 oTamaM, OgaM 3H thh» (11, c.274). HumoH gogaHH a3 KagoM MaBog coxTa mygaHH mant Ba e a$30p Ba3H$au gurapu nemoaHgu MaBpugu Ta^^H^ acT.
r. BapoH 6aeHH H^aT (ca6a6) - h ^et^ Meoag:
A3 xapn ypo HaMery^T: ^atHHl/ Ty a3 oh ^ohh, Hapo 3op0 HyHHH? (11, c.508). HyHoHKH a3 MyxraBOH 6aHT Mat^yM acT, omhjh «Hary^TaH» ($et^) «a3 xapH» (TapKu6) 6yga, Kop6ypgu nemoaHgu «a3» 6apou TaB3ex,H HHrapoHHga mygaacT.
F. Ba 6aeHH a^3OH HH3e Menapgo3ag:
Ca^gau xa.^ a3 3aHy a3 TH^y Mapg/ 3ag, gu^H OuptaBHpo paH^yp Kapg (11, c.254). HumoHau acocuu gap hh MatHo ucTH^oga rapgugaHH nemoaHgu MaBpugu Ta^^H^ 6a TaBpu Huga oMagaHH 6at3e a3 ^y3tx,0H ^yM^a Me6omag.
fl. Bap pa$tu h6xom ga^o^aT Kapga, MatHipo oiKopTap (TaB3ex) MeHaMoag:
flap 6aeHH hh ce, KaM ^h6oh ^a6aT,/ A3 3a^o6y a3 3ax,a6 B-a3 Ma3^a6aT (11, c.42). Mucpau gyroMH 6aHTH mo^ug (MatHou Mucpau aBBa^ 6a TaBpu nymuga (h6x,om) 6aeH rapgugaacT) MatHopo komhj rapgoHuga, HoMa^^yMHH Mucpau aBBa^po 6apTapa$ KapgaacT.
E. Bap CH^aT, xo^aT Ba HHryHarHH ^oh^ e Ma^ty^ ga^o^aT MeKyHag:
MypFaK OMag cyHH y a3 H0mHH0XT,/ nac TaBO^e Kapgy nemu Mapg toxt (11, c.570). flap ^yM^a (Mucpat) - h aBBa^ ca6a6u u^pou aMa^u ^oh^h 6eBocuTa (MypraK OMag) 6a Ma^ty^ (a3 H0mHH0XT) - h oh po6uTau HorycacTaHH gopag. nemoaHgu «a3» 60 cu^aT (HomHHoc) - h Ma^ty^H ^yM^a OMagaacT. flap khto6h «3AX,T» (8) ^aHroMH 6appacuu xe^^OH nypKyHaHgau 6aB0cuTa a3 pyu MatHO, kh 60 nemoaHgu «a3» OMagaaHg, mam To6umu MatHOHH oh HumoH goga mygaacT (8, c.125 - 128). MyTaaccu^OHa, gap hh capnamMa HyHHH Ba3H^au nemoaHgu Ma3Kyp cap^H Ha3ap mygaacT.
Ё. Ву^уи феълеро дар замоне ё маконе нишон медихад:
Гарчи дузд аз мункирй тан мезанад,/ Шахна он аз аср пайдо мекунад (11, с.368). Дар далели мазкур пешоянди «аз» барои нишон додани замони ичрои амал мавриди истифода карор гирифтааст.
Ж. Нишон медихад, ки чизе ба чои диrар аст ва бадали он мебошад:
Чун гараз даллола гашту восифе,/ Аз се газ карбос ёбй Юсуфе (11, с.646).
З. Бар бозшинохтани ду чиз аз якдиrар далолат мекунад:
Кахрро аз лутф донад хар касе,/ Хох доно, хох нодон ё хасе (11, с.253).
И. Бар хамрохии чизе бо чизи дигар далолат мекунад:
Гуфт пайгамбар: «Адоват аз хирад/ Бехтар аз мехре, ки аз чохил расад» (11, с.164).
Й. Бар ру ба ру (му^обил) будани ду чиз далолат мекунад:
Чун чароге бе зи зайту бе фатил,/ На касир асташ зи шамъу на калил (11, с.671).
К. Мивдор (ми^ёс) ва андозаро далолат мекунад:
Оби Чдйхунро агар натвон кашид,/ Хдм зи кадри ташнагй натвон бурид (11, с.561).
Мувофи^ат ва мутоби^ат (нишон медихад, ки коре мувофи^ ва созгор бо мурооти чизи ди^р ба анчом расидааст):
Пас авонон омаданд, у тифлро/ Дар танур андохт аз амри Худо (11, с.239).
Нидоят, маводи мавриди тадлил аз он шадодат медидад, ки пешоянди содаи «аз» дар ашъори Чдлолуддини Румй бо тобишдои зиёди маъной корбаст шуда, чунин имконоти баён дар забони адабии дозираи точикй маддуд шудааст.
Пешоянди «ба». Бино ба кайди забоншинос Парвиз Нотили Хонларй ин пешоянд «ба сурати patiy дар порсии бостон ва paiti дар авастой дам пешванди исм ва дам дарфи изофа (пешоянд-ЗД.) аст. Дар падлавй бо дузвориши PWN навишта ва pat ё pad хонда мешавад. Дар «Позанд» голибан сурати pa дорад. Дар форсии миёнаи турфонй дам ба сурати pad вучуд дорад» (13, с.345).
Маълум мешвад, ки дар огози ташаккули забони адабии дозираи точикй вусъати тобишдои маъноии ин пешоянд, нисбат ба даврадои пешин, густарда аст.
A. Васила ва воситаро дар анчом додани коре нишон медихад:
Шаб зи дарди пушту аз чуъи шикам/ Орзумандам ба мурдан дам ба дам (11, с.297).
Б. Барои баёни иллат (сабаб) - и феъл меояд:
Он Худое, ки фиристод анбиё/ На ба хочат, бал ба фазлу кибриё (11, с.141).
B. Бар рафъи ибхом далолат карда, маъниро ошкортар (тавзех) менамояд:
Ту ба тан хайвон, ба чонй аз малак,/ То равй хам бар замин, хам бар фалак (11, с.211).
Г. Бар сифат, холат ва чиryнаrии фоил ё мафъул далолат мекунад:
Як савора тохт то калъа ба кар,/ То дари калъа бибастанд аз хазар (11, с.635).
F. Нишон медихад, ки чизе ба чои дигар аст ва бадали он мебошад:
Пурс-пурсон, к-ин ба чанду он ба чанд?/ Аз пайи таъбири вакту ришханд (11, с.580).
Дар ГЗАХ,Т дашт маънои пешоянди «ба» нишон дода шудааст (5, с.289 - 290). Аз мисолдои чамъкардаи мо маълум гардид, ки се тобиши маъноии (кисмдои в, г, г) он дар китоби мавриди назар ба мушодида намерасад.
Пешоянди «бар». Чунонки маълум аст, вазифахои маъноии пешоянди «бар» дар забони адабии дозираи точикй нисбат ба пешояндхои дигар махдуд аст. Аз ин чост, ки дар ГЗАХТ танхо ду вазифа (а. ба суи предмет, бештар ба сатх ё ба болои предмет равона шудани амал; б. ба объект ишора мекунад, ки мавриди мухокима аст ва ё нисбат ба он ягон хиссиёт зохир карда мешавад) - и ин пешоянд ба назар мерасад (5, с.290). Аммо, баръакси ин холат, дар «Маснавй ...» доираи маънои ин пешоянд аз пешояндхои дигар фарохтар мебошад:
A. Васила ва воситаро дар анчом додани коре нишон медихад:
Акл роди ноумедй кай равад?/ Иш; бошад, к-он тараф бар сар давад (11, с.609).
Б. Бар бисёрии чизе далолат мекунад:
Нукл бар нукл асту май бар май, дало!/ Бар манора рав, бизан бонги сало (11, с.511). Коса бар косасту нон бар нон мудом/ Аз барои ин шикамхорони ом (11, с.519).
B. Бар сифат, холат ва чигунагии фоъил ё мафъул далолат мекунад:
«Чанд бар амё давонй асбро?/ Бояд усто пешарову касбро (11, с.663).
Г. Бар чихат (суй, чониб) - и феъл далолат мекунад:
Пеш аз он бар росту бар чап медавид,/ Ки бичинам дарди ту, чизе начид (11, с.650).
F. Бар мухолифати чизе бар чизе далолат мекунад:
Пас масал бишнав, ки дар афвод хост,/ К-ин чй бар мост, эй бародар, дам зи мост (11, с.645).
Д. Мивдор (ми^ёс) ва андозаро далолат мекунад:
Одамй бар кадди як ташти хамир/ Барфузуд аз осмону аз асир (11, с.562).
Е. Мувофи^ат ва мутоби^ат (нишон медихад, ки коре мувофи^ ва созгор бо мурооти чизи дигар ба анчом расидааст):
Мад фишонад нуру саг ав-ав кунад,/ Хдр касе бар хилкати худ метанад (11, с.559).
Муоинаи тобишхои маъноии пешоянди мазкур аз он далолат мекунад, ки ин пешоянд, дар аксари маврид, дар таркиби пуркунанда ва, дар мавриди камтар, бо хол меояд. Маълум мегардад, ки ин тамоюл аз огози ташаккули забони адабии хозираи точикй то замони мо идома дорад. Ба ин масъала забоншинос Н. Маъсумй низ хангоми тахлили вижагихои маъноии пешояндхои аслии содаи «Марги судхур» - и устод Айнй ишора кардааст (9, с.258).
Пешоянди «дар/андар». Мухаккик П.Н.Хонларй оид ба тагйири шакл ва маънои ин унсур бар ин андеша аст: «Калимаи «андар» дар форсии бостон - antar ва дар авастой - antara ва дар форсии миёна (пахлавй) андар ба маънои дохил ва дарун аст ва дар хар се забон хам пешванди феъл ва хам харфи изофа (пешоянд - КЗ) аст (13, с.380).
Профессор А.Хдсанов аз хусуси таърихи баромади ин пешоянд андешаронй карда, таъкид мекунад, ки ин унсур дар сарчашмахои ахди бостон ба гунаи patiy (15, к.1, с.60) дучор шуда, дар давраи миёнаи забонхои эронй маънохои маконй, замонй ва монанди инхоро ифода менамуд (15, ч.2, с.69).
Маликушшуаро Бахор хангоми баррасии истифодаи ин пешоянд дар заминаи осори назму насри асримиёнагй, ки ба гунахои «дар» ва «андар» дучор мешавад, чунин андеша дорад: «Дар замони Сомониён ба хеч вачх калимаи «дар» дар наср нест ва ба ашъори мансуб ба он давра хам эътимоди комил наметавон кард, вале дар кутуби насри кадимй, ки метавон ба онхо эътимод кард хар кадар чустучу шуд хама чо «андар» истеъмол шудааст ва лафзи «дар», ки мухаффафи «андар» аст дар ахди
Fазнавиён пайдо омад... » (2, с.3б0 - Зб1). Х,арчанд «Маснавй...» мадсули асри Х111 аст, бо вучуди ин таносyби кор6урди пешоянди «андар» нисбат ба каринаи дигараш -«дар» бештар ба назар мерасад. Маълум мегардад, ки дар назм тадричан пас аз асри Х111 гунаи «дар» бартарият пайдо кардааст.
Нидоят, тобишдои маъноии ин пешоянд дар асари мавриди назар ба гунаи зайл
аст:
А. Иттисол ва пайвастани чизеро ба чизе мефахмонад:
Хин, савори тавба шав, дар дузд рас,/ Ч,омахо аз дузд бистон бозпас (11, с.571). Чун бисозй бо хасии ин хасон,/ Гардй андар нури суннатхо расон (11, с.б13).
Б. Бар бисёрии чизе далолат мекунад:
Ворахй аз тангиву аз нангу ном/ Иш^ андар иш; бинй, вассалом (11, с.403). Сарнигунафтодагонро з-ин манор/ Менигар ту сад хазор андар хазор (11, с.594).
Б. Бар рафъи ибхом далолат карда, маъниро ошкортар (тавзех) менамояд:
Руяш аз гулзори Ха; гулгун бувад,/ Аз ман y андар ма;ом афзун бувад» (11, с.388). /Оташи Намруд Иброхимро/ Сафвати ойина омад дар чило (11, с.б11). Гуна-гуна(й) хурданихо сад хдзор,/
Ч,умла як чиз аст андар эътибор (11, с.б51).
Г. Бyдани чизеро дар чизе ё ву^уи феълеро дар замоне ё маконе нишон медихад:
Хамчунон хар косибе андар дукон/ Бахри худ кушад, на ислохи чахон (11, с.б14).
F. Нишон медихад, ки чизе ба чои диrар аст ва бадали он мебошад:
Ман туро мохе ниходам дар канор,/Kи Fyрyбаш нест то рузи шумор.
Дар чазои он атои нури пок/ Ту задй дар дидаи ман хору хок? (11, с.679).
Д. Санчиш миёни ду чизро нишон медихад (му^оиса ва нисбат):
Андар он бахру биёбону чибол,/ Мун;атеъ мегардад авхому хаёл./ Ин биёбон дар биёбонхои у/ Хамчу андар бахри пур як тои му (11, с.370). Аз Аёз ин худ мухол асту баъид,/ K-y яке дарёст, ;аъраш нопадид./ Хафт дарё андар y як ;атрае,/ Ч,умлаи хастй зи мавчаш чакрае (11, с.493).
Е. Бар хамрохии чизе бо чизи диrар далолат мекунад:
Як гурухи дигар аз дониш тихй,/ Хамчу хайвон аз алаф дар фарбехй (11, с.380).
Дар ГЗАХ,Т чор маъно (а. барои нишон додани макони амалу долат; б. барои нишон додани замони вокеъ гардидани амал; в. барои нишон додани машгулияту амал; г. сарчашмаи аломатро нишон медидад) - и ин пешоянд (5, с.290) мушодида шуд, ки дастабандии далелдои дар ихтиёрбуда аз ин микдор тачовуз мекунад.
Тобиши маъноии пайвандакдо низ ба мисли пешоянддо дар «Маснавй...» чолиби диккат буда, падлугардонии маонии ин аносири лугавй дар возед гардонидани матлаби аслии шоир мусоидат мекунад.
Пайвандаки «агар». Забоншинос Н. Бозидов дангоми тадкики пайвандакдои забони точикй таъкид мекунад, ки «... маъмултарин ва машдуртарин вазифаи пайвандаки аrар ифодаи муносибати шартй мебошад. Тадлили материалу фактдои забони точикй ба он шадодат медиданд, ки ин пайвандак тобиши дигари маъной дам дорад. Яке аз он тобишдом маъной ифодаи муносибати хилофй мебошад» (4, с.74).
Дар зер мо барои ифодаи се маънои ин пайвандак мисолдоеро намуна ходем овард:
А. Барои ёдоварии матлабе мепардозад:
Гар туро чашмест, бигшо, дарнигар,/ Баъди «ло» охир чй мемонад дигар? (11, с.б12).
Б. Ба шакку дудилагй далолат мекунад:
Чун асоро мор кард он чустдаст,/ Гар туро аклест, он нукта бас аст (11, с.614).
В. Барои ифодаи шарт меояд:
Хдоси дайвон гар бидидй он сувар,/ Боязиди вакт будй гову хар (11, с.615).
Далелдои мо шадодатгари он аст, ки ин пайвандак дар «Маснавй...» бештар ба гунаи «гар» мавриди истеъмол карор гирифтааст.
Пайвандаки «то». Пайвандаки «то» низ дар забони адабии дозираи точикй барои ифодаи шарт омада, дамчун воситаи алока байни сарчумла ва чумлаи пайрав мебошад. Дар баробари ин, барои ифодаи шакку шубда низ меояд:
A. Далолат бар шакку шубда мекунад:
Хайри ту ин аст, чомеъ меравй,/ То чй бошад шарру визрат, эй гавй!» (11, с.621).
Б. Дар таркиби чумлаи пайрав омада, сарчумларо шарду тавзед медидад:
Чун бар он шуд, то равон гардад расул,/ Fайрати Хдк бонг зад: «Машнав зи гул (11, с.189).
B. Нишон медидад, ки дукми чумлаи пайрав досили дукми сарчумла аст:
Ч,узвдо бар доли кулдо шодид аст,/ То сабак гаммози хуршед омадаст (11, с.597).
Бояд гуфт, ки аз пайвандакдои тобеъкунандаи шартй доираи истифодаи пайвандаки «то» барои баёни маънои шарт вусъатнок аст.
Пайвандаки «ва». Чунонки маълум аст, дар забони точикй пайвандаки пайвасткунандаи «ва» ва гунаи дигари он - «-у» нисбат ба пайвандакдои дигари пайвасткунанда серистеъмоланд. Х,арчанд пайвандаки пайвасткунандаи «-у» каринаи пайвандаки «ва» дониста мешавад, аммо байни ондо тафовуте ба назар мерасад, ки забоншинос Н.Бозидов чор нишонаи фарккунандаи ин ду пайвандакро асоснок кардааст (4, с.26 - 27). Ян назари ичмолй ба тадкикотдои содаи забоншиносии точик, ки ба тадкики тобиши маъноии ин пайвандак рабт доранд, нишон медидад, ки ондо бештар ба тобиши маъноии дамзамонй, пайдардамй, сабабй - натичагй, хилофй, эзодй ва дамродй доштани ин унсур ишора кардаанд. Х,оло дар зер мо барои ифодаи тобишдои нави маъноии ин унсур, ки дар заминаи «Маснавй ...» ба даст омад, мисолдо ходем овард:
A. Нишон медидад, ки гирд омадани ду чиз имконнопазир аст:
Он зи ишки чон давиду ин зи бим,/ Ишк куву бим ку? Фарке азим (11, с.501).
Б. Шигифти аз гирд омадани ду чизро нишон медидад:
Барчад, эй ошик, баровар изтироб,/ Бонги обу ташнаву он год хоб?» (11, с.574).
B. Ву^уи феълеро беист пас аз ву^уи феъли дигар нишон медидад:
Боз бар мавчуд афсуне чу хонд,/ З-у дуасба дар адам мавчуд ронд./ Гуфт дар гуши гулу хандон-ш кард,/ Гуфт бо сангу акики кон-ш кард (11, с.53). Гуфт Фиръавне «аналдак», гашт паст,/ Гуфт Мансуре «аналдакк»-у бираст (11, с.497).
Забоншинос Н.Бозидов дангоми муайян кардани вижагидо ва вазифадои пайвандакдои мазкур хулосадояшро дар дашт банд чамъбаст кардааст (4, с.27 - 28). Илова бар хулосадои мазкур месазад инро афзуд, ки дар назм бештар ин пайвандак ба гунаи «-у» дучор мешавад.
Х,амин тарик, мавриди тадкик карор додани тобишдои маъноии пешоянду пай-вандакдои «Маснавй . » ин нуктаро мусаллам месозад, ки дар забоншиносии точик то дол баъзе аз вазифа ва маънодои ин навъ унсурдои забонй ба таври бояду шояд забт нашудааст. Мо бо такя ба дастурдои дар ихтиёрдоштаамон бори аввал вазифа ва маънодои пешоянду пайвандакдои ин асарро манзур кардем, ки итминон дорем мин-
баъд барои навиштани дастурдои забони точикй ва китобдои дарсй коромад ходад буд. Гузашта аз ин, то вакте ки оддитарин вазифа ва маънодои аносири лугавии ашъори шоир кашф карда намешавад, дадафи медварй ва матлаби аслии адиб мавдум бокй ходад монд.
Пайнавишт:
1. Акимова И.И. Морфология русского языка: учеб. пособие/И. Акимова. - Хабаровск: Изд-во Хабар. гос. техн. ун-та, 2003. - 178 с.
2. Бауор, Мууаммадтацй. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй/М.Бауор. 4.2. - Теурон: Интишороти «Заввор», 1381. - 496 с.
3. Бауор М. Сабкшиносй. Баргардони Ш. Ф. Исрофилниё, Н. Саркоров/М.Бауор. -Душанбе: Бухоро, 2012.
4. Бозидов, Назаршо. Пайвандащо дар забони адабии уозираи тоцик/Н. Бозидов. -Душанбе: Маориф, 1985. - 103 с.
5. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик.-Душанбе: Дониш, 1985. -Ц.1.- 356 с.
6. Деухудо А. Лугатнома/А.Деухудо. Цилдуои 1 - 50. - Теурон,1325-1345.
7. Забони адабии уозираи тоцик. Кисми 1.-Душанбе: Маориф, 1982.-462 с.
8. Забони адабии уозираи тоцик. Синтаксис. Кисми 2. Китоби дарсй барои факул-тетуои филологияи мактабуои олй.-Душанбе: Маориф, 1995. - 336 с.
9. Маъсумй Н. Очеркуо оид ба инкишофи забони адабии тоцик/Н. Маъсумй. - Душанбе, 2011. - 385 с.
10.Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык. - М.: Айрис-пресс, 2003, - 448 с.
11.Румй Ц. Маснавии маънавй. Тауия, танзим ва баргардони матн Бауриддин Ализода ва Алй Мууаммадии Хуросонй/Ц.Румй. - Теурон: Нашри замон, 2001. - 728 с.
12.Саймиддинов Д. Форсии бостон/Д.Саймиддинов. - Душанбе, 2007.
13.Хонларй П. Н. Таърихи забони форсй/П.Н.Хонларй. Цилди 3. Теурон, 1336.
14.%асанзод А. Асолати забон ва мауорати баён. - Хуцанд: Ношир, 2018.
15.Х,асанов А. Таърихи забони тоцикй/А.^асанов. Кисмуои 1 - 2. - Хуцанд, 2004 - 2005.
16. Шариат М. Дастури забони форсй. - Теурон, 1371.
Reference Literature:
1. Akimova I. I. Morphology of the Russian language: manual //1. I. Akimova. - Khabarovsk: Publishing-House of Khabarovsk State University of Technologies, 2003. - 178 pp.
2. Bahor, Mukhammadtaki. Stylistics or History of Persian Prose Evolution. V.2. - Tehran: Publishing-house "Pilgrim", 1381 hijra. - 496pp.
3. Bahor M. Stylistics. Transposition by Sh. F. Isrofilniyo and N. Sarkorov // M. Bahor. - Dushanbe: Bukhara, 2012
4. Bozidov, Nazarsho. Conjunctions in Modern Tajik Literary Language. N. Bozidov. - Dushanbe: Enlightenment. //1985. - 103 pp.
5. The Grammar of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - V.1 - 356 pp.
6. Dehhudo A. Dictionary // A. Dehhudo) VV. 1-50. - Tehran. 1325-1345 hijra.
7. Modern Tajik Literary Language. V.1. - Dushanbe: Enlightenment, 1982. - 462 pp.
8. Modern Tajik Literary Language. V.2. Manual for philological faculties of higher schools. -Dushanbe: Enlightenment, 1995. - 336pp.
9. Masumi, Nosirjohn. Essays on the Evolution of Tajik Literary Language // N. Masumi. - Dushanbe, 2011. - 385 pp.
10. Rozental D. E., Golub I. B., Telenkova M. A. Modern Russian Language. - M. : Airis-Press, 2003. - 448 pp.
11. Rumi, Djaloliddin. Masnavi Ma'navi. Preparation of the text by Bahriddin Alizoda and Ali Mukhammadi Hurason // Dj. Rumi. - Tehran: Resurrection of Time, 2001. - 728 pp.
12. Saymiddinov D. Ancient Persian Language. - Dushanbe, 2007
13.Khonlari P. N. History of the Persian Language// P.N. Khonlari. V.3. - Tehran, 1336 hijra
14. Hasanzod A. Uniqueness of Language and Mastership of Transposition. - Khujand: Publisher, 2018
15. Hasanov A. History of the Tajik Language // A, Hasanov. VV. 1-2. - Khujand, 2004-2005
16. Shariat, Mukhammadjavot. Grammar of the Persian Language. -Tehran, 1371 hijra
