CC BY
11
УДК 81. 2 Точ З.Д. ФУРГОНОВ
ББК 98
ЯК УСУЛИ ХОСАИ БАЁНИ «ТАЪРИХИ БАЩАЦЙ» (дар заминаи унсурх,ои ёвари сервазифа)
Таърихномахо, дар баробари он ки аз гузаштаи дури кавмхои гуногуни руи олам ахбори судмандеро ироа менамояд, хамчунин вижагихои забони хамон даврро низ ба таври равшан инъикос мекунанд. Яъне махз ба туфайли таърихномахо дар радифи осори гуногунжанри дигар мо метавонем аз чараёни тагйир ва тахаввулу татаввури забон огохии тамом дошта бошем. Ба унвони мисол метавон аз «Таърихи Байхакй» - и Абулфазли Байхакй ёдовар шуд. Аз хусуси хифзи вижагихои ноби забони форсии точикй дар ин асар мухаккикони зиёд изхори назар кардаанд. Масалан, мухаккики эронй Маликушшуаро Бахор дар «Сабкшиносй» ба вижагии забонии ин таърихнома ишорахои чолиб кардааст. Донишманди мазбур дар фасли «Гуфтори дувум - давраи Газнавй ва Салчукии аввал», ки ба хунар ва услуби баёни «Таърихи Байхакй» мепардозад, оид ба итноб (3, ч.2, 84), тавсиф (3, ч.2, 85), истишход ва тамсил (3, ч.2, 86), таклид аз насри тозй (3, ч.2, 87), хазфи афъол ба карина (3, ч.2, 90), хазфи кисмате аз чумла (3, ч.2, 91), тачаддуде дар истеъмоли афъол (3, ч.2, 91), замоир ва чамъхо (3, ч.2, 93), луготу афъол ва амсолу истилохоти форсй (3, ч.2, 94) маълумоти хуби забонй додааст.
Алиакбари Файёз дар мукаддимаи «Таърихи Байхакй», ки бо тасхехи худи муаллиф руи кор омадааст, чунин менависад: «Ин китоб («Таърихи Байхакй» - ^.З.) аз чихати мавзуъ намунае аз таърихнависии хуб ва аз хайси иншо мисоле аз балогати забони мост... Хунари Байхакй авчи балогати табии форсй ва бехтарин намунаи хунари иншоии пешиниён аст, ки зебоиро дар содагй мечуста ва аз тамос бо табиат, забоне монанди табиати гарму зинда ва содаву бошукух доштаанд. Дар китоби Байхакй намунахои мухталиф аз иншо хаст ва китъахое дорад, ки аз хайси балогат санади лаёкати забони форсй махсуб мешавад» (1, 1-3).
Мухаккикон Махдии Мухаккик оид ба «Бархе аз истилохоти идорй ва девонй дар «Таърихи Байхакй» (1, 887 - 914), Абдушшакури Рашшод доир ба «Чанд лафзи мураввачи пашту дар «Таърихи Байхакй»» (1, 915 - 936), ^иёмиддин Рой аз хусуси «Луготи туркй, мугулй ва чинй дар «Таърихи Байхакй»» (1, 937 - 955), Абдулхай Хабибй мухтасс ба «Тахкики бархе аз амокини «Таърихи Байхакй»» (1, 956 - 970) маълумоти муфассал додаанд.
Тахиякунандаи матни кириллии «Таърихи Байхакй» таърихшинос Сайфуллохи Муллочон дар мукаддимаи он оид ба бархе аз хунари забонии муаллифи таърихномаи мавриди тахлил чунин овардааст: «У (Байхакй - ^.З.) дар баёни хар ходисае таъбиру чумлахои масалгунае овардааст, ки аз лихози забонй басо шевою гувороянд ва бо банди мухками маънй хакимона. Зарбулмасалхои «Таърихи Масъудй» пажухиши вижаеро такозо мекунанд.» (2, 35).
Харчанд вижагихои забонии таърихномаи мавриди назар аз чониби мухаккикони чудогона тахкик шудааст, бо вучуди ин чанд масъалаи мухими забонии дигар ниёзи таваччухи забоншиносон аст.
Дар ин навишта мо мехохем аз хусуси хиссахои номустакили нутк, ки ба вазифаи якдигар мавриди корбурди муаллифи таърихномаи мавриди назар карор гирифтаанд, маълумот дода бошем. То чое, ки мо огох хастем, ба истиснои ба хайси шохид овардани ин кабил унсурхо дар лугатномахои чудогона, доир ба масъалаи мазкур аз чониби ягон мухаккик макола ва ё тадкикоти бевосита дар заминаи матни «Таърихи Байхакй» анчом наёфтааст. Аксари маводи фактологии мо дар асоси нусхаи кириллии «Таърихи Байхакй»(2) ва кисман тасхехи Алиакбари Файёз (1) сурат гирифта, дар мавридхои зарурй чихати таквияти андеша ба «Лугатнома» - и Деххудо (5) ручуъ карда шуд.
Профессор А. Хасанов хангоми баррасии унсурхои ёвари сервазифа дар заминаи осори А. Ч,омй бар ин назар аст, ки «яке аз чунин вижагии корбурди ин гурухи калимахо (хиссахои номустакили нутк - КЗ.) истифодаи як пешоянд дар вазифаи пешоянди дигар аст, ки холо дар забони точикй факат баъзеи онхо... дар ичрои ин ходиса мустаъмаланд (11, 463).
Манзараи корбурди пешояндхо ба вазифаи якдигар дар «Таърихи Байхакй» хамгун набуда, далелхои дар ихтиёрбуда аз гуногун будани вазоифи онхо дарак медихад. Яке аз пешояндхои нисбатан сервазифа пешоянди аслии содаи «бо» мебошад, ки ба вазифаи пешоянди аслии содаи «ба» мавриди истифода карор гирифтааст: Чун Хоча бозгардад, ту боз ой, ки бо ту хадисе дорам (2, 201). Ва Бусахл ... гуломе бист дошт ва панчоху шасти дигар харид, то бо Рай бирафт (2, 435).
Ба вазифаи мазкур омадани пешоянди «бо» - ро бо мисолхои зиёде метавон нишон дод, аммо мо бо овардани далелхои мазкур махдуд шуда, ба сахифахои мадраки дар ихтиёрбуда хавола хохем кард (2, 585, 586, 618, 664; 1, 170; 5, ч.9, 22).
Х,амчунин ин пешоянд ба вазифаи пешоянди аслии содаи «дар» (Ва пас аз он бо хафт руз саворон расиданд ва номахои Туграл доштанд солори... (2, 585), дар чои дигар ба вазифаи пешоянди аслии содаи «аз» (Гуфтам: «Зиндагонии худованд дароз бод, агар эхтиёче хохад буд бо хонон уддате ва маунате хостан, нома аз лавне дигар бояд» (2, 664) ва дар мавриди сеюм ба вазифаи пешоянди аслии содаи «барои» (Ва хакк хамеша хакк бошад ва бо хасмон дар хол агар боде чахад, рузе чанд дертар нишинад ...(2, 669) мавриди истифода карор гирифтааст.
Пешоянди аслии содаи дигар - «аз» мебошад, ки дар як маврид ба вазифаи пешоянди аслии содаи «дар» (... пил зери ин хурмобун баставу хурмо мебурид ва огох на, ки Амир аз дур истодаасту малакулмавт омадааст ба чон ситадан (2, 486), дар мавриди дигар ба вазифаи пешоянди аслии содаи «ба» (... то хам хидмати мухаддисй кардй ва хам гох аз гох номаву пайгом овардию мебурдй (2, 180 - 181). Мукаррар он аст, ки ин таклифхо аз он чихат бикарданд (падарон) то фарзандон аз он улфат шод бошанд (5, ч.5, 1956) ва дар мавриди сеюм бошад, ба вазифаи пешоянди аслии содаи «бо» (Дидам вакте дар худуди Х,индустон, ки аз пушти пил шикор мекардй ва руи пилро аз охан бипушида буданд (5, ч.5, 1957) истифода шудааст.
Пешоянди «ба» низ ба мисли пешояндхои пешин ба вазифахои пешояндхои дигар омадааст. Аз руи далелхои чамъкарда маълум мегардад, ки пешоянди мавриди тахлил ба вазифаи пешоянди аслии содаи «дар» (... агар Гозй аст, он хидмат кард ба Нишобур ва мо ба Испохон будем, ки хеч банда накард ва аз Газнин биёмад (2, 280), ба вазифаи пешоянди аслии содаи «аз» (... ба шитоб бирафт ва пас ба муддати дароз бозомад ва чизе дар гуши амир гуфт (1, 81, 103) ва инчунин ба вазифаи пешоянди аслии содаи «бо» (Ба хам нишастанд ва шароб хурданд (1, 148) омадааст.
Х,амвазифагии пешояндхои «бар» ва «дар» нисбат ба пешояндхои дар боло зикрёфта камтар бошад хам, сарфи назар кардани тобиши маънои грамматикии онхо дар ошкор сохтани матлаби таърихнигор, ки хатто накши калидиро ичро кардаанд, номумкин аст. Бинобар ин, махз ба хамин нукта профессор А. Х,асанов ишора карда таъкид намудааст, ки «. махз аз доираи муошират берун мондани ин гуна вазифахои чунин аносири лугавй (хиссахои номустакили нутк - ^З.) боиси ба хонандаи имруз душворфахм шудани мазмуни мисраъ ё байти шоир гаштааст» (11, 463). Масалан, дар далели зерин пешоянди «бар» ба вазифаи пешоянди аслии содаи «аз» (Ва дигар руз мухолифон анбухтар даромаданд ва бар се чониб ва ба хар чахор чониб чанг пайвастанд (Маънй: Рузи дигар душманони зиёд на аз се чониб, балки аз чор тараф чанг карданд) (2, 606) омадааст, ки ба эътибор нагирифтани тобиши маъноии «бар» барои фахмидани хадафи муаллифи асар монеа эчод мекунад.
Мушохидаи хамвазифагии пешоянди «дар» ба вазифаи пешоянди аслии содаи «бар» (Ва суфе сахт дурушт дар вай бипушониданд (5, ч.22, 306) низ аз хамин гуна вижагй бархурдор аст.
Бояд гуфт, ки дар таърихномаи мавриди тахлил пешояндхои аслии сода танхо ба вазифаи якдигар наомада, балки ба вазифаи пешояндхои номии изофй низ омадаанд. Аз руи ин функсия корбурди пешояндхои аслии сода хамгун набуда, яке зиёдтар, дигаре камтар ва сеюмй нихоят махдуд аст. Масалан, пешоянди «бар» дар як чо ба вазифаи пешоянди содаи номии изофии «муцобили; зидди» (Гарази ту он буд, ки то мулк бар ман бишуронй ва хоссу омро бар ман берун орй, туро бар куштане кушам, ки хеч гунахкорро накуштаанд ... (2, 378), чои дуюм ба вазифаи «мувофици; мутобици» (Чун бар ин чумла бошад ин кор ба силох бозояд (5, ч.10, 784). Х,ар мард, ки холи вай бар ин чумла бошад ... он мардро комил ва фозил хондан равост (5, ч.10, 784) ва нихоят дар мавриди сеюм ба вазифаи пешояндхои содаи номии изофии «суи; чониби» (Дар ин хафта харакат хохем кард бар чониби Балх (1, 77) омадааст.
Дар «Лугатнома» - и Деххудо ба вазифаи пешояндхои содаи номии изофии «назди; пеши» (Бо худ гуфтам дар бузург ..., ки ман будам хак ба дасти Хоразмшох аст (5, ч.9, 24) ва инчунин «дорои; сох,иби; молики» (Чун рикоби Алй ... ба Балх расид тадбири гусел кардани расуле бо номи ... карда шавад (5, ч.9, 25) омадани ин пешоянд ишора шудааст. Дар ду маврид истифода шудани пешоянди «дар» яке ба вазифаи пешоянди содаи номии изофии «х,амрох,и» (Хоча Алй Микойил хилъате фохир пушид, чунонки дар ин хилъат махд буд ва сохти зару хошия (5, ч.22, 304) ва дигаре «назди; болои» (То он силаи гаронро дар пил ниходанд ва ба хонаи Алавй бурданд (5, ч.22, 306) низ мушохида мегардад.
Асноди дар ихтиёр буда инъикосгари он аст, ки пешояндхои аслии сода дар вазифаи пешояндхои таркибии номии изофй низ дар як сатх карор надоранд. Бархе аз мухаккикон хангоми мавриди тахлил карор додани пешояндхои сода ба вазифаи пешояндхои таркибии номии изофй дар ашъори Ч,омй, хашт вазифаи пешоянди «аз» - ро таъкид кардаанд (11, 468). Аз руи хисоби мо ин пешоянд дар «Таърихи Байхакй» дар вазифаи дах пешоянд: «ба воситаи; ба тавассути» (... чигунагии хол аз мо бихонад, некутар аз он бошад, ки ба хабар бишнавад, ки шакк нест, ки мухолифон лофхо зананд ва ин корро узме ниханд, ки ин халал аз лашкари мо уфтод, то чунон нодира бояст дид (Маънй: Ин харобй ва нобасомонй ба воситаи лашкари мо руй дод.) (2, 668), «ба суи (чониби, тарафи)» (Чун биншаст, аз амиралмуъминин салом кард ва дуои неку пайваст (2, 92), «аз чониби; аз суи; аз тарафи» (Гуфтанд номае буд аз Султон Масъуд, ки Алии Хочиб, ки амирро нишонда буд, фармудем то биншонданд (5, ч.5, 1959). Аз Худованд хеч айб нест, айб аз бадомузон аст (5, ч.5, 1959), «аз чих,ати» (... чун он чо расидем, гурраи рамазон буд, ёфтем он навохиро хароб аз харсу насл чизе накошта бад - он чойгох расида, ки як зарра гиёх ба диноре ба масал намеёфтанд (2, 666). Амир Махмуд аз махд ба зер омад (5, ч.5, 1959), «аз цабили (чумлаи)» (Бояд ... он чи аз хизона бардоштаанд, ба фармони вай (Султон Масъуд) аз зар, накду чома ва чавохир ... чумла ба хочиб диханд ... (5, ч.5, 1959), «аз байни; аз миёни (зумраи)» (Султон гуфт ба амиралмуъминин бояд нома набишт ... Бунаср гуфт ин хам аз фариза аст (5, ч.5, 1959). Аз бедорй ва хазму эхтиёт ин подшох ... яке он аст ... (5, ч.5, 1959), «аз бими; аз тарси» (Гуфтам зиндагонии худованд дароз бод! Рубохонро захра набошад аз шери хашмолуд, ки сайди гавазнон намоянд, ки ин дар сахт баста аст (5, ч.5, 1960), «ба сабаби» (Гуфт душ хама шаб нахуфтам аз ин чарохат (5, ч.5, 1958). Аз он заъфе, ки дошт амир уро чунонки бояд бар чой натвон дош (5, ч.5, с.1958), «дар бораи; дар хусуси» (Он чй раъйи олй бинад, чуз салоху хайру хубй набошад, пас агар ва - л - ъиёзубиллох, халале пайдо ояд, худованд нагуяд, ки аз бандагон касе набуд, ки моро хатои ин рафтан боз намудй ва фармон худовандро бошад аз хар чй фармояд ва бандагонро аз имтисол чора нест оем (2, 484). Ба хар чй ки бибояст ки бошад подшохони бузургро аз он зиёдатар бувад ва аз он шарх кардан набояд (5, ч.5, 1958). ... фармоем, ки Эзид, азза зикруху, моро аз ин бипурсад (1, 170), «аз дасти» Абуалии Кутвол бигуфта, ки аз бародари мо он шугл мебарнаёяд (5, ч.5, 1959) истифода шуда бошад, пешоянди «бо» хамвазифаи панч пешоянд, ба монанди: «дар х,а^и; дар бораи» (... ва салохи кор росту дуруст боз менамойй ва ману сипохсолору хочиби бузург бо худованд - султон дармондем, ки хар чй рост гуему насихати рост кунем намешунавад ва моро муттахам медорад... (2, 649). Ва сазои вай (Алии Хочиб) ба дасти у (амир Мухаммад) доданд то хич банда бо худованди хеш ин далерй накунад (1, 432), «ба иловаи» (Ахди Хуросон ва чумлаи мамлакат падар бихостем бо он чи гирифта шудааст аз Рай ва Ч,иболу Сипохон (5, ч.9, 24), «ба василаи; ба воситаи; бар асари» (Иститлои рой кунй ва номахо фиристй бо косидон... (5, ч.9, 24), «бо вучуди» (Устодам дар чунин абвоб ягонаи рузгор буд, бо инкибози тамом, ки дошт (1, 426), «ба иловаи» (Ахди Хуросон ва чумлаи малакат падар бихостем бо он чй гирифта шудааст аз Рай ва Ч,иболу Сипохон (5, ч.9, 24) мавриди истикболи Абулфазли Байхакй карор гирифтааст.
Забоншиноси номбурда макоми дувумро касб кардани пешоянди «ба» - ро барои ичрои ин функсия дар осори Ч,омй зикр кардааст (11, 468), аммо дар «Таърихи Байхакй» корбурди ин пешоянд ба вазифаи пешояндхои таркибии номии изофй хеле махдуд аст.
Чунон ки гуфта шуд, таносуби истифодаи пешояндхои аслии сода ба вазифаи пешояндхои таркибии номии изофй хамсон нестанд. Аз ин ру, пас аз пешояндхои аслии содаи «аз» ва «бо» пешояндхои «бар» ба вазифаи «ба зарари (зидди)» (Ва Абдулчаббор менолид ва падараш уро фарёд наметавонист расид, ки Амир Масъуд сухани кас бар Хорун намешунид ва бо вазир бад мебуд (2, 717). ... ва Амир, разияллоху анху, сухани кас бар вай намешунуд ва ба он хадяхои ба ифроти вай менигарист, то Хуросон ба хакикат дар сари зулму дароздастии вай бишуд (2, 452), «ба» ба вазифаи «ба суи; чониби» (Ба Хоча набиштам то ин кор ба худовандй тамом кунад (1, 599) ва «дар/андар» ба вазифаи «дар бораи (хусуси)» (Он гуем, ки то хонандагон андар ин ... мувофикат кунанд (1, 302) мавриди истифода карор гирифтаанд.
Ба вазифаи пасоянди аслии содаи «- ро» омадани пешоянди «аз» (Султон дурушт шуд бар Арёрук ва дар фуру гирифтани вай хилвате кард ва бо вазир шикоят намуд аз Арёрук (-ро!) (1, 224) ва «дар» (Ва асбаш ба каронаи ривок, ки ба мотам он чо нишаста буданд, оварданду барнишаст ва Бунаср дар рикобаш (-ро!) буса доду гуфт ... (2, 383) яке аз нишонахои фарккунандаи «Таърихи Байхакй» мебошад.
Вижагии дигари кобили мулохиза будани таърихномаи мавриди тахлил дар он зохир мешавад, ки пайвандакхо ба вазифаи якдигар истифода шудаанд. Харчанд ба аксари
пайвандакхои тобеъкунанда ва пайвасткунанда мо маводи кофиеро чамъ намудаем, лекин барои тул накашидани сухан танхо бо овардани ду навъи пайвандак, ки яке тобеъкунанда (ки) ва дигаре пайвасткунанда «ва (-у)» аст, иктифо хохем кард. Ин чо низ манзараи истифодаи пайвандакхо ба мисли пешояндхо якранг набуда, барои вазифахои гуногун ва аз лихози микдори функсия нобаробар мебошад. Масалан, пайвандаки тобеъкунандаи «ки» аз руи мушохидаи мо барои ичрои хашт вазифа: пайвандаки тобеъкунандаи сабабии «зеро; ба иллати он ки» (Ва оби равон аз мо дур монд ва уфтодем ба оби чоххо ва бисёр чох буд ин чо, ки мо будем ба андак масофати шахри Сарахс ва он чй ях бокй буд монда, ки натавонистанд овард аз тохтан ва сахт гирифтани хасмон (2, 612). Пайваста уро ба номахо молидй ва панд медод, ки валиахдаш буд (5, ч.40, 409), пайвандаки тобеъкунандаи шартии «агар» (Ва такрор ва илхох кард, чй кардаме, ки сухане рост бигуфтаме ва насихати рост накардаме, то магар даст аз истибдод бикашиду гуш ба корхои бехтар дорад (2, 520). Ва Бактагини хочиб дар хирад бад - он манзалат аст, ки хаст, ... муфавваз кардем, то ба Буст халифате фиристад ва вайро зиёдат некуй бошад, ки дар ин хидмат ба кор барад (Агар Бактагин хидмат нишон дихад.), ки мо аз Х,ирот касди Балх дорем ... (2, 53). Ва сахт ачаб аст кори гурухе аз фарзандони Одам алайхиссалом, ки якдигарро бар хира мекушанду мехуранд аз бахри хутоми ориятро ва он гох худ мегузоранду мераванд танхо ба зери замин бо ваболи бисёр ва дар ин чй фоида аст ё кадом хирадманд ин ихтиёр кунад? Валекин чй кунад, ки чунон нараванд, ки бо казо муголабат наравад (2, 252). Ва имруз ин ду тан барчоянд, ин чо ба Газнин ва дустонанд, чй чора доштам, ки дустии хамагон ба чой наёвардаме, ки ин аз расми таърих дур нест (2, 308), пайвандаки тобеъкунандаи «чунонки» (Сахт савоб ва неку дида омадааст ва чуз ин савоб нест ва харчанд рикоби олй зудтар харакат кунад суйи Хуросон бехтар, ки масофат дур асту кавми Газнин боде дар сар кунанд, ки кор бар мо дароз гардад (2, 60). Ва савуми мохи рамазон хадяхо, ки сохибдевони Хуросон сохта буд, пеш оварданд, понсад химл хадяхо, ки Хдсанакро дида будам, ки бар он чумла овард Амир Махмудро ... (2, 451). ... ва гуломони саройй ба майдони нав рафтан гирифтанд ва меистоданд, ки майдон ва хама дашти Шобахор лоластон шуда буд (2, 555 - 556), пайвандаки тобеъкунандаи «он гох ки; чун» (Ва Олтунтош бо банда нуктае чанд бигуфтааст дар рох, ки мерондем (2, 132). Ва дигар рузе Гозй ба даргох омад, ки Арёрукро нишонда буданд, сахт озор кашидаву тарсон гашта (2, 284). Амир хам дар шароб хурдан ин мулаттафахоро, ки бихонд, нома фармуд ба Тилаки хинду ва ин мулаттафахо фармуд, то дар дарчи он ниходанд ... (2, 463) Ва ту, ай Хоча, даст ба ман дех, то маро аз Худо бипазирй, ки андешаи ман медорй» ва мегирист, ки ин мегуфт (2, 290). Ва бархесту дар рох, ки мерафт суйи девон, Бунасри Мушкон ва Бусахли Завзаниро гуфт ... (2, 320). ... ва муком ин чо чихулу шаш руз буд ва дар рох, ки меронд, пиёдагони даргохро дид, ки чанд тан аз омулиёнро ба банд мебурданд (2, 502, 514, 586, 724), пайвандаки тобеъкунандаи таркибии тарзи амали «дар холе ки» (Ва раво нест солорони сипох бефармонй кунанд, ки фарзандонро ин захра набошад ва фариза шуд уро фуру гирифтан, ки чун у фуру гирифта шуд, Гозй ба салох ояд (2, 278), пайвандаки тобеъкунандаи замонии «то» (Ва гуфтаанд, ки давлат афтону хезон бояд, ки пойдор бошад ва давлате, ки хамвора меравад бар мурод ва бе хеч карохият, ба як бор худовандаш бияфтад ... (2, 692), пайвандаки пайвасткунандаи «ва» (... акнун дар санаи хамсин ба Мултон аст дар хидмати Хоча Умед Абдурразок, ки чанд сол аст, ки надимии у мекунад (1, 64) ва инчунин ба вазифаи пешоянди таркибии номии гайриизофии «дар натича» (Ва низ бояд, ки ин хадис ба Бусахл нарасад, ки аз ман наёзорад ва чашмдорам аз Хоча Бунаср (2, 432). Ай Булфазл, вазир раъйи неку дидааст, магар ин тадбир рост биравад, то ба номи неку ба Х,ирот равем, ки набояд, ки халале уфтаду шугли диле пеш ояд, ки ин ачзро боз чуем (2, 613) истифода шудааст.
Пайвандаки пайвасткунандаи паихами «ва (-у)» бошад, дорои чор функсия, мисли пайвандаки пайвасткунандаи чудоии «ё» (... эшонро гуфт, бояд суйи Х,ирот биравед бар хукми султон, ки расидааст, чунонки имрузу фардо хама рафта бошед, магар лашкари Х,индро, ки бо ман бибояд рафт... (2, 96). Мо кореро гирд шудаем, чун аз ин фориг шавем, ин мард панчу шаш мох, то дар дасти шумост, хар чй хохй бикун! (2, 237) Ва бар ним фарсанг аз шахр Иброхим пайдо омад бо саворе дувисту сесад ва як аломату чанибате ду ва тачаммуле даридаву фусурда (2, 585) ... нигох кардам хештанро бар тале дигар дидам, ёфтам Булфатхи Бустиро, панчу шаш гуломаш аз асб фуру гирифта ва мегирист ... (2, 607, 631, 657). ... чамоли он хол вайро бо чй чумла бошад, валекин нагузоштанд кавмаш ва нагуям хошияти фармонбурдор, чй хошият ва фармонбурдор, набошад, ки фаро подшох тавон гуфт кун ва макун, ки ин ачзу ниёз бошад дар мулк ва худ бибуд аз эшон ва печид (2, 711), пайвандаки пайвасткунандаи хилофии «вале» (Ман ки Бунасрам амонат нигох надоштам ва бирфтаму бо амир бигуфтаму дархостам, ки пушида бимонад ва намонд (2, 138). Ин аст Х,асанак ва
рузгорашу гуфтораш, рахматуллохи алайхи, ин буд, ки гуфтй: «Маро дуъои нишобуриён бисозад ва насохт» (2, 240), пайвандаки пайвасткунандаи хилофии «балки» (Ва дигар руз мухолифон анбухтар даромаданд ва бар се чониб ва ба хар чахор чониб чанг пайвастанд (2, 606). Ва хар руз чанг мебуд ба чанд чониб ва бисёр чахд мебояст кард, то уштурон гиёх меёфтанд ва алаф тавонистанд овард ва бо хазору бо ду хазор савор, ки мухолифон чапу рост метохтанд „.(2, 606), пайвандаки тобеъкунандаи тарзи амали «дар холе ки» (Ва ман дарсоат бирафтам Амирро ёфтам бар карони шахр андар боге фуруд омадаву ба нишоту шароб машгул шуда ва надимон нишаставу мутрибон мезаданд (Маъно: Надимон нишаста буданд, дар холе ки хунёгарон менавохтанд.) (1, 306) мебошад.
Аз руи асноди дар ихтиёрбуда маълум гардид, ки пайвандакхо на танхо ба вазифаи якдигар истифода шудаанд, балки онхо бо баъзе аз хиссачахо низ хамвазифа гаштаанд. Масалан, пайвандаки «то» ба вазифаи хиссачаи таъкидии «хатто» (... чумла хазимат шуданд ва лашкаргоху хаймахо ва хар чй доштанд, бар мо яла карда буданд то дегхои пухта ёфтанд (2, 495). Агар раъйи олй бинад, уро дилхуш карда ояд ба хама бобхо, то ба хадиси моли замон, ки ба у арзонй дошта ояд, чун бар вай чандин ранч аст... (2, 581) ва «хамоно» (Агар ройи Алй бубинаду фармон бошад, якеро аз муътамадони даргох то берун биншинад ва ин бандагон он чо раванд (1, 21) ... ва тадбири бародар чунонки бояд, сохта бисозем, ки моро аз вай азизтар кас нест, то ин чумла шинохта ояд, иншоаллохи азза ва чалла (2, 54) истифода шуда бошад, пайвандаки «ки» танхо ба вазифаи хиссачаи «хамоно» (Харе зин карда буданд, барнишастам ва бирондам ва албатта, ки надонистам, ки кучо меравам (1, 172) Хар касе мегуфт, ки инак шух ва далер марде, ки уст (1, 568) мавриди корбурди муаллифи таърихнома карор гирифтааст.
Нихоят, муоинаи унсурхои ёвари сервазифаи «Таърихи Байхакй» дар нишон додани манзараи комили хамонвактаи забонамон басо мухим аст. Тахлилу мукоисахо нишон доданд, ки пешояндхои аслии сода ба вазифаи якдигар дар асар хамгун набуда, яке зиёд («бо»), дигаре камтар («аз», «ба», «бар») ва сеюмй («дар») нихоят махдуд аст.
Хангоми киёси пешояндхои аслии сода дар вазифаи пешояндхои таркибии номии изофии «Таърихи Байхакй» бо осори Ч,омй маълум мегардад, ки хамвазифагии бархе аз унсурхои грамматикй («аз») дар асрхои минбаъда ру ба густариш оварда бошад, баръакс, баъзеи онхо («ба») дучори таназзул гаштаанд. Бояд гуфт, ки ин бардошт танхо дар заминаи эчодиёти ду намояндаи асрхои гуногун сурат гирифтааст.
Маълум мегардад, ки хамвазифагии пайвандакхои тобеъкунанда нисбат ба пайвандакхои пайвасткунанда дар асари мавриди тахлил имтиёз дорад. Яке аз наводироти баёни муаллиф дар зикри шуморахо, ки бо тардид микдори предмет ва ё замонро ифода кардаанд, зохир мегардад. Дар он сурат Байхакй ба чои пайвандаки «ё», ки яке аз маънохои грамматикиаш тардид аст, пайвандаки «ва (-у)» - ро истикбол мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Байхакй, Абулфазл. Таърихи Байхакй. Бо тасхехи Алиакбари Файёз. Техрон: Интишороти Хурмус, 1387 (2009 - и мелодй). Чопи аввал/А.Байхакй.. - 10 + 990 с.
2. Байхакй, Абулфазл. Таърихи Байхакй. Тахиягари матн, муаллифи мукаддима, хавошй ва фехристхо Сайфуллохи Муллочон/А. Байхакй. - Душанбе: Бухоро, 2014. - 774 с.
3. Бахор, Мухаммадтакй. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсйЧ,.2/М.Бахор.. -Техрон: Интишороти «Заввор», 1381. - 436 с.
4. Бозидов, Назаршо. Пайвандакхо дар забони адабии хозираи точик/Н. Бозидов. -Душанбе: Маориф, 1985. - 103 с.
5. Деххудо, Алиакбар. Лугатнома. Ч,илдхои 1 - 50. /А. Деххудо. - Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон, 1328.
6. Забони адабии хозираи точик. 1. - Душанбе:Маориф, 1982. - 462 с.
7. Мухаккик, Махдй. Бархе аз истилохоти идорй ва девонй дар «Таърихи Байхакй» //Таърихи Байхакй. Бо тасхехи Алиакбари Файёз/ М. Мухаккик.- Техрон: Интишороти Хурмус, 1387 (2009 - и мелодй). - С.887 - 914.
8. Рашшод, Абдушшакур. Чанд лафзи мураввачи пашту дар «Таърихи Байхакй» //Таърихи Байхакй. Бо тасхехи Алиакбари Файёз/ А. Рашшод.- Техрон: Интишороти Хурмус, 1387 (2009 - и мелодй). - С.915 - 936.
9. Рой, ^иёмиддин. Луготи туркй, мугулй, ва чинй дар «Таърихи Байхакй» //Таърихи Байхакй. Бо тасхехи Алиакбари Файёз/^. Рой.- Техрон: Интишороти Хурмус, 1387 (2009 -и мелодй). - С.937 - 955.
10. Хдбибй, Абдулхай. Тахкики бархе аз амокини «Таърихи Байхакй» //Таърихи Байхакй. Бо тасхехи Алиакбари Файёз/А. Хдбибй.- Техрон: Интишороти Хурмус, 1387 (2009 - и мелодй). - С.956 - 970.
11. Х,асанов, Абдучамол. Унсурхои ёвари сервазифа дар осори Абдуррахмони Ч,омй/ А. Хдсанов//Маводи хамоиши байналмилалии «Ч,ойгохи Мавлоно Абдурахмони Ч,омй дар муколамаи фархангхо (Хучанд, 3 - 4 ноябри соли 2014)». - Хучанд: Нури маърифат, 2014.
- С.460 - 473.
REFERENCES:
1. Baihaqi, Abulfazl. Baihaqi's History/ A.Baihaqi. Under the editorship of Aliakbari Fayyoz. -Tehran: Hurmus, 1387hijra/2009. The first edition. - 990 p.
2.Baihaqi, Abulfazl. Baihaqi's History/ A. Baihaqi. Compilers of the text, authors of introduction and contents: Sayfullah Mullojohn. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 774 p.
3. БBahor, Muhammadtaqi. Stylistics or the History of Persian Prose Development/ M.Bahor. -V.2. - Tehran: Zavvor, 1381hijra. - 436 p.
4.Bazidov, Nazarsho. Conjunctions in Modern Tajik Literary Language/N. Bazidov. -Dushanbe: Enlightenment, 1985. - 103 p.
5. Dehkhudo, Aliakbar. Dictionary/A. Dehkhudo. - V.V. 1 - 50. - Tehran: Tehran University publishing-house, 1328hijra.
6. Modern Tajik Literary Language. - P.1. - Dushanbe: Enlightenment, 1982. - 462 p.
7. Muhaqqiq, Mahdi. Certain Managerial and Cabinet Terms in "Baihaqi's History"// Baihaqi's History. Under the editorship of Aliakbari Fayyoz. - Tehran: Hurmus, 1387hijra/2009. - P. 887 - 914.
8. Rashshod, Abdushshakur. Some Normative Pashtu Words in "Baihaqi's History"// Baihaqi's History. Under the editorship of Aliakbari Fayyoz. - Tehran: Hurmus, 1387hijra/2009. - P. 915 - 936.
9. Roi, Qiyomiddin. Turkish, Magnolia and Chinese Vocabularies in "Baihaqi's History"// Baihaqi's History. Under the editorship of Aliakbari Fayyoz. - Tehran: Hurmus, 1387hijra/2009. - P. 937 - 955.
10. Habibi, Abdulhay. The Study of Some Places of "Baihaqi's History"// Baihaqi's History. Under the editorship of Aliakbari Fayyoz. - Tehran: Hurmus, 1387hijra/2009. - P. 956 - 970.
11. Hasanov, Abdujamol. Auxiliary Multifunctional Elements in Abdurahman Jomi's Creations// Materials of the International Conference under the title of "Mavlono Abdurahman Jomi's Place in Conversation of Dictionaries (Khujand, November 3-4, 2014)"
- Khujand: Light of Education, 2014. - P. 460 - 473.
Як усули хосаи баёни «Таърихи Байбаку» (дар заминаи унсурхои ёвари сервазифа)
Вожа^ои калиди: таърихнома, уиссауои номустацили нутц, пешоянд, хелуои пешоянд,
пасоянд, пасоянди - ро, пайвандак, уиссача Мацолаи ба таулили маъноуои грамматикии уиссауои номустацили нутц (дар доираи пешоянд ва пайвандащо), ки ба вазифаи якдигар дар яке аз таърихномауои асри XI, ки бо номи «Таърихи Байуаци» машуур аст, тахассус ефтааст.. Муаллифи мацола бар он аст, ки то ин дам ба масъалаи мазкур ба цуз цайдуои цудогона, ки тануо дар лугатномауо мушоуида мегардад, тадцицоти густарда сурат нагирифтааст, бинобар ин соуиби мацола бо такя ба маводи фактологии фаровон дар заминаи матни таърихномаи мавриди назар ин масъаларо ба риштаи тауциц кашидааст.Х^амчунин дар мацола ба вазифаи пасоянд истифода шудани баъзе аз пешояндуо ва корбурди бархе аз пайвандакуо ба вазифаи уиссачауо таъкид шуда, муаллиф афкори хешро бо далелуои фактологи тауким бахшидааст.
Один из особых приемов изложения в «Та'рихи Байхаки» (на основе многофункциональных вспомогательных элементов)
Ключевые слова: трактат по истории, несамостоятельные части речи, предлог, виды предлогов, послелог, послелог -ро, союз, частица Статья посвящена анализу грамматического значения несамостоятельных частей речи (предлогов и союзов) с точки зрения их взаимозамещающих функций в одной из летописей XI века, известной под названием ««Та'рихи Байхаки». Автор статьи высказывает мнение, что до настоящего времени, рассматриваемый вопрос, за исключением отдельных замечаний, прослеживаемых лишь в словарях, не становился объектом всестороннего исследования. Исходя из этого, в статье предпринимается попытка исследовать данное явление на основе
многочисленного фактологического материала, представленного в тексте данного трактата по истории. В статье внимание акцентируется на употреблении некоторых предлогов в функции послелога и использовании некоторых союзов в функции частицы, и автор аргументирует свои наблюдения фактологическими примерами из произведения.
One of the Main Devices of Exploration in "Ta'rikhi Baihaqi" (on the basis of multifunctional auxiliary elements)
Keywords: treatise on history, non-self-sufficient parts of speech, preposition, types of
prepositions, postpositions, postpositions -ro, conjunction, particle The article dwells on the analysis dealing with the grammatical meaning of non-self-sufficient parts of speech (prepositions and conjunctions) from the point of view of their mutually replacing functions in one of the chronicles of the Xl-th century, known under the title of "Ta'rikhi Baikhaqi". The author of the article expresses his own opinion that up to the present time the issue under study, with the exception of certain comments traced only in dictionaries has not become an object of comprehensive research, on the whole. Proceeding from this consideration, the author of the article makes an endeavor to explore the relevant phenomenon based on numerous factual material presented in the text of the given treatise on history. Particular attention is paid to the usage of some prepositions in postpositionsл function and certain conjunctions in particle^s function, the author proves his observations with factual examples from the literary production under consideration.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Цургонов Зохид Дехцонович, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи забони тоцикии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Кургонов Зохид Дехконович, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республики Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the author:
Kurgonov Zohid Dehqonovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
