One important function of conjunctions in the literary productions of the X-th - the XIII-th centuries Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 80

ББК 81. 2 Тоц-2

ЯК ВАЗИФАИ МУХ^ИМИ ПАЙВАНДАЩО ДАР ОСОРИ САДАХ^ОИ X - XIII

ОДНА ИЗ ВАЖНЫХ ФУНКЦИЙ СОЮЗОВ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ЛИТЕРАТУРЫX-XIII СТОЛЕТИЙ

фургонов Зо^ид, н.и.филол., дотсенти кафедраи забони тоцикии ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)

Курганов Зохид, к. филол. н., доцент кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)

ONE IMPORTANT FUNCTION OF Kurganov Zokhid, candidate of philological scienc-

CONJUNCTIONS IN THE LITERARY es, Associate Professor of the Tajik language de-

PRODUCTIONS OF THEX-TH - THE partment under KhSU named after acad. B. Gafurov

XIII-TH CENTURIES (Tajikistan, Khujand) e-mail:[email protected]

Калидвожа^о: уиссауои номустацили нутц, уиссача,уиссачауои пурсишй, пайвандак, пайвандакуои тобеъкунанда ва пайвасткунанда,осори манзум ва мансур, осори садауои Х - XIII.

Мацолаи мазкур ба шаруи маъноуои пайвандакуо, ки дар осори садауои X - XIII ба вазифаи уиссачауо корбаст гардидаанд, бахшида шудааст. Таъкид гардидааст, ки то ин дам ба масъалаи мазкур ба цуз цайдуои цудогона, ки тануо дар лугатномауо мушоуида мегарданд, тадцицоти густарда сурат нагирифтааст. Дар мацола бо такя ба маводи фактологии мутааддид дар заминаи осори мансуру манзум ин муаммо ба риштаи тауциц кашида шудааст. Исбот карда шудааст, ки дар осори садауои X - XIII бештар пайвандакуои тобеъкунанда ба вазифаи уиссачауо истифода шуда, доираи корбурди пайвандакуои пайвасткунанда ба ин вазифа маудуд мебошад.

Ключевые слова: вспомогательные части речи, частицы, вопросительные частицы, подчинительные и соединительные союзы, поэтические и прозаические произведения, литература X-XIII веков

Статья посвящена анализу грамматических смыслов союзов, используемых в произведениях литературы X-XIII столетий в функции частиц. Подчеркивается, что данная проблема, за исключением разрозненных замечаний, не становилась объектом отдельного исследования. На основе богатого фактологического материала, извлеченного из поэтических и прозаических произведений, проведен анализ случаев функциональной замены частиц союзами. Доказано, что в произведениях X-XIII веков в функции частиц больше использовались подчинительные союзы, нежели сочинительные.

Key-words: auxiliary parts of speech, particles, interrogative particles, subordinate and coordinate conjunctions, poetical and prosaic works, literature of the X-th - the XIII-th centuries The article is an analysis of grammatical senses of conjunctions used in the literary productions of the X-th - the XIII-th centuries in the function of particles. It is underscored that the given problem, separate remarks exclusive, didn't become an object of any special research. Proceeding from a rich factological material extracted from poetry and prose, the author conducted

an analysis referring to the cases of functional substitution of particles for conjunctions. It is proved that in the works of the X-th - XIII-th centuries subordinate conjunctions were used more than coordinate ones.

Х,арчанд оид ба вижагихои забонии осори садахои Х - XIII пажухишхои мутаад-дид сурат гирифтааст, аммо ба вазифаи якдигар истифода шудани аносири ёвари сервазифа аз назари мухаккикон дур мондааст. Аз ин ру, омухтани чунин вижагии забонии осори ин давр ба ошкор сохтани манзараи грамматикии эчоди суханварони ахди X - XIII кумак хохад расонд.

Х,ангоми мавриди тахкик карор додани пайвандакхои давраи мазкур ин нукта мусаллам мегардад, ки онхо танхо ба вазифаи худ истифода нашуда, дорои вазифахои зиёд будааст. Бояд гуфт, ки хусусияти сервазифагй касб кардани калимахои ёридиханда, бахусус пайвандакхо, эчоди давраи нави инкишофи забони точикй набуда, балки он мерос аз давраи миёнаи инкишофи ин забон (садахои IV-III пеш аз мелод - VII - VIII мелодй) аст. Матнхои гуногунжанри даврони Сосониён бар он шаходат медихад, ки ин хусусият дар ин давра басо ривоч гирифта будааст. Танхо як назари сатхй ба "Корномаи Ардашери Бобакон", ки яке аз матнхои калонхачми ин давра буда, фарогири 5000 аносири лугавист, кофист, ки манзараи комили корбурди чунин унсурхоро дар вазифахои мухталиф нишон дихад. Чунончи, пайвандаки тобеъкунандаи "ки" ба чуз вазифаи пайвандакиаш, боз хамчун хиссачаи саволй ба кор бурда шудааст (6, с.125). Бо эхтимоли давй метавон гуфт, ки хусусияти сервазифагй касб кардани ин гурухи унсурхои ёридиханда ба тахаввулоти чиддии забони ниёгонамон, яъне аз сохтори флективй ба аналитикй гузаштани он, робитаи давй дорад.

Доир ба пайвандакхо забоншинос Н. Бозидов (ниг.:3) ва хиссачахо А. Халилов таддидоти доманадореро анчом додаанд, аммо аз хусуси ба вазифаи якдигар истифода шудани ин вохидхои забон ишорае нашудааст.

Лозим ба ёдоварист, ки ин чониб ба вазифаи якдигар истифода шудани унсурхои ёвари сервазифаро дар осори давраи мавриди назар дар мисоли истифодаи пасоянди

- ро ба вазифаи пешояндхо дар заминаи осори манзуму мансури ин карн, "Гулистон"

- и Саъдй, "Х,удуд - ул - олам" - и мачхулмуаллиф ба риштаи тахкик кашидааст1.

Х,оло барои намуна пайвандакхои "агар", "ки", "то" ва "хам"- ро меоварем, ки дар осори садахои X - XIII ба вазифаи хиссачахо истифода шудаанд. Масалан, мушохида мешавад, ки дар абёти зерин пайвандаки «агар» ба вазифаи хиссачаи пурсишии «оё» омадааст:

Бигуфтам, ки ту бозгу мар маро, Агар меутарй, ё ки %ай кеутарй (5, ц.7, с.3208). Унси ту бо модару бобо куцост? Гар ба цуз Х,ац мунисонатро вафост.

1 фургонов з. Корбурди пасоянди - ро ба вазифаи пешояндхо//Номаи донишгох (фанхои гуманитарй). - Хучанд, 2017. - №1 (50). - С.144 - 149; Курганов З. Вусъати вазифахои хиссахои номустакили нутк дар асри Х111 (дар заминаи «Гулистон» - и Саъдй) //Ахбори ДДХБСТ (силсилаи илмхои гуманитарй). - Хучанд, 2018. - №1 (74). - С.110 - 116; Кургонов З. Хиссачаи "магар" дар як рисолаи мачхулмуаллиф//Ошёни мехр. - Хучанд:Меъроч, 2016.- С.107 - 113.

Унси ту бо дояву лоло чи шуд?

Гар касе шояд ба гайри Хац азуд (7, с.229).

Забоншинос Н.Бозидов хангоми тахлили пайвандаки мавриди назар таъкид кардааст, ки: "Пайвандакхои шартиро хам мувофики маъно ва вазифаашон ба ду гурух чудо кардан лозим аст. Яке, пайвандакхои хоси шартй. Инхо агар (гар, ар) ... буда, танхо хоси чумлаи шартй мебошанд. Инхо хамчун пайвандакхои яквазифа ва якмаъно (таъкид аз мост —К.З.) танхо барои ифодаи алокаи грамматикии чумлаи пайрави шартй ба сарчумла хизмат мекунанд" (3, с.72).

Аз ду байти дар боло оварда ва абёти дар зер буда маълум мегардад, ки ин пайвандак "яквазифа ва якмаъно" набуда, дар як маврид ба вазифаи хиссачаи "оё" омада бошад, дар мавриди дуюм ба вазифаи хиссачаи "кошки" истифода гардидааст: То нагарди ту гирифтори «агар», Ки агар ин кардаме ё он дигар (7, с.137). Ох агар вацте чу гул дар бустон ё чун суман, Дар гулистон ё чу нилфар дар обат дидаме (14, с.337). Чи латифаст цабо бар тани чун сарви равонат, Ох, агар чун камарам даст расиди ба миёнат (13, с.80).

Мухаккики мазбур «пайвандаки «ки» дар забони точикй пайвандаки сермаънотарин ва сервазифатарин» (3, с.44) буданашро таъкид карда, ин сервазифа-гиро аз руи алокаманд кардани чумлахои пайрави гуногун бо сарчумла, ки бо ин пайвандак сурат мегирад, дар назар дорад.

Аз руи далелхои мавчуда маълум мегардад, ки ин пайвандак дар осори манзуму мансури садахои Х - XIII ба вазифаи хиссачаи «хамоно» мавриди корбасти ахли эчод карор мегирифтааст:

Тацдир, ки бар куштанат озарм надошт,

Бар хусни цавоният дили нарм надошт (8, с.192).

Харе зин карда буданд, барнишастам ва бирондам ва албатта, ки надонистам, ки кучо меравам (2, с.172).

Дар касе мегуфт, ки инак шух ва далер марде, ки уст (2, с.568). З-ацмацон бигрез, чун Исо гурехт, Суцбати ацмац басе хущо, кирехт (7, с.281).

Доираи сервазифагии пайвандаки «то» нисбат ба пайвандакхои дигар густарда буда, он дар як маврид ба вазифаи хиссачаи саволии «оё» омадааст: Хама номдорони Эронсипох Ниходанд чашм аз шигифти ба рох, Ки то кист ин мард аз Эронзамин, Ки ёрад гузаштан бар ин дашти кин? (10, ц.5, с.219). Цои дигар барои ифодаи хиссачаи таъкидии «х;атто»:

... фарох шавад, ки эшон хама чиз ба сим харидандй то коху хезум (5, ч.14, с.14). Хама цахон зи ту оциз шуданд то дарё, Надошт хеч кас ин цадру манзалат зи башар (9, с.75). В - он ки дуто бошад бо у бадал, То дили фарзандон бо у дутост (9, с.19).

Агар ройи олй бубинад уро дил хуш карда ояд ба хама бо бахо то ба хадиси мол, ки бад - у арзонй дошта ояд (2, с.49). Бунаср об бар осмон андохт, ки то як асбу астар ба кор асту изтиробхо кард (2, с.59).

...xoh Marayô myg Ba oKuôaT a^^y KaBMH y to 3aHOHy gyxTap gap gacT oMagaHg (12, %1, c.107).

flap MaBpugu ceroM ôa Ba3H$au xuccanau TatKuguu <«hhxop» ôa Kop pa^TaacT: Ea CocomèH mo Madoped yMed, Mayyed èKym a3 cypx6ed (10, m,.10, c.65). Ead-y гyfim EaypoM, k- «3u mypK3od, Ea xyHpexmaH mo Ha6omu my mod (10, y.9, c.272). HaMOHad Kac dap uh daûpu cunaHyu, Ty hu3 ap yaM wmohu, mo HapaHyu (4, c.298). Xa^up mo HamyMopu my oôu HamMU fia^up, Ku Kampa - Kampa 6opoH uy 6o yaM OMad yycm (13, c.51). Ba hhx,oht gap Ba3H$au nopyM ôapou u^ogau xuccanau «xaMOHO» OMagaacT: A^h HOMa ôa xarm Amhp Mactyg, kh эmoн Haguga ôygaHg ôa Eycaugu gaôup gog ... HaôumTa ôyg ... nyH HaBpy3 ôur3apag cyu Fa3HHH paBeM Ba Tagôupu ôapogap nyHOHKH ôong coxT, ôuco3eM, kh Mopo a3 Ban a3H3Tap Kac HecT to hh ^yM^a mHHoxTa ong, HHmooj^o^ ... (2, c.9).

Arap poHu A^h ôyôuHagy $apMoH ôomag, HKepo a3 MytraMagoHH gaprox, to ôepyH ôuHmuHag Ba hh ôaHgaroH oh ^o paBaHg (2, c.21).

IUa6 uy may MayMyd 6apмeгamm fiapd, Eo гypyye yaeMU dy3doH 6o3x(e)apd. nac 6^y$maHdam: «Km, эû 6yneafio!» ryfim may: «MaH yaM HKeaM a3 myMO». Oh HKe гyfim: «3û гypyyи MaKpKem! To 6^ynd yap HKe fiapya^u xem. To 6^yHd 6o yapufioH dap caMap, K-y m dopad dap yu6rnnam a3 yyHap?» (7, c.630). rap oKuny yymèpu e - a3 dun xa6ap dopu, To odaMU - m xoHand, eapHa KaM a3 aHboMU (14, c.146). naHBaHgaKu «x,aM», kh Ba3H$au TatMHH KapgaHH a^oKau ôapoôapuu at3ox,ou ^yM^a Ba xygu ^yM^a^opo ôo Toôumu TatKHg ôa ^o Meopag, gap ocopu hh gaBp ôa Ba3H$au xuccanau «hh3»: oMagaacT:

%k naxmu xyH 6auau moKaM fiupucm a3 oh - k, XaM 6yuMymK dopad, yaM гyнaи aKUK (5, y.49, c.257). Hh HoxuATe acT xaM a3 TaôapucroH (5, ^.49, c.258). Ty xaM MyMKHH Haxoxï ôygaH gap myrau xem (5, ^.49, c.258). Ba cyxaH ôyg, kh gap hk khtoô, HaK^ a3 manxe ôyg Ba gap KaTouôu gurap a3 manxe gurap ôa xhïïo^h oh; Ba h3o$oth x,HKoëTy ^o^oth MyxTa^u^ xaM ôyg (1, c.3). MygaôôupoHH MâMonuKH oh Tapa$ gap ga^tu Ma3appaTH эmoн MymoBapaT x,aMeKapgaHg, kh arap hh Tou^a xaM ôap hh HacaK py3rope MygoBaMaT HaMoHHg, MyKoBaMaT MyMTaHH rapgag (13, c.49).

lydaM nup 6ad - uh coHy my yaM xyd Ha yaeoHï, Mapo cuHa nypaHyyxy my uyH uafimaKaMom! (8, c.321). X,aMHH TapuK, Matpu^a™ gypycTH Toôumxo Ba Ba3H$ax,ou ryHoryHH aHHH hk yHcypu ëpugHxaHgaH HyTK gap x,a.raH MatHox,ou capôacTa Ba MypaKKaôu Maraxou MaHcypy MaH3yM 3aMHHau Mycougepo $apox,aM MeoBapag. A3 pyu Mymoxugau mo gap ocopu cagax,ou X - XIII ôemTap naHBaHgaKx,ou ToôetKyHaHga ôa Ba3H^au x,Hccanax,o ucTH^oga myga, goupau Kopôypgu naHBaHgaKx,ou naHBacTKyHaHga ôa hh Ba3H^a Maxgyg

мебошад. Маълум мегардад, ки пайвандакхои тобеъкунанда нисбат ба пайвандакхои пайвасткунанда дар ин давр ба вазифаи хиссачахо вусъати комил доштааст. Нихоят, чунин вазоифи пайвандакхо ба ин давр хос набуда, огози он аз давраи миёнаи забонхо сарчашма гирифтааст.

ПАЙНАВИШТ:

1. Аттор Фаридаддун. Тазкират - ул - авлиё /Ф. Аттор. Тауия танзим ва баргардони матн М. Оцилова. - Хуцанд, 2009.

2. Байуацй Абулфазл. Таърихи Байуацй/Абулфазл Байуацй. Бо тасуеуи Алиакбари Фаёз.

Теурон: Интишороти Хурмус, 1387 (2009 - и мелодй). Чопи аввал. - 10 + 990 с.

3. Бозидов Н. Пайвандащо дар забони адабии уозираи тоцик/Назаршо Бозидов. -Душанбе: Маориф, 1985.

4. Ганцавй Низомй. Куллиёт (Хусарву Ширин)/Низомии Ганцавй. - Душанбе: Адиб, 2012.

5. Деухудо А. Лугатнома/Алиакбари Деухудо. Цилдуои 1 - 50. - Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1328.

6. Книга деяний Ардашира сына Папака. Транскрипсия текста, перевод со среднеперсидского, введение, комментарий и глоссарий О.М.Чунаковой. - Москва, 1987. -164 с.

7. Румй Цалолуддин. Маснавии маънавй/Чалолуддини Румй. Тауия танзим ва баргардони матн Бауриддин Ализода. - Теурон: Нашри замон, 2001.

8. Рудакй Абуабдуллоу. Ашъор. Тауияву тадвини матн бо муцаддима ва луготу тавзеуот аз Расул Ходизода ва Алии Мууаммадии Хуросонй. - Душанбе: Адиб, 2007.

9. Фаррухй. Девон. - Теурон, 1350.

10. Фирдавсй Абулцосим. Шоунома (Ахтарони адаб)/Абулцосим Фирдавсй. Цилдуои 1 -10. - Душанбе: Адиб, 2007 - 2010.

11. Худуд - ул - олам мина - л - Машриц ила - л - Магриб. Тауиякунандаи матн ва муаллифи пешгуфтор А.Хасанов. - Душанбе:Бухоро, 2014.

12. Чувайнй Атомалик. Таърихи цауонгушойи Чувайнй/Атомалик Чувайнй. Ба саъю эутимом ва тасуеуи аллома Казвинй. - Машуад, 1312.

13. Шерозй Саъдй. Гулистон/С.Шерозй. (Бар асоси тасуеу ва табъи шодравон Мууаммадалии Фуругй (бо маънии вожауо ва шаруи цумлауову байтуои душвор). Мураттиб ва баргардони матн Обиди Шакурзода. - Душанбе, 2009. - 345 с.

14. Шерози Саъдй. Куллиёт/С. Шерози. Аз руи нусхаи тасуеушудаи Мууаммадалии Фуруги. - Теурон: Кацнус, 1371.

Reference Literature:

1. Attor Faridaddun. Anthology of Holy Men. - Faridaddun Attor. Transposition of the text by M. Akilov. - Khujand, 2009.

2. Baykhaki Abulfazl. The History of the Baykhaki. // Abulfazl Baykhaki. Unde the editorship of

Aliakbar Fayoz. - Tehran: "Hermes" publishing-house, 1387/2009. The first edition. - 10+990 pp

3. Bozidov N. Conjunctions in Modern Tajik Language // nazarsho bozidov. - Dushanbe: Enlightenment. 1985

4. Ganjavi Nizomi. Compositions (Khusrav and Shirin) //Nizomi Ganjavi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012

5. Dehhudo A. Dictionary // Aliakbar Dehhudo. VV. 1-50. - Tehran: Tehran University publishing-house. 1328 hijra

6. The Book of Deeds Performed by Ardashir, Papak's Son. Transcription of the text, translation from Persian, introduction, commentary and glossary by O. M. Chunakova. - Moscow, 1987. -164 pp

7. Rumi Jaloliddin. The Poem about the Concealed Sense // Jaloliddin Rumi. Preparation and transposition of the text by Bahriddin Alizoda. - Tehran: Time of Edition. 2001

8. Rudaki Abuabdullokh. Poems. Preparation of the texts, authors of the introduction, commentaries and glossary: Rasul Khodizoda and Aliya Mukhammadi Khurosoni. - Dushanbe: Man-of-Letter, 2007

9. Farruhi. Divan. - Tehran, 1350 hijra

10.Firdawsi, Abulkosim. Shakh-Name (The Star of Poetry) Abulkosim Firdawsi. VV. 1-10. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007-2010

11.Hudud-ul-olam mina-l-Mashrik ila-l-Magrib. Preparation of the text, introduction: A. Hasanov. Dushanbe: Bukhara, 2014

12.Djuvaini Atomalik. Djuvaini's Story Opening the World. Atomalik Djuvaini. Under the editorship of Kazvini. - Meshkhed, 1312 hijra

13.Sherozi S. The Rose Garden. Based on the edition of Mukhammadali Furughi. Compilation and transposition of the text by Obid Shakurzoda. - Dushanbe, 2009. - 345 pp.

14.Sherozi Saadi. Compositions // S. Sherozi. Based on Mukhammadali Furughi's edition. - Tehran: Kaknus, 1371 hijra.