CC BY
29Language consists of a number of independent units, each of which performs a specific function. One of the key units of a language is a word or phrase, through which phrases and sentences are formed. Words of the language, in turn, are divided into original, figurative, simple, artificial, complex and compound, which is the subject of discussion in the field of wordformation.
Word-formation is a part of linguistics, and its recognition as a separate branch of language or a part cf lexicography is still the subject of controversy among scholars and linguists, and to this day they do not agree.
Thus, the analysis of word-formation elements showed that they play an important role in both languages. However, there is a slight difference in their location in the structure of words and their equivalence. If we look at the frequencies ofprefixes and suffixes of comparable languages, we can quickly see that most of the elements of English word formation are of Latin, French and Greek origin.
Key words: word formation, linguistics, key units, prefixes, noun endings, word-formation elements, affixes, adjectives, terms, verbs, productive.
Сведения об автор:
Хамроев Манучехр Алиахмадович - соискатель кафедры языкознания и сопоставительной типологии Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни Адрес: Таджикистан, 734067, г. Душанбе, улица Нахимова 64/14. Электронный почта: m. [email protected] Тел: (+992) 935030587
About the autor:
Hamroev Manuchehr Aliahmadovich — reaserch of the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini Address: Tajikistan, 734067, Dushanbe, Nakhimova street 64/14.E-mail: [email protected].
УДК: 809.155.0+802 ИСТИФОДАИ ПЕШОЯНДХР ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧДКЙ
Умаров Ф.А., Хамроев М.А.
Донишгоуи давлатии молия ва ицтисоди Тоцикистон
Аз нигохи мутахассисон ва забоншиносон пешояндхо калимахои ёридиханда мебошанд, ки онхо дар китоби грамматикаи забони адабии хозираи точик оварда шудааст. Пешояндхо бо исм, чонишин ва дигар хиссахои исмшудаи нут; омада, муносибатхои синтаксисии онхоро бо дигар калимахо дар чумлахои содда ва мураккаб нишон медиханд.
Дар забони точики пешояндхо дар чумлахо ва иборахо муносибатхои гуногун дорад. Пешояндхо барои аник намудани вазифаи синтаксисии феъл ва хиссахои номии нут; хизмат мекунад.
Дар забони точики низ пешояндхо монанди забони англисй кор фармуда мешаванд. Яъне хамчун хиссаи номустакили нут; ба чумла муносибатхои гуногуни маъной медиханд [2, с.65].
Мисол:
Ман кори худро то соати 5 ба анчом мерасонам.
I shall finish my work before 5 o'clock.
Мо чизе ки ба даст меорем бо он зиндаги мекунем.
We have got to live on what we earn.
Дар забони тохикй пешояндхо ба якчанд гурухо худо мешаванд: пешояндхои сода, сохта, мураккаб ва таркибй ва гайрахо [3, с. 128]:
Масалан пешояндхои макон ва самту моил дар забони тохикй ва англисй чунин тарзи истифодабари доранд (поён, поёни in on below under between).
• Пешояндхои содда (simple)» in, on, at, for, with»
• Пешояндхои сохта (derivative) «behind, below, across, along»
• Пешояндхои мураккаб (compound) «inside, outside, within, without»
• Пешояндхои таркибй (composite) because of, in front of, in accordance
Дар забони англисй пешояндхо ба гуруххои ба худ хос дохил мешаванд, яъне онхо ба чор гурухи калон чудо мешаванд, ки хар кадоми онхо дар чумлахо истифода мешаванд. Аз нуктаи назари морфологии худ пешояндхо ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
Пешояндхои макон ва самту моил (in on below under between)
He signed his name below mine
У номашро дар поёни номи ман навишт.
The temperature was below zero
Х,арорати хаво аз сифр поён буд.
Пешояндхои замон (after before at)
She is standing at the window
Вай дар назди тиреза истодааст. He stopped at the window У дар пеши тиреза таваккуф кард.
Пешояндаое, ки муносибати абстрактиро ифода мекунад: (by, with, because, of, a view of etc)
Some of my friend came to see me off
Баъзе аз рафиконам ба гуселкунии ман омаданд.
Маънои лексикии баъзе пешояндао дар ^акикат конкретй мебошад. (in, below, between, before, after, till)
Барои ифодаи масо^ат пешоянди to истифода бурда мешавад, ки самту хдракатро нишон медихдд. Мисол:
Every day Aslam went to Roma lodging and sat with her. Х,ар руз Аслам ба хонаи Рома рафта бо у менишаст. Лекин баъзан маънои лексикии пешоянди to суст мегардад: Мисол: .....all the house belongs to me or will do in a few years.
Х,амаи хона ба ман тааллук дорад ё дар сол^ои наздик таъалук хохдд дошт мешавад.
Баъзе пешоянд^о маъно^ои бисёр гуногунро ифода мекунанд.
Мисол:
Пешоянди for (барои)
Never once had Erik sensed the struggle for life.
Х,еч гох, Эрик барои ^аёт мубориза набурда буд. Дар ин чумлаfor life барои ^аёт ифода ёфтааст. Баъзе пешоянд^о омоними зарф^о ва пайвандак^о мебошанд.
Барои ифодаи фазо пешоянди after (баъд), before (пеш аз) ва пайвандаки пеш ва баъдро ( after and before) ифода мекунад.
There is an old joying that if a man has not fallen in love before forty he had better not fall in love after (show). (conjunction)
Where do you intend to stay tonight she asked after a moment. (preposition)
Баъзе пешоянд^о on, in, by, over, off, up омоним^о мебошанд. Мисол:
The pencil is in the box.
Коалам дар куттй аст.
He took all the things off the table.
У ^ама чизро аз руи миз гирифт.
The rain ran off the roof .
Борон аз руи бом мерехт. [11, с.85].
Пешоянд^о вазифаи вобастагиро дар чумла намебозанд, вале он^о муносибати байни объект ва ^одиса^оро нишон медихднд, ки он^о як кисми феъли таркибй мебошанд.
Пешоянд^о дар чумла одатан безада меоянд, (х,ар чанд ки зарф^о) зада доранд. Дар забони точикй бошад, пешоянд^о содда ва таркибии изофй мешаванд. Мукосаи баъзе пешоянд^ои забони англисй аз забони точикй дар он аст, ки пешоянд^ои забони точикй як маъноро ифода мекунад, аммо дар забони англисй бошад пешоянд^о дар чумла^о маъно^ои гуногунро ифода мекунад [4, с. 110].
Пешоянд^ои мураккаб дар забони англисй (compound preposition) Дар забони англисй пешоянд^ои мураккаб ин^о мебошанд: Inside, outside, within, without. Пешоянди Inside дар забони англисй:
Ин пешоянд дар ибора^о ва чумла^о бо якчанд маъно омада метавонанд. Мисол:» дар даруни, дар дохили, ба дарун»
Пешоянди « OUTSIDE» ин намуди пешоянд низ дар ибора^о ва чумла^ои мураккаб ба маъно^ои гуногун меоянд. Мисол:
Берунй ё тарафи берун. Someone was talking outside the window. Касе берун аз тиреза сух,бат карда истода буд. He was standing outside the door.
Вай дар беруни дар истода буд.
Outside ча^они беруна, хдкикати объективй
It outside one or two person - ба гайр аз ду кас инро х,еч кас намедонист.
Пешоянди «without» (БЕ) яке аз пешоянди мух,им ва асосй дар забони англисй ба шумор меравад. Ин пешоянд дар чумла^ое истифода мешаванд, ки маънои (бе) яъне набуданро ифода
мекунад. Инчунин ин пешоянд яке аз пешоянди мураккаби асосй дар забони англисй мебошад, ки намунаи он чунин аст. Мисол:
To do without something -бе ягон чиз будан It goes without saying - бе гуфтан. They livedfor days without any food. Онхо якчанд руз бе хурок зиндагй карданд.
Пешоянди «within» (даруни) низ монанди дигар пешояндхо дар чумлахои мураккаб мавкеи худро дорад, ки якчанд маъноро ифода мекунад. Ин пешоянд дар дохили ягон предмет бударо ифода мекунад. Инчунин ин пешоянд дар мавриди дигар бошад, масофаи дурй ва ё наздикии рохро нишон медихад. Ин намуди пешоянди мураккаб дар забони точикй «дар дохили, дар даруни, дар масофаи, дар худуди» инхо дохил мешавад. Мисол:
There arefive hotels within a mile of the station. Дар масофаи истгох панч мехмонхона хаст.
Маънои дигари ин пешоянд барои ифода намудани вакт ва ё муддат мебошад. Мисол: Within a week - дар зарфи як хрфта Within a year - дар муддати як сол
Дар забони точикй бошад, пешоянди мураккаб вучуд надорад танхо пешояндхо содда ва таркибй мешаванд. Пешояндхои ( ба, бо, бе, аз, дар, барои, болои) ба гурухи пешояндхои содда дохил мешаванд. Пешояндхои ( дар бораи, аз болои, дар пеши, гайр аз, ба чуз) ба гурухи пешояндхои мураккаб дохил мешаванд.
Пешояндхои забони точикй аз нуктаи назари пайдоишашон ба ду гурух таксим мешаванд: Ба гурухи аввал пешояндхои «асил» дохил мешаванд, ки пайдоиши онхо ба давраи кадими инкишофи забон тааллук дорад.
Ба гурухи дуюм пешояндхои «номй» тааллук дорад,ки дертар ба вучуд омада, дар мархилаи миёнаи тараккиёти забон такомул ёфтаанд, дар айни хол васеъ пахн шудаанд [6, с.186].
Пешояндхо чунон чи дар забоншиносии хозира тасдик менамоянд, дар ибтидо аз калимахои мустакилмаъно ба вучуд омадаанд, ки бо мурури замон ба гурухи калимахои ёридиханда дохил шудаанд.
Кисме аз онхо мохияти лексикии худро тадричан гум карда истода, хамчун калимахои ёридихандаи танхо барои алокамандии калимахо истифода мешаванд.
Кисми дигарашон бошад, маънои лугавии худро кисман нигох дошта дар айни замон хамчун калимахои ёридиханда мебошанд.
Пайдоиши пешояндхои аслии забони точикй таърихан ба пешояндхои мархилаи кадимаи забон рафта мерасад.
Чунончи бармеояд пешоянди забони хозираи точик аз бо хичои забони форсй-точикии кадим.
Пешоянди «ба, бо»
Пешоянди «бар, бо»
Пешоянди «дар, бо»
Пешоянди «бо, бо»
Пешоянди «то, бо»
Х,амаи ин пешояндхо бо якдигар алока доштаанд. Пешояндхо дар мархилаи кадимаи забони форсй-точикии кадим бо шаклхои падежии хиссахои номии нутк истифода мешуданд ва зохиран калимахои мустакилмаънои бо зарфхо монандро хотиррасон мекарданд, мохияту вазифаи онхо дар он вакт баъзан бо мафхумхои падежиро аник мекарданду бас [6, с.82].
Ин ё он пешоянд ба хамаи шаклхои падеж хиссахои номии баробар истифода шуда метавонист. Минбаъд инкишофи тадричии забон ба гурухи пешояндхо гузаштани як силсила зарфхо, ки дар гузашта ба шаклхои гунигуни падежхо кор фармуда мешуданд, ба васеъ шудани маънои пешоянд ва афзудани мохияти грамматикии кисме аз онхо шароити мусоид ба амал меояд.
Хусуссияти давраи миёнаи инкишофи забони точикиро ба он маънидод кардан мумкин аст, ки дар ин мархила системаи падежи флективи ва катнгорияхои чинсият, ки барои давраи кадим хос аст аз байн меравад. Шаклхои флективй тадричанба шаклу тарзи аналитикй иваз мешавад.
Чунин равиш зимнан ба пуркувват гардидани функсияхои грамматики пешояндхо оварда мерасонад.
Махз дар хамон давраи миёнаи тараккиёти забон, яъне аз асри 3 сар карда то асри 9 системаи пешоянди аслии забони точикй баркарор мешавад, ки он дар забони давраи адабиёти классикй (забони форсй-точикии нав ) боз хам инкишоф ёфта, дар забони имрузаи точик хам бокй мондааст.
Пешояндхои имрузаи забони точик аз руи мохияту функсия ва таркибии овозии худ аз пешоянди забони давраи кадим хеле фарк мекунанд, хам ба системаи пешояндхои забони давраи миёнаи точик, хам микдоран ва хам шаклан бисёр наздики доранд. Дар асархои давраи миёна пешояндхои « бе» (дар забони форси миёна-абе) ва пешоянди «чуз» дучор омаданд, ки онхо бо хамин шакл дар
асархои кадим аст нагардиданд, вале дар забони имрузаи точик бошад, пешояндхои мазкур «айнан, бо» хамаи маънохои асосии худро махфуз доштаанд [5, с.158].
Пешоянди «аз» хануз сарчашмаи амалро двлолат мекунад. Пешоянди «бе» суйро нишон медихад.
Аммо дар давраи хозира доираи ифодаи маънои пешояндхо боз хам васеъ гардида, муносибати синонимии онхо хеле зиёд шудааст. Махдуд шудани маънохои грамматикии пешояндхо баръакс нихоят кам ба назар мерасад. Аз чумла пешоянди «дар»(андар) дар забони адабии хозираи точик ба маънои худ нишон додани амали ба дохили предмет равонгардида кариб махрум шуда истодааст. Ба мисли хамин маънохои пешояндхои «бо, хам» холо махдуд гардидаанд.
Системаи мураккаби синтаксиси семантикиро ташкил менамоянд, ки сабаби ин ба хусусияти сохти грамматикии забон алокаманд мебошанд, зеро махз ба туфайли такозои он вазифа ва роли пешояндхо дар нутки мо хеле афзудааст.
Пешояндхои изофй ва ё номи хамчун хеле навъи пешояндхо тадричан аз номии нутк, дар вазифахо ёридихандаги иловаи истифода мешуданд сурат ёфтаанд.
Пешояндхои номии вобаста ба вазифахои нави забон, ки яке аз онхо аник ва конкрет ифода кардани ходисахои гуногуни хакикати объектива мебошад, ба вучуд меояд. Ин намуди пешояндхо хануз дар давраи аввали адабиёти классикй дар осори хаттй асри 10 таърихи Сиистон дар вазифаи пешояндхои изофй бештар хиссаи номии зерин бо мафхуми масохати кор фармуда мешудааст [5, с.56]:
Пеш, аз, миён,суй, гирд ва гайра.
Бо мурури замон ба катори пешояндхои изофй микдори зиёди калимахои маънодор ворид гаштаанд. Дар забони хозираи точик пешояндхои изофие, ки аз исмхои ифодакунандаи узвхои инсон (сар, гардан, лаб ва гайра) ва аз исмхои острактивии васф (дар васфи восита ба воситаи сабаб бо сабаби) шарофат бо шарофати ва гайра ба вучуди омадаанд, нихоят серистеъмоланд.
АДАБИЁТ
1. Айнй C. Ёдоштхо (чахор кисм) / С. Айнй. - Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи миллии точик, 2009. -680 с.
2. Бобомуродов Ш., Мухторов З. Фарханги истилохоти забоншиносй /Ш. Бобомуродов, З. Мухторов. - Душанбе, 2016. - 428 с.
3. Грамматикаи забони точикй (ГЗТ). Китоби дарсй барои мактабхои олй. К. 1. - Сталинобод, 1956. - 232 с.
4. Грамматикаи забони адабии хозираи точик (ГЗАХТ). Китоби дарсй барои мактабхои олй. К.1. - Душанбе, 1985. -420 с.
5. Додихудоев, Р.Х. Таърихи забони точикй / Р.Х. Додихудоев, Л.Г. Герценберг. - Душанбе, 1988. - 220 с.
6. Забони адабии хозираи точик (ЗАХТ) (лексикология, фонетика, морфология). К. 1. - Душанбе: Ирфон, 1983. - 464 с.
7. Камянова, Т. Грамматика английского языка: теория и практика. - М.: Дом славянской книги, 2015. - 1024 с.
8. Мамадназаров, А. Фарханги англисй-точикй / А. Мамадназаров. - Нашри такмилшудаи сеюм. - Душанбе: ЭР-граф. 2015. - 1015 с. [ФАТ, 2015]
9. Усмонов, К. Морфологияи мукоисавии забонхои англисй ва точикй. Китоби дарсй барои мактабхои олй / К. Усмонов. - Хучанд: Нури маърифат, 2015. - 230 с.
10. Шахобова, М.Б. Опыт сопоставительного исследования строя таджикского и английского языков / М.Б. Шахобова. - Душанбе: Дониш, 1985. - 252 с.
11. Aim, S. The Sands of Oxus. Boyhood Reminiscences of Sadriddin Aini/ S. Aini. Translated from the Tajik Persian with an Introduction by John R. Perry and Rachel Lehr. USA. Mazda publishers 1998. - 277 pp.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРЕДЛОГОВ В ТАДЖИКСКОМ И АН1ЛИСКОМ ЯЗЫКАХ
Поскольку в таджикском языке нет сложных предлогов, вместо них используются составные предлогы. Эти предлоги также используется не только в простых и сложных предложениях, но и в истории и прозе. Потому что с помощью предлогов, которые они можно прояснить смысл предложения. При чтении предложений, следует понимать, что предлоги используются во всех предложениях, и что каждый из них интерпретирует предложения по-разному, то есть, они передают свои собственные семантические отношения в предложениях. В заключении, предлогов являются одной из независимых частей речи и используются для завершения и исправления предложений, а также предлоги определенным образом определяют значение предложения и придают ему семантическую связь.
Ключевые слова: предлогов, простые предлоги,поддельные предлоги, сложные предлоги, составные предлоги, лексические, абстрактные, лингвистические, аналитические предлоги.
THE USE OF PREPOSITIONS IN TAJIK AND ENGLISH LFNGUAGES
Since there are no complex prepositions in the Tajik language, compound prepositions are used instead. These prepositions are also used not only in simple and complex sentences, but also in history and prose.
Because with the help of prepositions they can clarify the meaning of the sentence. When reading sentences, it should be understood that prepositions are used in all sentences, and that each of them interprets sentences differently, that is, they convey their own semantic relationships in sentences. In conclusion, prepositions are one of the independent parts of speech and are used to complete and correct sentences, as well as prepositions in a certain way determine the meaning of a sentence and give it a semantic connection.
Keywords: prepositions, simple prepositions, fake prepositions, complex prepositions, compound prepositions, lexical, abstract, linguistic, analytical prepositions. Сведение об авторах:
Умаров Фаридун Абдуллоджонович - ассистент кафедры иностранных языков Таджикского государственного финансово-экономического университета. Адрес: Таджикистан, 734067, г Душанбе, улица Нахимова 64/14. Электронный почта: [email protected] Тел: (+992) 988990200
Хамроев Манучехр Алиахмадович - соискатель кафедры языкознания и сопоставительной типологии Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни Адрес: Таджикистан, 734067, г. Душанбе, улица Нахимова 64/14. Электронный почта: m. [email protected] Тел: (+992) 935030587 About the autors:
Umarov Faridun Abdullojonovich - Assistant of the Department of Foreign Languages of the Tajik State University of Finance and Economics. Address: Tajikistan, 734067, Dushanbe, Nakhimova street 64/14. E- mail: [email protected] Phone: (+992) 988990200 Hamroev Manuchehr Aliahmadovich — reaserch of the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini Address: Tajikistan, 734067, Dushanbe, Nakhimova street 64/14. E-mail: [email protected].
АСОСХ,ОИ МАНТЩИИ МУНОСИБАТ^ОИ САБАБУ НАТЩА ВА МУТАНОСИБИИ ОН БО АСОС^ОИ ЛИНГВИСТЙ
Бобоева З.Х.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Fафуров
Х,ар як забон дар давоми тараккиёти таърихии худ системаи вохидхоро, ки барои ифодаи муносибатхои сабабу натича хизмат мекунанд, коркард кардааст, ки хамаи он дар шуури гуянда чой шудааст. Дар забонхои точикй ва англисй бошад роху воситахои ифодаи муносибатхои мазкур мавчуданд ва ин вохидхо унвони холи сабаб ва натичаро гирифтаанд. Х,ангоми тахлили чумлахо бо хол сухан махз дар бораи хамин гуна муносибатхо хангоми меравад. Дар грамматикаи забонхои англисй ва точикй чунин истилоххои холи сабаб ва холи натича во мехуранд. Ба гайр аз ин, хангоми тахлили чумлахои мураккаб баъзан сухан дар бораи аъзои пайрави сабаб ва натича меравад. Дар баробари ин дар дабиёти лингвистй истилохи муносибати сабабу натица мавчуд аст. Хусусан, диссератсияи номзадии Л.А.Дидковская «Причинно - следственные отношения в сложном предложении и в тексте» унвон гирифтааст. Аммо дар асари М.А. Ганщина ва Н.М. Василевская хангоми тахлили чумлахои мураккаби тобеъ дар бораи чумлаи пайравихоли сабаб ва чумлаи пайрави холи натича дар алохидаги сухан меравад. [4, с.420 - 421]
Савол ба миён меояд: Барои чй барои номгузории ду ходисаи олами материали - сабаб ва натица - дар як холат дар бораи холи сабаб ва холи натича алохидагй сухан меравад ва дар дигар холат ва дар дигар холат дар бораи аъзои пайрави сабаб ва аъзои пайрави натича, дар сеюм холат бошад истилохи муносибати сабабу натича истифода мешавад?
В.В. Виноградов кайд мекунад, ки муносибатхои синтаксисй дар чумлахои тобеъ хамоханги муносибахои чумлахои содда ва мураккаб (чумлаи мураккаби пайваст ва чумлаи мураккаби тобеъ) мебошанд ва дар ин холат мебояд истилохи хрли сабаб ва хрли натицаро истифода бурд ва ё дар бораи муносибати сабаб ва муносибати натица сухан кард. [1, с.384-435]. Азбаски сабаб ва натича чун ходисаи вокеии олами материалй аз хам чудонашавандаанд, пас дар ин хангом набояд танхо дар бораи сабаб ва ё танхо дар бораи натича дар алохидагй сухан кард, балки бояд дар бораи мутаносибии муносибати сабабу натича харф зад. Зеро хам дар таркиби чумлахои содда ва хам чумлахои мураккаб сабаб ва натича дар як вакт ифода мегарданд. Одатан сабаб ифодаи эксплиситии худро меёбад, аммо натича метавонад ноайён бошад. Масалан: Корй Ишкамба барои овардани пул шитобкорона ба тарафи банк нигох, карда давид. [1, c.158] The day being very wet indeed, this labour was suspended. [4, c.98]
Дар мисоли точикй «барои овардани пул» сабабро ифода мекунад, «шитобкорона ба тарафи бонк нигох, карда давид» натичаро ифода мекунад, дар мисоли англисй бошад «the day being very wet indeed» сабабро ишора мекунад ва «this labour was suspended» -натичаро.
