SCIENTIFIC TEXT AND ITS LINGUISTIC CHARACTERISTICS Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЗАБОНШИНОСИ (ЯЗЫКОЗНАНИЕ)

ХУСУСИЯТХОИ МАЪНОИ ВА ЛУГАВИИ МАТН Гадоев Н.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй

Дар солхои охир дар илми забоншиносй дар катори дигар вохидхои синтаксисй вохиди дигари нахвй - матн, порчахои яклухти синтаксисй, ворид шуданд. Маълум аст, ки матнхо аз чумлахои аз чихати маъно ва мухтавои худ бо хам алокаманд ташаккул меёбанд. Матн аломати хоси лугавию грамматикй ва конунхои дохилии ташаккули хоси худро дорад. Вай вохиди яклухти тамомшуда аст, ки мазмуни ягона дорад ва дар забоншиносй дорои нишонахои маъноиву лугави ва сарфию нахвй аст: бо ёрии тарзу роххо ва воситаю омилхои зиёде ташаккул меёбад ва вазифаи муайяни коммуникативй (хабаррасонй) дорад, ки хусусияти мушаххаси услубиро сохиб аст.

Масъалаи омузии ва тахкики матн пеш аз хама диккати олимони рус ва гарбро ба худ кашид. Олимони барчастаи рус: А.М. Пешковский (1948), Н.А. Поспелов (1948), Г.А. Золотова (1954) Фигуровский (1961), Г.Я. Солганик (1973), Л.М. Лосева (1980), Н.М. Шанский (1990), Н.С. Валгина (2004) ва гайра дар асархои худ доир ба пахлухои гуногуни матн хамчун як вохдди синтаксисй маълумот доданд ва барои ташаккул ва тахдввулоти ин сохди нави забоншиносй - лингвистикаи матн сахми босазо гузоштанд. Дар натичаи омузишу пажухиши олимони номбурда мохияти асосй ва чанбахои мухталифи сохаи лингвистикаи матн муайян ва ба чодаи тадкик кашида шуд. «Лингвистикаи матн дар аввал хамчун фасли нахв инкишоф ёфта, баъд мустакилона ба таври кофй аз дигар сохахои забоншиносй чудо ва бо доираи умумии лингвистй, ки матнро меомузад, кашида шудааст. Матн хамчун объекти омузиши ин фанхо карор мегирад. Махз робитаи лингвистикаи матн ба доираи илмхои мазкур ба объекти омузиши дарки нави матн ва муносибат ба онро муайян мекунад» (7, с. 158).

Фикру акидахои олимони рус дар бораи матн ва хусусиятхои он якхела набуда, гуногун ва мухталиф ба назар мерасад. Дар солхои охир проблемаи матн дар забоншиносии чахон яке аз чойхои аввалро ишгол менамояд. Аввалин олиме, ки мохияти матнро нишон дода, онро хамчун вохиди нави нахвй пешниход намудааст - ин забоншиноси барчастаи рус А.М. Пешковский мебошад. У дар бораи аломат ва хусусиятхои маъноиву лугавии вохиди нахвии мазкур чунин изхори андеша менамояд: «Дар забони адабй (на гуфтугу) вохидони забоние хастанд, ки нисбат ба вохиди яклухти мураккаб калонтар аст. Ин таркиббандии яклухти синтаксисй аз як хати сурх то хати сурхи дигар давом мекунад. Мутаассифона, барои чунин вохид истилохи типографии абзатсро истифода барем. Худуди байни абзатсхоро фосилаи зиёде чудо мекунад» [10, с. 122]. Олими бузург дар хакикат ба сифати гузориши масъала махдуд шуда бошад хам, омузишу пажухиши ояндаи онро ногузир медонад. У пешниход менамояд, ки минбаъд ба тадкику тахлили илмиву оммавии матн ва умуман вохидхои нахвии аз чумла боло ручуъ карда шавад.

Солхои шастум омузишу пажухиши порчахои яклухти синтаксисй таваччухи олими дигари рус И.А. Фигуровскийро чалб менамояд. Вай мулохизахои худро перомуни хусусиятхои чудогонаи алока ва муносибатхои мухталифи байни чумлахои таркиби матни яклухт, мафхуми чузъиёти он хайати кисмхои таркибии матни яклухт, аъзои чидаи чумлахои том, ки бо ёрии пешоянду пайвандакхо сурат мегирад, баён менамояд. Ба масъалаи омузишу тахкики вохидхои мураккаби нахвй (аз чумла боло) тадкикотхои Н.А. Поспелов, В.В Виноградов бахшида шудаанд. Хусусан солхои 80-уми асри гузашта масъалаи тадкики матни мураттаб авч гирифт. Дар ин тадкикотхо асосан пахлухои мухталифи хеле зиёди матн, алалхусус, порчахои нахвии аз чумла боло ба риштаи тадкик кашида шуданд. Хусусан акидахои Фигуровский, Поспелов, Солганик ва Лосева дар бораи ду навъи алокаи байни чумлахои томи таркиби вохидхои мазкур-«алокаи параллелй ва пай дар пай» чолиби диккат буданд.Олими дигари рус Д.Н. Богоявлинский перомуни матн ва накши он дар забон (грамматика) чунин менависад: «^оидаро фахмидан ва тафсири шифохии онро аз ёд кардани шогирдон холо зинаи аввали кор аст, нуктаи асосй дар боби аз худ намудани холати баъдинаи ин раванд ба фаъолияте вобастааст, ки дар он коида вазифаи танзимро ба чо меорад. Матнхое, ки баъди коида меоянд, хамин гуна фаъолият хохад дошт» [4, с. 99].

Асархои ба ин мавзуъ бахшидашудаи олимони номбурда дар асоси маводи фаровони забонхои дунё ( русй, англисй, немисй, франсавй, испанй, полянй, чехию украинй) ва гайра

таълиф ëфтанд. Дертар дар илми забоншиносй як соxаи нав доир ба сохтори матн -фанни махсyс бо номи»Лингвистикаи матн» пайдо шуд, ки дар факултети филологияи тоники Донишгоxхои мамлакат таълим дода мешуд. Омузиши таxлили яклухтй ва алокамандшавии ощо яке аз масъалаxои мyxимтарини Лингвистикаи матн ба шумор меравад. Якпорчагии матнро бо xам алокаманд будани чyмлаxои таркиби онxо ташкил медщанд. Алокаи байни Чyмлаxои таркиби матн бо ëрии воситаxои муайяни лугавй ва граматикй сурат мегирад ва дар заминаи мyносибатxои семантикии байни чyмлаxо ташаккул меëбанд, ки ин вакт чyмлаxо тавассути оxанг (интонатсия) ба якдигар пайваст мешаванд. Дар бораи матн ва мавкеи он дар наxв фикри олимон якнавохт нест. Масалан олимаи маъруфи рус,- Л.М Лосева, ки дар бораи хyсyсиятxои услубии матн тадкикот бурдаст, перомуни матн чунин менигорад: Матн яке аз дyшвортарин объекти тадкикоти лингвистй мебошад. Чрйи тааччуб нест, ки хануз илм таърифи кобили кабул ва маъмyли матнро тайин насохтааст [7, с. 4).

Профессор Б. Камолиддинов оид ба матн мyлоxизаxояшро чунин иброз менамояд:«Матн xам мисли чумла як навъ воxиди наxвй ба шумор меравад. Чунон ки дар чумлаи сода калимаю ибораxо ва дар чумлаи мураккаб чyзъxо бо xам алокаманд шуда омада, як фикрро ифода мекунанд, дар матн xам чанд чумлаи соддаю мураккаби мустакил ягонагии мавзуъ, мундарича ва муносибати грамматикй пайдо карда, як фикри мукаммал ва тамомшуда-ро ифода менамояд. Матн мавзуъ ва устухонбандии ягона, байни чyзъxояш алокамандии грамматикй, мазмуни мукаммали интиxоëфта дорад» (6, c.130).

Олим-методисти маъруфи точик С. Аминов дар бораи матн ва хyсyсиятxои он чунин изxори акида менамояд: «Гурухи чумлахое, ки маънан ва тавассyти воситахои лексикию грамматикй бо хам алокманд шуданд, матн номида мешаванд. Матн як мавзуъро фаро гирифта, дорои идеяи ягона буда, дар бораи чизе маълумоти мураттабу батафсил медихад. Он огозу анчом дорад» (1, с. 1S) М. Лутфуллоев бошад, матнро чунин таъриф медщад. «Ду ва зиёда чумлахо мантикан бо хам алокаманд шуда, як мазмуни муайянро ифода карда, матнро ташкил медиханд» (S, с. 12S).

Аз руйи гуфтаи олимони фавкуззикр, чyмлаxои бо xам алокаманде, ки барои ифодаи як маънои мушаххас мавриди истифода карор мегиранд, матнро ташкил медщанд. Аз ин ру, Чyмлаxои чудогонаи гуногунмаънову тафсилëфта матн шуда наметвонад, чи хеле ки дар китобxои дарсй мyшоxида мекунем. Ин воxиди грамматикй мавзуи ягона дошта, тамоми маъноxои дигарро дар атрофии худ чамъ месозад ва ба ин васила сохтори матнро муайян ва мушаххас мегардонад ва дар он яклухту якпарчагии маъно назаррас аст.Матн бо хyсyсиятxои лугавию семантикии худ аз дигар воxидxои забонй фарк мекунад. Матн xамчyн воxиди алоxидаи нутк сохтори ба худ хос доранд. Таxти мафxyми сохтор ва ë таркиб мачмуи алокаxои устувори объект (мyxит), ки ягонагй ва яклухти таркиби онро ба вучуд меоварад, фаxмида мешавад. Таxти истилоxи сохтор бошад, мо ягонагии микдори муайяни xиссаxои ташкилдиxандаи матнро мефаxмем, ки ба воситаи алокаxои гуногун: лугавй, мантики ва графикй амал менамояд. Матн як воxиди наквиест, ки бидуни алокаxои муайяну махсуси он бе ичрои вазифаxои амалй, бе максад, бе муносибат ба мyxити аxли муошират шарxy тафсил дода намешавад. Раванди имрузаи маъноиву услубй ва хабаррасонии таxлили забон ва тарзу усули таxкики чумла имконият медиxад, ки порчаxои яклухти матн ва ë матни яклухти мураттабро ба доираи тадкик гирем.

Чунин раванди таxлили yнсyрxои забон ба xамаи yслyбxои забон, аз чумла ба жанрxои гуногуни матнxои илмй- реферат, макола, рисолаи илмй, дессерттсия, корхои курсию дипломй, такриз иртибот дорад, ки дар доираи матни алоxида (хурд ë калон) тайëр мешаванд. Матн аз мачмуи чyмлаxои бо xам алокаманд таашаккул меëбад. Х,арчанд он xачман хурд xам бошад, дорои мазмуни хоси худ аст. Дар он сурат истилоxи «матн» дар шакли «алокаманд» фаxмида мешавад. Матн барои ифодаи низоми маxдyди yнсyрxои забон, ки ягонагии сохтори синтаксисй ва мантикй, маъной (семантикй)-ро ташкил менамоянд, истифода бурда мешавад. Ин яклухтй ва пай дар пайии матн дар натичаи паи xам омадани гуфтор (накл), ба амал меояд. Гуфтор ë накл воxиди олии наxвиро ба вучуд меоварад ва маънои пурраи чамъбасткунанда дорад. Он дар доираи муайян маxдyд мешавад, яъне бо тамом шудани фикри пурраи анчомëфта гуфтор (матн) xам ба охир мерасад. Хотирнишон кардан ба маврид аст, ки дар матн алокамандй ва пай дар пайии фикр риоя карда мешавад. Матн бояд максади асосй дошта бошад. Муаллиф барои расидан ба матлаби худ аз yнсyрxои гуногуни чумласозй ë матнсозй истифода мебарад. Масалан, ягон сужет ë лавxаи хонданбоби зиндагиро тасвир менамояд, ки он диккати хонандаро ба худ чалб карда тавонад ва ба ин васила, ба эxсосоти хонанда таъсир расонда, уро ба роxи рост xидоят кунад. Хонандаро дар рyxи инсондустиву ватандустй ва некию некукорй тарбия карда тавонад. Х,оло дар матни зерин, ки «Тирамоx» ном дорад, чумлаи аввал дар бораи

чизе маълумот медщад. Ч,yмлаxои дигар (дуюм ва сеюм) бошад ин мавзуъро тафсил медиxад ва пурра мекунад. Х,амин тавр чyмлаxои аз ч^ати маъно бо xам алокаманд шуда як матни яклухти мураттабро ташкил медщанд:

Тирамоx танги тирамоx буд. Баргxои дарахтон тиллоранг гашта, дар гyлзорxои канори роx ва хдабощо охирин гyнчаxои гули садбарг мешукуфт. Х,аво шабона сарданок бошад xам, рузона на сарду на гарм- муътадил буд. Осмон пас аз як-ду давр боридан софу нилгун шуд. Боронxое, ки борида гузаштанд, аз руи барги дарахтон ва сабзаю гyлxо, аз пахтазор чангу губори тобистонро шуста xамаро пуртароват карданд. Табиат ором ва сокит Tyë ба хоби зимистон омадааст. Ман ба гyлxои баxор нигариста, xамеша шодй мекунам. Агарчи баxор мегузарад, гyлxои зебою рангини он дар тобистон xам шукуфонанд. Аммо ба гyлxои тирамоxй чун ба бемори дардаш бедаво менигараму xамеша маълул мешавам. Таровати ин гyлxо гайриихтиëр маро гамгин мекунад. Фасли сармо наздик аст, ин гyлxои бегубор xама ногузир туъмаи боди хазон мешаванд, Умри ощо ду xафта ë каме бештар аз он. Ман ба гyнчаxои навшукуфта, мисли табибе, ки дар илочи дарди бемор ночор мондааст, бо азоб назар медузам, На, ман ба xавои софу ороми тирамоx, ба гyлxои рангини он дил баста наметавонам (Каромтулло Мирзоев).Х,аминро xам бояд хотирнишон кард, ки дар забоншиносии муосири точик матн аз нигоxи дидактикй, равонй ва методй то имруз ба пуррагй мавриди омузиш карор нагирифтааст. Дар айни xол перомуни матн, xамчyн воxиди наxв монография, ë асари тадкикотй пешкаши васеи хонандагон, донишчyëн ва пажyxандагон нагардидааст. «Ин аст, тамоми хyсyсиятxои матнxои дар таълими забони точикй истифодашаванда умуман бе шарxy маънидод монданд ва xатто дар китобxои дарсии забони точикй интихобу чобачогузории онxо тахминй сурат гирифтааст» [1, c. б].

Баъзан дар таркиби матн чyмлаxо мустакил буда, порчаxои яклухти синтаксисиро ба вучуд меоваранд ва аз руи таркиб ва чойгиршавии аъзоxои чумла бо xам монанданд. Дар ин чо такрори ягон калимаи чумлаи аввала шарт нест. Чунин чyмлаxоро ягонагии замону макон, вазъияту xолати вокеъшавии амал ва мазмуни ягона мyттаxид мекунад. Чунончй: Дар майдони лаби Сангоб устои муйсафед назди устохонаи пастаки худ чувозкунда метарошад. Як марди миёнсоли сабзинаи ришсиёх ва бо китфи бозу ба ин су- он суи чувозкунда гузашта онро бо чашми харидорй мебинад. Сартароши солхурда дехкони чавонеро руи санг шинонида, муи сарашро метарошад .(С.У).

Бояд гуфт, ки дар ташаккул ëфтани матн накши калима ва ибораxои xамнисбат (ишоратй) мисли барои ин, барои хамин, дар ин хусус, ба ин максад, хамин вакт, бо ин сабаб, дар боробари

ин назаррас буда, ощо алокаи мyстаxкам ва иртиботи кавии чyмлаxои мураккаби таркиби матнро наxвиро таъмин менамоянд. Одатан калимаxои xамнисбат дар таркиби чyмлаxои мураккаби тобеъ, ки мазмун ва мyxтавои мураккабро ифода мекунанд, меоянд ва чумлаи пайрав маxз онxоро тавзеx медщанд. Пайвандакxои тобеъкунанда бошанд дар таркиби чyмлаxои пайрав омада тавассути ощо ба сарчумла тобеъ мешаванд ва дар мачмуъ матни мураттабро ба вучуд меоваранд: Яке аз чизxое, ки ходимони матбуот хеле дуст медоранд, бо суффикси -й ба сифат баргардондани исм аст. Дар мавридxое, ки максадро бо исм садо кардан мумкин ва лозим аст., бо сабаби номаълуме, албатта ба исм як -й илова менамоянд. Эхтимол ин хам аз хамон хохиши вазнину дабдабанок кардани калимаю ибора сар зада бошад, вале натичаи он хамин аст, ки бисёр иборахои дурушт ва нодуруст пайдо шуданд. Масалан дар матбуот «кинотеатрxои шаxр» намегуянд, балки албатта, «кинотеатрxои шаxрй» мегуянд. Ва xол он ки «кинотеатрxои шаxрй» маъно надорад. ...Бояд ин чо сабаб дар хусусияти нисбат бошад. Агар муайянкунанда ба муайяншаванда нисбати сифатй дошта бошад, ба шакли сифат меояд., вале агар робитаи муайянкунаанд бо муайяншаванда аз кабили баъзе навъxои дигари нисбат бошад, бояд ба шакли исм, яъне бидуни -й, зикр шавад (М. Шукуров).

Таъкид карданием, ки омузиш ва пажyxиши воxидxои наxвии аз чумла боло ва махсусан матни яклухти мураттаб дар забоншиносии точик акнун огоз меëбад. Х,оло паxлУxои зиëди онxо ба чодаи таxкик нарасиданд. Аз чумла вобаста ба yслyбxои нутк, хелxои матн ва таxлили лингвистии матни илмй аз xамин гуна масъалаxои омухтанашуда ба шумор меравад. Мавриди кайд аст, ки дар забоншиносии точик рисолаxои илмй - тадкикотй ангуштшумор аст. Тащо дар солxои охир Саидамир Аминов -муаллифи китобxои дарсии забони точикй дар синфxои 7, 9 (с.1992) мактаби миëна доир ба таълими матни мураттаб дар мактабxои таxсилоти миëнаи умумй бо номи «Матн ва таълими он дар мактаб» маълумоти муфассал дода, роxxои пешкадами таълими матнро пешниxод намудааст [1, c. 90].

Ногуфта намонад, ки С. Аминов дар рисолаи худ аломатxои хоси матн ва тафовути ощоро аз дигар воxидxои забонй бо мисолxо баррасй намудааст. Мувофики нишондоди y аломатxои барчастаи матн чунинанд: -аз чиxати мантику мавзуъ ба xамдигар алокаманд будани

чумлахои чудогонаи матн; - Матн максади асосй ва мавзуи муайян дорад; -матн мустакилияти нисбй дорад; -алокаи чумлахои матн ба воситахои грамматикй ташаккул ёфта, вазифаи пайвандакхо, чонишин, пешояндхо, аъзои туфайлй, вохидхои эзохй васеъ мегардад; -дар матн пай дар пай ва занчирмонанд пайваст шудани чумлахо; -баёни ботартиби фикр риоя мешавад; -чумлахо робитаи мутаассилй ва мантикй доранд; -Матн огозу анчом дорад [1, c. 16].

Инхо баъзе аз аломатхои матни мураттаб ба шумор мераванд, ки бояд якчоя бо дигар хусусиятхои мухими матн омухта шаванд. Масъалаи инкишофи нутки мураттаб, пеш аз хама, ба омухтани конунхо, роххо ва воситахои алокаи чумлахои мустакили матн мураттаб вобаста аст. Лозим аст, ки дар раванди таълими фанхои забоншиносй лексика морфология ва синтаксис, махсусан дар курсхои амалй аз фанни забони адабии хозираи точик донишчуён бо асосхои назариявии матн мураттаб ва тарзу роххои ташкилёбии онхо ошно шаванд. Мутаассифона, дар китоби «Забони адабии хозираи точик», к .1-2 (барои мактабхои олй) ба масъалаи омузондани мингвистикаи матн эътибор дода нашудааст. Бояд пеш аз хама, колибхои хурдтарини матни мураттаб омухта тадкик карда шавад. Чунончй: вохиди мураккаби нахвй, ки аз порчахои яклухти синтаксисй ташаккул ёфтааст ва дар он накши воситахои грамматикй-интонатсия, пешоянду пасояндхо хеле калон аст. Х,амин тарик, матн хам мисли чумла як навъ вохиди нахвй ба шумор меравад. Чунон ки дар чумлахои сода калимаю иборахо ва дар чумлахои мураккаб чумлахо бо хам алокаманд шуда омада, як фикрро ифода мекунанд, дар матн чанд чумлаи сода ва мураккаби мустакил, ки мавзуъ ва мухтавои ягона доранд, муносибати грамматикй пайдо намуда, як мазмуни мукаммал ва тамомшударо ифода менамояд. Аз ин ру, матн мавзуъ ва устухонбандии ягона дошта, байни чузъхояш алокамандии грамматикй бо ёрии пешоянду пасояндхо, интонатсия сурат гирифта, мазмуни мукаммали интихоёфта касб мекунад. Матн дар ифодаи мазмуну мундаричаи мукаммал ва зохир гардидани тобишу чилохои нозуки маъно накши мухим дорад.

Адабиёт:

1. Аминов С. А. Матн ва таълими он дар мактаб- Душанбе, 2002. 90 с .

2. Атобуллоев С. ^айдхо доир ба истеъмоли чумлахои мураккаби тобеъ бо пайвандаки «ки» дар забони адабии асрхои Х-Х1//Забоншиносии точик. Душанбе: «Дониш», 1980.

3. Алиев С. А. Полуаффиксация в системе словообразования современного таджикского языка. АКД, Москва,1985, 28с.

4. Богоявленский Д.Н. ,Менчинская Н.А. Психология усвоения знаний в школе. -М.: Изд-во, АПН, 1959.

5. Гаффоров Р. Забон ва услуби Рахим Ч,алил, Душанбе, Дониш-1966. 225с.

6. Камолиддинов Б. Забони точикй (китоби дарсй барои синфи 11), Душанбе, «Собириён»-2007. 134-135с.

7. Лосева Л. М. Как сроится текст.-«Просещение», 1980.

8. Лутфуллоев М. Методикаи таълими забони модарй дар синфхои ибтидой- Душанбе: «Маориф»,1985.

9. Москальская О. Н. Текст- два понмания и два подхода. (Русский язык: Функционирование грамматических категорий.Текст и контекст),-М.,1984.

10. Пешковский А. М. Стихи и проза с лингвистическойточки зрения, «Методика родного языка, лингвистика, стилистика, поэтика» Ленинград, 1925.

ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТЕКСТА

В настоящей статье речь идёт о тексте, который как синтаксическая единица состоит из нескольких простых и сложных предложений, связанных союзами, предлогами, послеслогами, интонацией и выражают смысл и содержание, служащие для высказывания мнений и цели автора. В ней также выражены ценные замечания о степени изученности текста в русском и таджикском языкознании на современном этапе.

Клочевые слова: текст, синтаксическая единица, смысл и содержания, степени изученности текста.

LEXICO-SEMANTIC PECULIARITIES OF THE TEXT

The given article is about a text which as a syntactic unit comprise of several simple and compound sentences coordinated by means of suffixes, prepositions, intonation and convey a content and meaning serving for expressing thoughts and purpose of the author. It can also express valuable notes about that how well this text is examined in Russian and Tajik linguistics. Keywords: text, compound sentences, content and meaning

Сведения об авторе: Гадоев Нурхон, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагегического университета имени С. Айни, e-mail: baqoi@mail.ru

About author: Gadoev Nurkhon, PhD in Philology, Associate Professor, Chair of Tajik Language, Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni, e-mail: baqoi@mail.ru

МАТНИ ИЛМИ ВА ХУСУСИЯТИ ЛИНГВИСТИИ ОН

Гадоев Н.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Матни илмй хамчун вохиди олидарачаи синтаксисй, дорои хусусиятхои чудогонаи худ мебошад ва он махз бо хамин хусусият аз вохидхои дигар нахвй тафовут дорад. Матни илмй нисбат ба чумла хачман калонтар буда, аз як чанд чумлаи соддаю мураккаб ташкил шуда, дар иртиботи хамдигар вокеъ мешаванд. Яклухти матнхои илмиро ду навъи алокаи махсуси онхо: мувозй ва силсилави (пай дар пай) фарохам меоварад. Ва ба ёрии воситахои лугавию мантией ва грамматикии чумлахои таркиби матнхои илмию таълимиро дар шакли грамматикй муттахид мекунанд, ки он дорои ягонагии маъно ва интонатсия мебошад. Хусусиятхои асосии матнхои илмиро чунин маънидод намудан ба максад мувофи; аст:

1.Омузиши тахлили чудоинопазирй ва бутунию алокамандшавии матн яке аз масъалахои мухимтарини матн ба шумор меравад. Якпорчагии матнро бо хам алокаманд шудани чумлахои таркиби онхо ташкил медиханд. Алокаи байни чумлахои таркиби матн бо ёрии воситахои муайяни лугавй ва граммматикй сурат мегирад ва дар заминаи муносибатхои семантикии байни чумлахо ташаккул меёбанд.

2. Хусусияти дигари маъноиву лугавии матнхои илмй кутоху муъчазбаёнй ва сараю ихчам ифода ёфтани фикр ба шумор мераванд. Дар матнхои мазкур маълумотхо дастовардхо ва бозёфтхо аз кашфиётхои олимон ба таври кутоху аник; баён карда мешавад. Мохияти асосии ихчаму сара баён кардани матнхои илмй, илмию методй дар истифода бурдани шаклхои зерини ифодаи онхо зохир мешавад: Истеъмоли калимаю иборахои истисной ва баёнияхо, вохидхои тавзехй, ки одатан дар ;авсайн гирифта шуда баъзан берун аз он хам оварда мешавад ва бо вергулу тире аз матни асосй чудо карда мешаванд, дар назар дошта мешаванд. Онхо матнро ташреху тавзех медиханд, сахех мегардонанд, тавзеххо дар таркиби матн ё дар повара; ё ба тарзи алохида, одатан, дар охири матнхои илмй оварда мешаванд.

3. Матнхои илмй ба хиссахо чудо мешаванд. Онхо хосияти ба бандхову хиссахои алохида чудо шуданро доранд:

3.1. Ба шумораи тартибй ё ба ракамхо ишора гардидани бандхои нахвии таркиби матни мазкур. Чунончи:

3.2. «Пуркунанди бевосита бо исмхо, чонишинхои шахсй масдар ва хиссахои дигари исмгардидаи нут; дар якчоягй бо пешоянду пасояндхо ифода меёбад.

3.3..Ба вазифаи пуркунандаи бавосита омадани хамагуна исмхо (хос, чинс, моддй ва маънй). Макаров ба Шодй дар бораи чизе б овози паст ба гап задан сар кард. Икромй, Шодй).

3.4.. Ифодаи пуркунандаи бавосита бо сифат: Аз калонтарин деха касе иштирок надошт. (С. Айнй)

3.5. Ифодаи пуркунандаи бавосита ба воситаи шумора. Синну солаш ба панчох наздик расидааст.

3.6. Ифодаи пуркунандаи бавосита ба воситаи чонишин: Онхо бо хам сухбат мекарданд. (С.У)» [2, c. 76].

4. Истеъмоли калимаю иборахои тавзехй, истисной ва баёнияхо: Чунин вохидхои забонй диккати хонандаро ба худ чалб менамояд. одатан дар матн дар кавсайн гирифта мешаванд ва баъзан берун аз он хам оварда мешавад ва бо вергулу тире аз матни асосй чудо карда мешавад: «Дар тамоми дунё дар 100-соли охир 214 намуди хайвоноти ширхур кам шудааст. Хусусан хайвоноти калончуссае (наханг, фил, шутур, лос, гавазн аспхои ёбой, шутурмург ва гайра.)» (Аз рузнома.)

5.Истифодаи пайнавиштхо, иктибосхо тавзехот ва курсив. Нишонахое, ки бо ракамхо ва ё ному насабхо ва тарзи ишоракунй ифода мешаванд, Дар матнхои илмй ифодаву иборахо ба таври пурраву муфассал (бе ихтисори мундарича) оварда мешавад, то ки маълумоти илмй ба