CC BY
50
УДК 8Т+82+82 (091) Ш.Г. ТО^ИБОЕВ
ББК 83,3 (0)3
СОХТОР ВА УСУЛИ БАЁНИ "МУХАББАТНОМАИ" - И ИМОДИ ФАЦЕХ
Вожа^ои калиди: маснавй, "Мухаббатнома ", Имоди Факех, мунозира, сохтор, тамсил
Маснавии «Мухаббатнома»-и Имоди Фа;ех дар бахри хазачи мусаддаси махзуф ё максур (V —
/ V---/ V - -( V - ~) мафоилун мафоилун фаулун(мафоил) дар соли 1331 навишта шудааст.Ин асар
аз руи тартиби иншо дувумин маснавии Имоди Фа;ех будааст. Вазни асар хоси маснавихои оши;она, хоса вазни достони "Хусрав ва Ширин"- и Низомии Ганчавист.
Маснавй бо му;аддимаи хурди мансур огоз меёбад, ки дар он Имоди Фа;ех сабаби таълифи асарро накл мекунад ва назар ба кавли мухаккикон ин ягона асари насриест, ки аз Имод то ба рузгори мо омада расида (2,12).
Маснавй хачман хурд буда, нусхаи зери дасти мо ховиии 919 байт аст.Аз фехрасти нусхахои хаттии "Мухаббатнома" маълум мешавад, ки баъзе аз нусхахои маснавй то 921 байт доштаанд. Аммо дар такя ба кадом сарчашма муаллифони китоби "Адабиёти форсу точик дар асрхои XII-XIY" ин маснавиро дорои 480 байт(1, 103) гуфтаанд, бароямон маълум нест.
«Мухаббатнома» ба мисли маснавии «Сухбатнома»- и шоир хатти муайяни сюжет надорад ва онро чуноне ки баъзе аз муха;;и;он(1, 103) таъкид доштаанд, достон гуфтан хатост. Агар маснавии «Сухбатнома» бевосита ба як масъала (одоб) бахшида шуда бошад (4), дар «Мухаббатнома» масъалаи фалсафию тасаввуфии муносибати рух ва бадан мавриди бахс карор гирифтааст. Аз ин чо метавон "Мухаббатнома" - ро ба силки маснавихои ирфонй мансуб намуд.
Баъд аз му;аддимаи хурди мансур маснавй бо хамду наът ва муночот идомат пайдо менамояд. Абёти хамдии маснавй, ки дар ситоиши Парвардигори яктост, хеле чаззобу дилнишин буда, дар хамин байтхои нахустин мазмуну мундаричаи асар таъкид мешавад:
Ба номи он, ки дар кошонаи дил, Мухаббатро муайян кард манзил. Хакими на;шбанди мо дар архом, Ки дар огоз донад хар саранчом Нигорине зи обу гил нигорад, Мухаббатномааш бар дил нигорад. Лаби ширину хушгуфтории дуст, Намудоре зи ширинкории уст (2,71).
Баъд аз хамду муночот дар огози «Мухаббатнома» наъти Расули акрам Мухаммад(с) зикр мегардад.Овардани хамду муночот ва наът дар огози маснавихо ин ;исмати анъанавй дар маснависароии форсу точик аст, ки Имоди Фа;ех ин суннати гузаштагони худро дар кори сурудани маснавии «Мухаббатнома» идома додааст. Суханвари Кирмонй баъди на;ли ;исмати "Калимае чанд дар шарафи инсон ва васфи иш; ва дуои подшохи сайид, ила-д-дунё ва-д-дин Абусаид Баходурхон" дар сабаби назми «Мухаббатнома» абёте нигоштааст.Тиб;и ин ;исмати маснавй маълум мешавад, ки «Мухаббатнома»- ро Имоди Фа;ех бо хохиши дустон ва мухлисонаш баъд аз як соли таълифи маснавии "Сухбатнома"-аш дар муддати як мох ба анчом расонида, онро ба вазири подшох Точиддини Ирокй бахшидааст:
Китоби иш;ро сар боз кардам, Хумоюн номае огоз кардам. Ба номи хоча Точиддин Иро;й, Ки бодо човидонаш ном бо;й (2,80).
Аз абёти поёнй маълум мешавад, ки харчанд мухлисону дустонаш таълифи «Мухаббатнома»- ро дар бадали як сол хохиш намуда буданд, вале Имоди Фа;ех онро дар давоми як мох ба итмом мерасонад:
Хадиси мочарои иш;бозон, Таманнои дили сохибниёзон... Баёни хасрати мушто;и махрум,
Нишони хасрати ушшо;и мазлyм. Kyнй дар муддати соле тамомаш, Нихй он гах «Мухаббатнома» номаш...(2,80).
Ва дар абëти поëнии маснавй баëн медорад, ки маснавии мазкур дар муддати мохе дар таърихи муайян ба итмом расид:
Ба поëн омад ин маншури маймун, Kи бодо бар хама олам хумоюн. Бувад ин маснавй таърихи айëм, Km таърихаш мувофи; гашт бо ном. «Мухдббатнома" - и сохибдилон аст, Km таърихи китобат "му;билон" аст (2,123).
Аз абëти болой, ки дар моддаи таърих навишта шудааст, соли таълифи асарро ëфтан мумкин аст.Чуноне ки Имоди Фа;ех худ равшан ишора менамояд, калимоти "мухдббатнома", "сохибдилон" ва "му;билон" моддаи таърих аст, ки дар хисоби абч,ад мусовй ба 732 аст. Ин таърихи китобати "Мухаббатнома" махсуб меëбад, ки баробар ба соли 1331-и милодист.
«Мухаббатнома» аз хашт боб фарохам омадааст.Имод дар бораи хашт боби ин китоб менависад:
«Мухаббатнома»-и ман чун бихишт аст, Kи хашташ боби рангин сарнавишт аст. Аз у бикшой хар бобе, ки хохй, Бубин дар возеъй бечун илохй (2, 82).
Чуноне ки аз байти дуюми ин абëт маълум мешавад, Имоди Фа;ех «Мухаббатнома»-и худро тавсиф намуда, малому мартабаи онро баланд нишон додааст. Бобхои достон чунин масъала ва хикояхои тамсилиро дар бар мегиранд: Боби 1 -"Дар мунозираи рух бо бадан" (хикояти Мачнун, хикояти Лайлй); Боби 2 -"Дар мунозираи зарраву хуршед" (хикояти Варка, хикояти Гулшох); Боби 3 -"Дар мунозираи охану мигнотис" (хикояти Вис , хикояти Ромин); Боби 4 -"Дар мунозираи коху кахрабо" (хикояти Вомик , хикояти Азро); Боби 5 - "Дар мунозираи нахле бо нахле" (хикояти Фарход , хикояти Ширин); Боби 6 - "Дар мунозираи шамъу парвона (хикояти Рубоб , хикояти Даъд); Боби 7- "Дар мунозираи гулу булбул" (хикояти Х,инд , хикояти Бишр); Боби 8 - "Дар мунозираи пашшаву фил" (хикояти Юсуф , хикояти Зулайхо).
«Мухаббатнома» асосан дар шакли мунозира суруда шудааст. Мунозира чуноне ки маълум аст гуфтугу ë бахси ду тараф аст.Мунозира дар лугат ба маънии бахсу гуфтугу кардан бо хам дар бораи чизе аст. Аммо дар адабдат ва шеър мунозира он аст, ки шоир ду падидаро баробари хам ;арор медихад ва онхоро водор менамояд, ки дар сари мавзуе ба хам бахс намоянд ва дар поëн яке бар дигаре голиб меояд.Ин тарзи таълиф аз к;адимyлайëм дар адабиëти мо маълум ва маъмул буд.
Намунаи ;адимтарин мунозираро мо дар адабиëти пахлавй ба мушохида мегирем, ки ин хам бошад мунозираи "Дарахти ассурик" аст. Гузашта аз ин, дар адабдати классикии мо мунозирахои Асадии Тусй маълум ва машхур аст, ки дар онхо ду ;ахрамон ба хам сари мавзуе гуфтугу доир менамоянд ва дар охир яке голиб ва дигаре маглуб мешавад. Мунозирахои манзум дар таърихи адабдати классикии форсу точ,ик чй дар шакли алохида ва чй дар таркиби асархои бузург оварда мешаванд. Масалан, мунозираи Хусрав ва Фарход аз достони "Хусрав ва Ширин"-и Низомй намунаи олии мунозирахои осори калонхачми адабиëти форсу точик ба хисоб меравад.
Маснавии «Мухаббатнома» -и Имоди Фа;ехи Kирмонй дар хамин шева ва бо хамин тарзу услуб суруда шудааст.Гуфтан мумкин аст, ки дар сурудани «Мухаббатнома» Имоди Фа;ех ба мунозираи достони "Хусрав ва Ширин"-и Низомии Ганчавй такя намудааст.Ба ин фарзия вазни «Мухаббатнома», ки баробари вазни достони "Хусрав ва Ширин"-и Низомй аст, метавонад Чанбаи во;еъият бубахшад.
Бо боварй метавон гуфт, ки Имод дар кори сурудани "Мухаббатнома" зери таассури ин маснавии Низомй карор гирифта будааст. Зеро дар "Мухаббатнома"-и хеш борхо аз Низомй ëд карда, таваччухи хоси хешро ба шахсият ва хунари у ба намоиш гузоштааст.
Чунончй, дар хдкояти Фарход аз боби панчуми "Мухаббатнома" Имоди Факех аз суханвари Ганча бо ихлос ëд намуда, бо завку идроки ба худ хос ба хунари у арч гузоштааст:
Чунин дорам ривоят аз Низомй Маъониву ибороташ гариб аст,
Ки уро месазад миралкаломй. Ба зехни равшани сокй кариб аст.
Худованди сухангуёни ахд уст, Ба мадхи Хусравеву васфи Ширин
Чу Исо дар чахон гуёи махд уст. Шикаста кадри назми Вису Ромин...
Зи лафзаш завки шаккар метавон ёфт Хирад хайрони табъи мушикофаш,
Зи шаккар низ хуштар метавон ёфт. Маъонй хуллапуш аз дастбофаш (2,102).
Х,амчунин дар васфи "Мухаббатнома" аз забони Низомй чунин мегуяд: Низомй гарчй акнун рух нухуфтаст, Барои ин китоб ин байт гуфтаст: "Аруси гавхари бо тахту бо точ , Сару по баста дар тавхиду меъроч" (2,122).
Ишк дар мехвари ин маснавй карор дорад. Ишке, ки дар ин маснавй тасвир мешавад, ишки заминй набуда, балки ишки ирфонй ё ишки хакикй аст.
Шоир дар боби якуми «Мухаббатнома» муносибати байни руху баданро маънидод менамояд ва сипас, ин масъаларо дар хафт боби дигар бо овардани хикоёти тамсилй хаматарафа шарху эзох медихад.Дар хар боб мунозираи ду тараф, ки яке маъшук ва дигаре ошик аст, дида мешавад.Тарафхо ба хам бахсхои хуби мантикй ва тасаввуфй доир менамоянд, ки билохира, андешахои онхо дар поёни хамин боб бо номи "Максуди сухан " чамъбаст мегардад.
Имоди Факех дар маснавии «Мухаббатнома» -и хеш дар интихоби тарафайни мунозира сайъ намудааст, ки бар асоси суннатхои шеъри форсй-точикй мавчудотеро интихоб намояд, ки байни онхо робитаи ошикона тасаввур шудааст, мисли шамъу парвона, зарраву хуршед, руху бадан, гулу булбул ва монанди инхо.
Дар ин мунозирахои маснавй огозгари гуфтугу тарафест, ки дар суннати шеъри классикии форсу точик ошик каламдод мешавад.Дар ибтидо у дар зимни як ручуъ аз ишк ва хичрони худ нола сар мекунад ва дар идома тарафи дигар, яъне маъшук лаб ба сухан мекушояд ва пас аз посух додан ба ошик, хикояти яке аз ошикони машхурро накл менамояд.Ин ошик аз назари вижагихои худ ва аз назари навъи ишке, ки дорад, дар мукобили ишки заминии тарафи мукобил карор мегирад.
Хонанда зимни гуфтугуи ин ду тараф ва равобити тамсилии байни ин ду ошик, ки яке намояндаи ишки заминй ва дигаре намоди ишки хакикй аст, фосилаи пурношудании байни ин дуро дарк менамояд.Бо поён ёфтани хикояти маъшуки суннатй, ошики суннатй хикоятеро яке аз маъшукони машхур накл менамояд ва бо хотима ёфтани он хикоят, чуноне, ки болотар зикраш рафт, Имоди Факех дар бахсе бо унвони "Максуди сухан" инони суханро ба даст мегирад ва бобро натичагирй менамояд ва яке аз тарафхоро бар дигаре ручхон медихад. Имоди Факех дар хама мавридхо маъшукро нисбат ба ошик болотар медорад. Суханвар саъй менамояд, ки ба хонанда бифахмонад, ки ин ошику маъшук дар дохили вучуди хар инсон мавчуд аст ва инсон метавонад бо интихоби окилона худро ба суи камол бикашонадДамин тарика дар хашт боб ин тарзу услуби баён риоят шуда, Имоди Факех кушиш намудааст, ки вижагихои ишки хакикй ва роххои дарёфти онро дар "Мухаббатнома" ба намоиш гузорад.
Мазмуну мундаричаи бобхои дувум то хаштум бо масъалаи боби аввал, ки муносибати руху баданро дарбар мегирад, мантикан алокаманд мебошад, яъне тамоми мазмуну мухтавои бобхои минбаъдаи маснавии «Мухаббатнома» барои шарху баёни масъалаи боби якуми асар оварда шудаанд.
Услубе, ки дар шарху эзохи масъалаи марказии «Мухаббатнома» Имоди Факехи Кирмонй интихоб кардааст, аз тарзи ифодаи маснавихои дигари у куллан фарк мекунад. Мунозира усули хубест, ки шоир ба тавассути он тавонистааст масъалаи мавриди баёнро зеботар ва матлуб матрах намояд. Ин шаклу сурати баён ба услуби у сигаи тачаддуд бахшидааст.
Дар тавзехи масъалаи марказии «Мухаббатнома» - руху бадан, чунон ки болотар дидем, мунозираи байни ашёи гуногун истифода шудааст. Илова бар ин, фикру мулохизахои дар хар боб ифода ёфтаи шоир хатман бо ду хикояи тамсилй тасдик ва пуркувват карда мешавад, ки ин хикояхо аз киссахои машхури ишкй буда, бо обуранги суфиёна нигошта шудаанд.
Чуноне ки болотар ишора шуд, Имод дар хулосаи хар боб фаслеро бо унвони "Максуди сухан" оварда, ба ин тартиб масъалаи мавриди баёнро натичагирй менамояд. Ин нукта гуфтанист, ки фасли мазкур хама вакт бо мухотаби "Дило" шуруъ мешавад, ки як навъ мурочиати муаллиф ба хонандаи хеш аст, ки чанбаи андарзиву хикамй дорад:
Дило, давлат ба тавфики илохист, Саодат аз атои подшохист (2,104).
Дило, бигзар зи чон, гар ишкбозй, Ки бо хубон набошад ишк бозй (2,108).
Дило, даври тараб барки ямонист, Гуле дар маърази боди хазонест (2,118). Бобхо ва хикоёти тамсилй дар маснавй аксаран бо лафзи "шунидам", "шабе"ё "чунин дидам" шуруъ мешаванд, ки ин такрорро ба шоир хурда наметавон гирифт, зеро тавассути калимоти мазкур муаллиф чаззобияти суханашро бештар намуда, вучуди хешро дар асар намоён кардааст. Ин нукта далел бар он, ки "Мухаббатнома" як навъ хулосаи рух ва чавхари вучуди суханвар аст.
Ба хамин минвол, Имоди Факехи Кирмонй дар фанни маснависарой услуби баёни тозаеро бо иншои "Мухаббатнома" ба миён овард. Албатта, ин ибтикори Имод дар пояи ривочи навоварй ва тачаддуде, ки шоирони асрхои Х1У - ХУ дар сурудани хар навъи шеър пеш гирифта буданд, анчом ёфтааст. Зеро дар ин асрхо суханварон кушиш менамуданд, ки радди пойи кудамо дар осори онон камтар эхсос шавад ва ба ин сабаб ба навгуиву навпардозй бештар иштигол доштанд, ки мутаассифона, дар бештари маврид чунин ибдоъ ба ривочи тасаннуот мунчар мешуд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Адабиёти форсу точик дар асрхои ХП-ХГС:иборат аз 2 ;исм.-Душанбе:Дониш,1983.-232с.-2;.
2. Кирмонй,Имод.Маснавихо.Тасхехи Мухаммадризо Сарфй ва Дориюши Козимй/И.Кирмонй.-Кирмон, 1380.- 328 с.
3. Сайфиев, Н.Достонсароии форсу точик дар асри XIV/Н.Сайфиев.- Душанбе: Маориф, 1983.- 112 с.
4. Точибоев, Ш.Тааммуле дар «Сухбатнома»-и Имоди Факехи Кирмонй/Ш.Точибоев// Номаи донишгох.Силсилаи илмхои чомеашиносй.- 2009.- № 1(17).- С. 38-47.
REFERENCES:
1. Persian and Tajik literature of the XII-XIY cc.:in 2 v.-Dushanbe:Donish, 1983.-232 p.-2v.
2. Kirmoni, Imod.Poems. The revision of Muhammadrizo Sarfi and Doriyuoshi Kazimi/I.Kirmoni.-Kirmon, 1380.-328 p.
3. Saifiev, N. Epic-poem writing of Persian and Tajiks in the 14th century/N.Saifiev.-Dushanbe: Maorif, 1983.-112p.
4. Tojiboev, Sh.Cogitations on the mesnevi of Imodi Fakehi Kirmoni's "Suhbatnomа"/Sh.Tojiboev//Scientific Notes.Series of Humanities Sciences.- 2009.- № 1(17).- P. 38-47.
Структура и стиль изложения «Мухаббатнаме» Имода Факеха
Ключевые слова: месневи, «Мухаббатнаме», Имод Факех, спор, структура, притча
Статья посвящена анализу «Мухаббатнаме» - одного из месневи персидско-таджикского поэта XIV века Имода Факеха Кирмони. Автор отмечает, что «Мухаббатнаме» является одним из малообъемных месневи поэта и создано в размере любовных месневи. На основе анализа выявляется, что месневи не имеет определенной линии сюжета, оно в основном написано в форме дискуссии и объектом спора является философско-суфийская проблема соотношения души и тела, которое в. Доказывается, что Имод Факех в своем произведении изображает дебаты двух сторон -влюбленного и возлюбленной, основанную на логических и суфийских спорах. В конце каждой главы поэт подтверждает свои мысли и суждения двумя притчами, взятыми из известных любовных историй, которые в месневи приобрели суфийскую окраску. Автор статьи приходит к выводу, что Имод Факех в своем «Мухаббатнаме» стремился создать новую манеру изложения, предпосылки для которой появились в результате новаторства и нововведений, предпринятых поэтами-со чинителями месневи XIV-XV вв.
Structure and Manner of Presentation of «Muhabbat-name» by Imod Faqeh
Key words: mesnavi, «Muhabbat-name», Imod Faqeh, dispute, structure, reason
The article dwells on the analysis and study of «Muhabbat-name» - one of mesnavi belonging to the Persian-Tajik poet being Imod Faqeh Kirmon referring to the XIV-th century. The author lays an emphasis upon the idea that the former in question is one of the scantly volumes mesnavi of the poet and is created in the metre of love one. Designing on the premise of versatile analysis the author elicits that mesnavi has not certain plot lines, therein the object of depute is philosophical-sufi problem of correlation between soul and body and the literary production is written in discussion form primarily. It is proved that Imod Faqeh reflects in his literary work the discussion of both sides - the lover and beloved, based on lyrics and Sufi deputes. The poet confirms his thought and opinion beset with the two parables at the end of each chapter those ones taken from the outstanding love stories which acquired Sufi color in mesnavi, in particular.
To sum it up, the author of the article comes to the conclusion that Imod Faqeh strives to create in his «Muhabbat-name» the newly manner of presentation and the prerequisites for which appeared as a result of innovation undertaken by poets, writers of mesnavi referring to the XIV-th - the XV-th centuries.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Тоцибоев Шарифцон Гайбуллоевич, номзади илмхои филологй, дотсенти кафедраи адабиёти классикии точики Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б. Рафуров (Цумхурии Точикистон, ш. Хучанд), E - mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Таджибаев Шарифджон Гайбуллоевич, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классический литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E - mail: [email protected]
Information about the author:
Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Department of Tajik Classic Literature under Khujand State University named after academician B..Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
