CC BY
43
УДК 891.550.09-1 М.М.АШУРОВА
ББК 80 (075)
ВИЖАГИХОИ СОХТОРЙ ВА МУНДАРИ^АВИИ ДОСТОНИ "ХУМОЙ ВА ХУМОЮН"-И ХОЧ.УИ КИРМОНЙ
Вожа^ои калидй: маснавй, "Хумойва Хумоюн", ХочуиКирмонй, сохтор, анъана, навоварй
"Хумой ва Хумоюн" яке аз аввалин ва маъруфтарин маснавихои панчгонаи Хочуи Кирмонй аст. Ин достонро шоир дар 30 солагй (719х/1319м) огоз карда, пас аз 13 сол (ба гуфтаи вай дар 732х,./ 1332м.-М.А.) дар Багдод ба анчом расонидааст:
Ки акнун зи даври сипехре, ки гашт Се дахсола аз умри ман даргузашт...(2, 24)
Ман ин номвар нома аз бахри ном Чу кардам ба фоли хумоюн тамом. Кунам базл бар хар ки дорад хавас, Ки торихи ин нома "базл" асту бас (2, 233)
Чуноне ки аз мисоли дуюм маълум мегардад, соли итмоми достонро шоир дар моддаи таърих "базл" гуфтааст, ки ин дар хисоби чумал баробар ба 732 /1332 м аст.
"Хумой ва Хумоюн" аз навъи осори базмй ва ошикона аст .Теъдоди абёти он зиёда аз 4435 байт буда, достон хдрчанд оши;она аст, аммо ба вазни осори хдмосй- мутакориби мусаммани махзуф (фаулун/ фаулун фаулун, фаул) суруда шудааст.
Достони «Хумой ва Хумоюн» дар мавзуи яке аз афсонах,ои бостонии Эронзамин буда, аз иш;у мухдббати пурмочарои Хумой бо Хумоюн ривоят мекунад. Хочуи Кирмонй дебочаи достонро ба номи Султон Абусаид Бах,одур ва вазири у Fиёсиддин Мухдммад, аммо анчоми онро ба номи Точиддин Иро;й ва Шамсиддин Ма^муди Соин ва писараш Рукниддин Махдй бахшидааст (1, 29).
Дар боби сарчашмаи достони "Хумой ва Хумоюн" худи муаллиф чизе нагуфтааст. Аммо дар баъзе аз осори пеш аз Хочу, минчумла «Шохнома»-и Фирдавсй ва «Хафт пайкар»-и Низомй шахсиятхое ба номи Хумой дида мешавад. Дар хамосаи Фирдавсй Хумой - хохари Исфандиёр аст, ки Арчоспи туронй уро асир гирифта буд ва Исфандиёр буд, ки уро аз асорат рахойй бахшид. Хумойи дигар духтари ^айсари Рум аст, ки Бахроми Гур уро ба занй гирифта буд ва Хумойи савум муъбаде аз муъбадони Бахроми Гури Сосонй аст.
Шоёни зикр аст, ки хеч яке аз инон Хумойи манзумаи «Хумой ва Хумоюн»-и Хочуи Кирмонй нестанд., зеро бештари онон шахсиятхои таърихй ё ниматаърихианд, хол он ки кахрамони манзумаи достони Хочу, чунонки тавсиф мешавад, шахсияти афсонавй аст. Хулосаи калом он аст, ки бо таваччух бо иттилооте, ки дар хусуси маншаи ин достон дорем, ба эхтимоли кавй, асл ва мабдаи ин достон ривояти шифохй будааст. Дар адабиётшиносй маъхази маснавихои Хочу, аз чумла достони «Хумой ва Хумоюн» то хднуз шинохта нашудаанд. Аз ин ру, наметавонем ба ани;й сарчашмаи аслии ин достонро таъин намоем.
Дар бораи сохту сурати куллии достон бояд гуфт, ки Хочу дар ин асари худ, то андозаи зиёде тахти таъсири суннати достонпардозии дигарон карор гирифтааст. Хамчунон ки дар осори маснависароёни мукаддам аз Хочу мебинем, шоирон дар эчоди достону маснавй ибтидо ба мукаддамоти достон мепардохтанд ва сипас ба асли сухан руй меоварданд. Ин мукаддамот голибан аз ситоиши Парвардигор ва муночот бо у, ки аз он ба тамхидия таъбир мекунанд, наъти Пайгамбар (с) ва баёни манокиб ва камолоти он хазрат,мадхи мамдух,ангезаи шоир дар иншои асар ва хикмату андарз иборат буд.
Дар достони «Хумой ва Хумоюн» муаллиф кушидааст хам дар шакли зохирй ва хам дар тархи мавзуот ва хам дар тасвири сахнахои гуногуни достон ва намоиши дакики онхо ба маснависароёни пеш аз худ, хоса муктадои хеш Низомии Ганчавй наздик шавад. Албатта, кушиши вай дар пайравй ва истихдоми таобири тозаву бадеъ ва саъйи у дар падид овардани асаре на чандон таклидй амреаст, ки наметавон онро нодида гирифт, ки дар ин маврид дар ма^олаи дигар батааннй тавак;к;уф хох,ем намуд. Аммо ба хар хол кори у чунонки худ гохе икрор мешавад, сохтани назирае ба шохкори Низомй аст.
Ин маснавии Хочу асари анъанавй ва ошщонаву пурхаводис аст. Достон бо дидани тасвири Хумоюн таввасути Хумой, ки боиси ошик шудани у мегардад, шуруъ мешавад. Гирехбандии ин достон сафари Хумой ба Чин дар пайи ёфтани Хумоюн аст ва нук;таи авчи достон расидани Хумой ба дарбори Фагфури Чин, дидани Хумоюну дилу дин бохтани вай аст.
Авч ва нуктаи бозгашти достон низ рафтани Хумой ба айвони Х,умоюн, куштани богбону посбони даргохаш ва як шабро бо у гузаронидан, овоза кардани марги Хумоюн ва сар ба сахро гузаронидани Х,умой ва фочиаи достон пай бурдани Х,умой ба рози зинда будани Х,умоюн, рахой ва издивоч бо уст.
Барои кахрамони асосии достон, яъне Хумой мочарохои пай дар пай пеш меояд. Хонанда ба ходисахои зиёде саргарм аст ва достон пурмочарост, аммо шахсиятхои гуногун ва печида надорад, балки шахсиятхо андак содда ва бидуни умк хастанд. Шахсиятхо аксаран яксону такрибан аз як табака мебошанд.
^ахрамони асосии достон Хумой аз огоз то поёни асар устувор аст ва тагйир намеёбад. Ровии достон шахси сеюм аст, яъне донои кулл аст, ки берун аз достон карор дорад ва аз аъмоли кахрамонон хабар медихад, аммо хузури вай дар асар пурранг нест ва казоват намекунад, гарчи шоир дар мавриди Хумой каме игрок мекунад ва онро волотар аз он чй хаст нишон медихад. Монанди набарди Хумой бо деви Занди чоду ва пирузии вай, чанги Х,умой бо Фагфури Чин ва куштани уДарчанд достон аз чихати мавзуъ ва мундарича базмиву ошщона ба назар мерасад, набарду мухорибахои Хумой ба он рухи хамосй медихад. Шояд дар вазни достонхои хамосавй суруда шудани достон ба хамин вачх вобаста бошад.
Фазои достон бо тасвирхои чолиб падид меояд, тавсифоти куллй дар мавриди каср, бог, бустон ва гайра, монанди даште, ки Хумой дар огози достон барои шикор ба он чо рафт, ки такрибан дар дах байт тавсиф шудааст:
Зи сахронишинони навхоста, Х,ама дашт чун чаннат ороста. Зи боди бахорй хаво мушкбез, Зи райхону сунбул замин мушкхез. Замин аз шукуфа шуда хуллапуш, Зи овои мургон чахон пур хуруш (2, 29).
Хочу дар ин манзума гох ба мазаммати дунё мепардозад ва аз хонандаи хеш мехохад, ки ба ин "Афъии печ-печи матбахи дудхурду хокдон" дил набандад ва гох ба тавсифи май мепардозад, онро дар абёти бисёре меситояд ва аз хонанда мехохад, ки хар дамро ганимат бишуморад ва умрро ба айшу хушбошй бигзаронад "Кладам, на ба ин матбахи дудхурд", "Бизан пой бар косаи лочувард", "Дар ин базмгох мехуру гам махур", "Ки хар кас, ки шуд боз н-ояд дигар"
Бояд кайд намуд, ки агарчи достони Хочу базмиву ошикона аст ва ошику маъшуки зиёде дар достон ба чашм мерасад, вале шоир дар хеч чой суханеро ба дарозо намекашад ва пургуй намекунад . Дар достон шоир сахнахои ошщонаро ба тарщи мухталиф васф мекунад, аммо хеч гох суханро ба бешармиву бепарда намегуяд, балки бо хифзи иффати калом, дар парда аз иш^бозй ва махрамй сухан меронад:
Даромехт бо у чу ширу шакар, Ба равган фуру бурда хурмои тар (2,146).
"Х,умой ва Х,умоюн"- ро ба ин сабабхо достони анъанавй метавон хисоб намуд:
1) Дар он мочарохои гуногун руй медиханд ва ин чиз ба достон чанбаи саргармкунанда медихад.
2) Ду кахрамони асосй - Хумой ва Хумоюн дорад, бок;й хама симохои дуюмдарача ва туфайлианд.
3) Байни ду кахрамони асосй мунозира ба миён меояд, Х,умоюн вак;те Хумойро аз даргохи худ меронад, ба таъ^иби у мепардозад ва бо вай мунозира огоз мекунад, чунин мунозира дар "Хусрав ва Ширин" - и Низомй низ ба чашм мерасад.
4) Достон бо хушбиниву мусбат ба поён мерасад, яъне муроди хама афроде, ки дар достон муаррифй мешавад, дар нихоят равшан мешавад, монанди издивочи Фахаршох бо Шамсаи Ховарй, Бехзод бо Озарафруз ва Хумой бо Хумоюн, хатто ин ду сохиби фарзанде ба номи Чдхонгир мешаванд.
Бо ин хама, он чи ки бештари мухаккикон кайд кардаанд, ки Хочу тахти таъсири Низомй бештар мондааст, аммо бояд гуфт ки дар сохтори маснавии "Хумой ва Хумоюн" дигаргунихое хам ба чашм мерасад. Чунонки пас аз ситоиши Худованду наъти Расул (с) ва мадхи мамдухони худ
Хочу зери унвони "Дар накухиши рузгор ва талаби шароб аз соки" дар худуди 90 байт як сокинома сурудааст, ки ин тарзи сохтор махз дар достонхои ошиконаи пеш аз Хочу, ба монанди маснавихои "Лайлй ва Мачнун" ва "Хусрав ва Ширин"- и Низомй ба чашм намерасад. Агарчи сокинома сурудан дар даруни маснавиро бори аввал Низомии Ганчавй дар достони "Искандарнома" огоз карда буд, вале накли сокинома дар таркиби маснавихои ошикона , то он Чое ки бароямон маълум гардид, ибтикори Хочу ба хисоб меравад. Албатта, Хочу дар ин шеваи кори худ низ ба Низомй назар доштааст. Сокиномаи Хочу бо чунин абёт огоз мешавад: Бидех, сокй, он айни оби хаёт, Як имруз бо якдигар мехурем,
Ки даврони гетй надорад сабот. Чу фурсат набошад, дигар кай хурем.
Биё, то хирадро калам даркашем, Ки онхо ки базми тараб сохтанд,
Зи мастй ба олам алам баркашем. Ба базми тараб хам напардохтанд.
Зи чоми дамодам даме дам занем, Аз ин домгах дайри торимагок,
Ба май об бар оташи гам занем. Бирафтанду бурданд хасрат ба хок
Даме хуш барорем бо хамдаме, (2, 14-15).
Гаме боз гуем бо махраме.
Дигар аз тафовуте, ки дар маснавии "Хумой ва Х,умоюн" дар сохтори он пеш аз огози достон ба назар мерасад, он аст, ки Хочу пас аз дар собикаи назми китоб як газали 11 байтй овардааст. Дар охири абёт сабаби назми китоб байти зеринро суруда: Махи мутриб он парда огоз кард, Бар оханги у ин газал соз кард (2, 21). баъдан бо унвони "Газале, ки иншо карда шуд, ин аст" омадааст. Бояд кайд кард, ки дар достони "Хусрав ва Ширин" Низомй пеш аз шуруи достон фасле бо номи "Сухане чанд дар ишк" овардааст ва шояд битавон гуфт, ки Хочу низ дар ин маврид хам назар ба Х,аким Низомй дошта бошад. Газале, ки Хочу пеш аз огози достон оварда ин аст:
Бар ин дар туро гар сари бандагист, Бар ахли дил айни бинандагист.
Бирав бандагй кун, ки фархундагист. Хуруси сахар дар хуруш аст, лек
Чу шамъ ар бисузй, шавад рушанит, Хамушй варои хурушандагист.
Ки рушандилй хам сузандагист. Майи рушан андар шаби тирагун,
Наёбад мурод он ки чуянда нест, Чу дар тирагй чашмаи зиндагист.
Ки чуяндагй айни ёбандагист. Зи ишк ар насузам, чи созам чу шамъ,
Сарафкандагй кун, ки зулфи нигор, Ки сузандаро чора созандагист.
Сарафрозияш дар сарафкандагист. Зи бас хун, ки меборад аз чашми ман,
Ки хам хатти озодй ояд ба даст, Диламро харобй зи борандагист.
Касеро, ки сар бар сари бандагист. Чу Хочу гар ахли дилй, чон бибоз,
Фуру бастани дида аз гайри дуст. Ки мурдан бари дустон зиндагист (2, 21).
Таъкиди ин нукта чоиз аст, ки дар таркиби маснавй овардани газал то Хочуи Кирмонй дар адаби форсй роич гашта буд. Хоса дар маснавихои асри Х1У ин чиз ба хайси анъана ба мушохида мерасад, ки баёни масъалаи мазкур мачоли дигарро такозо дорад.
Х,амин тарик, достони "Х,умой ва Хумоюн" - и Хочуи Кирмонй дар баробари як достони анъанавии ошикона буданаш боз вижагихои хосе дар сохтор ва мундарича дорад. Ин хасоиси достон боис ба он гаштааст, ки ин асар ба хайси достони муваффак дар адабиёти форсу точик пазируфта шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Адабиёти форсу точик дар асрхои ХП-Х№иборат аз 2 кисм.-Душанбе: Дониш, 1983.- 232 с.- 2 к.
2. Кирмонй,Х.Х,умой ва Х,умоюн.Бо тасхехи Камол Айнй/Х.Кирмонй. -Техрон: Интишороти бунёди фарханги Эрон, 1347. -255с.
3. Bürgel, J. C. Humäy and Humayün: a Medieval Persian Romance/ J. C. BürgeL I I Proceedings of the First European Conference of Iranian Studies, Turin 1987, vol. 2 (1990).- P. 347-357
4. http://ferdosi-toosi.blogsky.com/1392/07/05/post-108/- охирин бознигарй: 2.07.16
5. http://www.civilica.comIPaper-ISPL08-ISPL08_052.html-охирин бознигарй: 15.06.2016
REFERENCES:
1. 1.Persian and Tajik literature of the ХП-XIY cc.:in 2 v.-Dushanbe:Donish, 1983.-232 p.-2v.
2. 2.Kirmoni, Khoju. Humäy and Humayün. The revision of Kamal Ayini/Kh.Kirmoni.- Tehran: Intishoroti bunyodi farhangi Iron, 1347.-255 p.
3. 3.Bürgel, J. C. Humäy and Humayün: a Medieval Persian Romance/ J. C. BürgeL //Proceedings of the First European Conference of Iranian Studies, Turin 1987, vol. 2 (1990).- P. 347-357
4. 4.http://ferdosi-toosi.blogsky.com/1392/07/05/post-108/- the last browsing: 2.07.16
5. 5.http://www.civilica.com/Paper-ISPL08-ISPL08_052.html- the last browsing: 15.06.2016
Особенности структуры и содержания «Хумой и Хумоюн» Ходжу Кирмони
Ключевые слова: месневи, «Хумой и Хумоюн», Ходжу Кирмони, структура, традиции и новаторство.
В статье объектом исследования являются характерные особенности структуры и содержания поэмы «Хумой и Хумоюн» Ходжу Кирмони. Автор статьи проводит анализ структуры и формы произведения, высказывает замечания об источниках поэмы. Также осуществляется анализ композиции и композиционных элементов поэмы, определяются ее особенности с точки зрения традиций и новаторства. В этой связи отмечается, что рассматриваемая поэма, хоть и является традиционной, однако, обладает характерными особенностями в структуре и содержании. Автор статьи приходит к выводу, что Ходжу Кирмони при создании своей поэмы продолжает стиль и манеру предшествующих поэтов-сочинителей месневи, в особенности Низами Ганджави. Наряду с этим, автор статьи, придерживаясь мнения, что «Хумой и Хумоюн» Ходжу Кирмони в персидско-таджикской литературе признана в качестве успешной и особой поэмы, подкрепляет свои выводы конкретными примерами из поэмы.
Peculiarities of Structure and Context of «Humoy andHumoyun» by Khojui Kirmoni
Key words: mesnavi, «Humoy and Humoyun», Khoju Kirmoni, structure, tradition and innovation The object of the research is characteristic peculiarities of structure and context of Khoju Kirmoni's poem «Humoy and Humoyun». The author considers the structures and forms of the literary work and utters the note concerned with the sources of poem. Into the bargain, the analysis dealing with composition and composed elements of the poem is carried out; the determination of peculiarities of the former at issue from the point of view of both tradition and innovation being taken into account as well. In this respect, the author denotes the fact that the poem explored is considered as a traditional one, however, it possess characteristic features in the structure and context. In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion that Khojui Kirmoni in the course of creation of his poem has continued the style and manner of previous poets and composers of mesnavi, in particular, Nizami Ganjavi. Alongside with the author keeps to the opinion that «Humoy and Humoyun» by Khoju Kirmoni is recognized as a successful and principal poem in the Persian-Tajik literature. Due to adducing concrete examples of the poem he\she fortifies his\her own conclusion
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ашурова Маърифат Му^аммадцоновна, унвончуи кафедраи адабиёти классикии точики Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Тафуров (Цумхурии Точикистон, ш.Хучанд),E-mail:ashurova@mail.tj Сведения об авторе:
Ашурова Маърифат Мухаммадджоновна, соискатель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail:ashurova@mail.tj Information about the author:
Ashurova Marifat Muhammadjonova, a Researcher of the Department of Tajik Classic Literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:ashurova@mail. tj
