CC BY
3ЭОЖ: 612.8.04 DOI: 10.24412/2790-1289-2022-4-1725
ГГАХА: 76.29.51.
СТРЕСС ЖАГДАЙЫНДАГЫ НЕЙРОФИЗИОЛОГИЯЛЫК МЕХАНИЗМДЕР ЖЭНЕ ОНЫМЕН КУРЕСУ ЖОЛДАРЫ
Ж.С. Тулеубаев, *А.М. Айтпан, Д.Т. Мамбетбаева
«К,азак,стан -Ресей медициналык, университета» МЕББМ, К,азак,стан, Алматы
ТYЙiндi
Бул макалада стресстiк жагдайлардын пайда болуы мен таралуынын нейрофизиологияльщ механизмдерi, олардын дененiн физиологиялык жагдайына эсерi талданады. Психотерапевттер де, адамньщ взi де тэж1рибеде колдана алатын стресстiк куйлермен кYресудiн зерттелген жэне тиiмдi эдiстерi карастырылады. Стресстiк жагдайлар эркайсымыздын вмiрiмiзде болады. Олардан негативп азайту, вмiрiнiздi жаксы жакка взгерту, ойлау мен дYниетанымды дамыту Yшiн миыцызды взгерту керек.
Ктт свздер: нейрофизиология, ми, нейрон, стресс, депрессиялыц куй.
Крипе. Психикалык мiнез кулык - б^л нейрофизиологиялык процестердiн квмепмен жYзеге асырылатын, денеге максатты мшез-кулыктын калыптасуын камтамасыз ететiн идеалды, субъективп саналы эрекет. Психикалык iс-эрекеттiн тYрлерi: сезiм, зейiн, ойлау (тану, кабылдау, усыну, есте сактау, киял), мотивация жэне эмоция. Естерщзге сала кетешк, Жогары жYЙке кызметi - б^л сананы, кел1п тYCкен акпаратты сана-дан тыс игерудi жэне онтогенезде барлык iс-эрекеттердi, сонын iшiнде коршаган орта мен когамдагы агзанын бешмделу мшез-кулкын окытуды камтамасыз ететiн нейрофизиологиялык процестердщ жиынтыгы. Осы аныктамадан квршш тургандай, психикалык белсендiлiк Ж¥в квмепмен жYзеге асырылады-б^л ^ымдардын катынасы. Психикалык белсендшкп организм саналы тYPде жYзеге асырады, ол физикалык жумыспен бiрге жYре ме, жок па. Ж¥в санадан тыс жYредi. Ж¥в мы-салдары-адам баска эрекетке (есте сактау процесше) ауыскан кезде алынган акпаратты вндеу, шектi сырткы тiтiркендiргiштерден сигналдарды вндеу жэне т.б. психикалык кызметтщ барлык тYрлерiнiн шарты-сана [1].
«Психофизиология» термиш ХХ гасырдын 70-жыл-дарында пайда болды. Психофизиологиянын жана багыт пен пэн ретiнде туган ^нш 1982 жылы Монреалда бiрiншi халыкаралык психофизиологтар конгресi вткен кезде карастырган жвн. Психофизиологтар ненi жэне калай зерттеу керек деген тYсiнiк бiртiндеп калыптасты.
Зерттеудщ взектшнь Сощы жылдардагы стресс мэселесi элемдiк психологиялык гылым мен практикадагы ен взектi такырыптардын бiрiне айналуда. Жеке тулганын непзп мiндетi - табигаттан берiлген взшщ потенциал-ды кабiлеттерiн вмiрде кврсету болса, стресс осыган кедергi келпретш негiзге фактор болып отыр. Стресс взшщ квршанде квп кырлы. Ол адамнын психикалык iс-эрекетiн б^зып немесе бiркатар iшкi аурулардын пайда болуына экелiп кана коймай, сонымен катар кез кел-ген аурудын бастамасы да болуы мYмкiн. Осыган орай казiргi танда стресстi жою жэне жену тэалдерш бiлуге кажеттiлiк кенеюде. Жалпы стресстiн пайда болуынын субъективп жэне объективтi себептерi бар. Стресс эркашанда объективтi себептерден: вмiр жэне жумыс
жагдайы, баска адамдар, саяси жэне экономикалык фак-торлар, твтенше жагдайлардан гана пайда болмайды. Кейде стресстiн пайда болуы, онын квршу денгейiне субъективтi де себептер эсер етедi жэне осы себептер адам вмiрi Yшiн вте манызды. БYгiнгi кYнде шетелдiк гылымдардын назарын аудартып отырган стресстiн пайда болуынын субъективп себептерi мен адамнын оган твзiмдiлiгiн квтеру жолдары болып отыр.
Казакстанда сощы 10-15 жылда психологиялык квмекке с^раныс пайда болып, казiр ^н сайын ар-туда. Бул тYсiнiктi де, себебi ересектер вмiрiнiн стресске толы болуы, уакытынын басым бвлшн ж^мыспен вткiзуi, балаларга зейiннiн жеткшкп бвлiнбеуi психологиялык, психикалык, физикалык б^зылулардын артуына экеледi [2].
Максаты. Когамдагы осындай халык арасындагы эмоциялык т^радсыздык пен стресстiн пайда болу себептерш кYресу жолдарымен катар зерттеу.
Зерттеу эдктерь Кaзiргi танда гылыми ю -эрекеттiн тYрлi салдарында стресстiн к-уресш ж^рген каншама адамдарды байкаймыз. Стресстщ табигат генезисiн, эртYрлi стресстiк жанжалды жагдайларды реттеу эдiстерiн зерттеуге жогаргы денгейде квзкарастар бар. Казiргi танда стресспен кYресiп жаткан каншама адамдарды кездеспрсекте, оларга калай квмек беретiнiмiздi бiлмей жатамыз. Сондай жагдайларда ондай адамдарга адами тургыда акыл-кенесiмiздi айтып, дэрiгерлер мен психологтардын квмепне жYгiнуне себепшi болганымыз жаксы. Стресстщ накты арнайыланган емi жок болгандыктан дэрiгерлер бiрнеше психологилык зерттеу эдасгерш усынады.
Стресске твзiмдiлiк адамга кэаппк кызметтiн ерекшелiктерiне байланысты, баскаларга жэне олардын денсаулыгына керi эсерiн типзбестен, манызды интел-лектуалды, ерiктi жэне эмоциялык жYктемелердi алып журуге мумшндж беретiн жеке касиеттер жиынтыгымен аныкталады.
Стресске твзiмдiлiктiн курылымдык 8 негiзгi эдютерг
- ерiктiк (взiн-взi бакылау, взiн-взi баскару, ю-эрекеттердi саналы тYPде реттеу, оларды жагдайдын та-лаптарына сэйкес келтiруде кврiнедi);
т
- интеллектуалдьщ (ойлау кабшеп мен ойлау тYрiн бiлдiредi);
- коммуникативтiк (кызметтщ элеуметтiк психология-лык аспектiсiн, езара эрекеттесуге дайындыгын сипат-тайды);
- мотивациялык (жеке т^лганын алдына койылган максаттарын орындауга умтылысын керсетедi);
- козгалткыш (эртYрлi куралдарды пайдалану кызметшщ тэсiлдерi мен эдiстерiн менгерудi, оларды колдануда кажеттi дагдылар мен кабшеттердщ болуын камтамасыз етедi);
- танымдык (тапсырманы тYсiнудi сипаттайды);
- физиологиялык (агзанын энергетикалык мумкiндiк-терiнiн корын аныктайды);
- эмоционалдык (езiне сену, тапсырмаларды орын-дау барысында ынта сезiм мен канагаттануды сезiнуде кершеда).
Медицинада, физиологияда, психологияда стресстiн жагымды жэне жагымсыз тYрлерi ажыратылады. Кандай кYЙзелiс болмасын «жаксы» немесе «жаман», эмоционалдык немесе физикалык онын агзага эсерi жал-пы спецификалык емес касиеттерге ие болады. Эсер ету сипаты бойынша стресстiн тYрлерiне дисстресс, эустресс, эмоциялык стресс, психологиялык стресс, жедел стрес-стер караст^1рылган [1].
Стресс - сырткы ортанын шамадан тыс ^шп эсерiне, тiтiркендiргiштерге организмнiн жалпы реакциясы. Кыска мерзiмдi стресс агзага пайдалы болуы мYмкiн, бiрак узак мерзiмдi, созылмалы стресс керiсiнше, денсаулыкка ете ауыр зиян келтiредi. Бiздiн миымыз 90 миллиард жYЙке жасушаларынан туратын «компьютер» секiлдi. Онын непзп мiндетi - ыктимал каушп факторларга жауап беру, сэттi жэне сэтаз нэтижелердi есептеу жэне осыган негiзделген мшез-кулык стратегия-сын куру. Стресстiк жагдайда ми кауiпке карсы туру Yшiн дененiн барлык жумысын белсендiруi керек. Егер бул сэтп болса, ми дофаминнiн, эндорфиндердiн жэне баска да жагымды нейротрансмиттерлердщ дозасын шыгару аркылы табыска жету Yшiн ез жумысын кYшейтедi. Егер коздырылган куй тым узакка созылса, мэселе жойылмай-ды жэне жагдайдын нэтижес анык болмаса, созылмалы кYЙзелiс кезещ басталады, ол агзаны шаршатады.
Орталык жуйке жYЙесi (ОЖЖ) алты непзп белiмдерден тирады: мандай жэне мандай кыртысы ойлау, ерiк жэне шешiм кабылдауга жауап бередi; лимбиялык жYЙе -кажеттiлiктер мен эмоциялар Yшiн; сезiм мушелерi сезiмдердiн кезi болып табылады; сонымен катар оку жэне есте сактау аймактары, козгалыс жэне вегетативп орталыктар, уйкы жэне сергекпк орталыктары бар. Осы белiмдердiн кез келгенiндегi окигалар стресстiн кезi болуы мумкш. Кебiнесе стресстiк жагдайдын непзщде бiздiн кажеттiлiктерге жауап беретiн орталыктардын жумысы жатыр - мида олардын жи^1рмага жуыгы кездеседi. Кажеттшк орталыктары - ОЖЖ-нщ ете кене двдж курылымдары болып саналады. Ен манызды екi орталыкка - арткы гипоталамус (аралык мидын теменгi белiгi) жэне терен самай белiгiндегi бадамша-ларды жаткыза аламыз. Бадамшалар стресске непзп реакцияны тандайды - «ур немесе каш» механизма Ол мандай кыртысына жэне гипоталамуска сигнал жiбередi.
Сонгысы адреналин жэне норадреналин гормондарынын ендiрiсiн белсендiретiн гипофизге жэне вегетативтi жYЙеге буйрык бередi [3].
Негiзгi, емiрлiк кажеттiлiктерге тамак пен су, тыныс алу жэне уйкы кажет. Бул сонымен катар кауiпсiздiк, езiн - езi кYту (кYтiм) жэне жалкаулык (демалу жэне энерги-яны Yнемдеу) кажеттiлiгiн камтиды. Денгейден жогары элеуметпк кажеттiлiктер: жыныстык куштарлык, ата-аналар мен балалар арасындагы карым-катынас, меншж сезiмi, басшылар мен багыныштылардын иерархиясын курметтеу, эмпатикалык тэж1рибеге деген кажеттшк -жанашырлык пен бiрлескен куанышты жаткызуга болады. Ен жогары денгейде езiн-езi дамыту кажетгiлiктерi: зерттеушшк жэне шыгармашылык белсендiлiк, сонымен катар адамга гана емес, барлык пршшк иелерiне тэн еркiндiк сезiмi болып табылады. Бул багдарламалардын барлыны эркайссымыздын жадымызга кондырышан, бiрак олардын керша ата-ана генiне, тэрбиесiне жэне езiн-езi тэрбиелеуiне байланысты. Кaжеттiлiктер Yнемi бiр-бiрiмен бэсекелеседi: мысалы, окшау отырып, бiз кауiпсiздiкке деген кажеттiлiгiмiздi канагаттанд^1рамыз, бiрак езiмiздi еркiндiктен, адамдармен карым-катынас жасау мумшндшнен айыруымыз мумк1н жэне т.б.
Казiргi бiз емiр CYрiп жаткан жагдай бiрден бiрнеше денгейде стресс тудырады. Бiрiншiден, бул осы за-манда езiндi кауiпсiздiкте сезiнбеу жэне мундай кауiп эркашан коркыныш пен агрессия сезiмдерiн тудыра-ды. Ешншвден, белгiсiздiк жагдайы - ми жай гана калай эрекет ету керекппн жэне не Yшiн дайындалу керекппн тYсiне алмай турады. Кенiлсiз жоспарларды ми онын кажеттiлiктерiн канагаттанд^1руга экелмеген сэтаз эрекет ретiнде тYсiндiредi. Мидагы еркiндiк орталыгы мен кешбасшылык багдарламасы езiн-езi окшаулау жагдайында ен кеп зардап шегедi, бул сiздi Yнемi iшкi наразылыкта сезiндiредi. Эмпатия багдарламалары да зардап шегуi мумшн. Эмпатия - бул баскалардын эмоцияла-рын сезiнуге мYмкiндiк беретiн арнайы курылымдардын аркасында жумыс iстейтiн эмоционалдык крт болып табылады. Кaзiр элемде кептеген жагымсыз эмоциялар бар, эмпатикалык адамдар Yшiн бул проблемага айналуы мумк1н. Ал баскаларга деген сезiмдерiнiздi альтруистiк эрекеттерге айналдырмасаныз, дYрбелен кYЙiне тYсуiнiз мумкiн. Баскаларга кемектесу жагымды эмоциялар экелед^ ейткенi ол аздщ сол кaуiптен аулак болганыныз жайлы iштей сезiм тудырады [4].
Стресстщ негiзгi медиаторларынын бiрi гипоталамустын арткы жагында ендiрiлетiн норадреналин болып табылады. Баскаша «кек нукте» деп аталады. Норaдренaлиннiн негiзгi эсерiн «стресстщ психикалык CYЙемелдеуi» ретiнде аныктауга болады: мидын жалпы козуы жэне козгалыс белсендшпнщ жогарылауы, уйкы орталыктарынын тежелуi, оку жэне есте сактау кaбiлеттерiн жаксарту. Кыска мерзiмдi стресс кезшде норадреналин кептеген жагымды эмоциялар бередi - толку, жещс сезiмi. «Кек дак» белсендiлiгi жэне онын норадре-налинге сезiмтaлдыFы адамнын авантюризмге, тэуекелге жэне экстремалды спортка бейiмдiлiгiн аныктайды. Созылмалы стрессте норадреналин жYЙке жэне физикалык шаршауды, туракты мазасыздыкты жэне уйкысыздыкты тудырады.
Тагы 6ip мацызды зат, эрине, бYЙрек yctî 6e3ÎHÎH милык бвлiгiнен бвлiнетiн бэрiмiзге белгiлi адреналин. Ол журек-тамыр жYЙесiн белсендiредi - сондыктан узак стресс жагдайында адреналиннiн артык болуы гипертонияга, инфаркт пен инсульт каушнщ жогарылауына экеледi.
БYЙрек YCTi бездерiнен, бiрак олардын кыртыстык затынан гана, бслгЫ «стресс гормоны» - кортизол
бвлшедг Ол метаболизмдi тездетедi жэне бауырдын глюкоза корларын босатуын тудырады. Кортизол сонымен катар иммунитет твмендетедг осылайша ол иммундык жYЙенiн белсендiлiгiн тежейдi, аутоиммунды аурулардьщ дамуынан коргайтын онын реакциясынын артьщшылыгымен кYреседi. Созылмалы кYЙзелiс жагдайында иммунитеттщ твмендеуi вте киын болуы мумкш.
• Созылмалы cxpeccTiH карсылык фазасынан сарвдиу фазасьгаа етущщ L Офнеше оелп.тер! бар: t
• 03iHi-e3i кажагэгганбау, аландзутаылык, торга т\'скенлей сезш,
уМ1ТС1ЭЯ!к;
Шаршяу. депрессия, шо! ырлану проблемалары
Сурет 1. Созылмалы KYйзелiстщ белгiлерi жэне онымен куресу жолдары.
Жаксы квщл-куй мен салауатты вмiр салтын сактауда он жэне терю эмоциялардын тепе-тендiгi Yлкен рвл аткарады. Эмоциялар салыстырмалы тYPде айтканда, ми вз кажеттшктерш канагаттандыруга немесе канагаттанбауына жауап беретiн оны кYшейтетiн ынта-ландырулар болып табылады.
Ми аркылы жYЙке импульстары тYрiнде таралатын кажеттiлiктер орталыктарынан келетiн сигналдар меди-аторлар ретiнде эндорфин, ацетилхолин, дофамин, норадреналин жэне опиоидты пептидтердi пайдаланады - мунын бэрi жагымды эмоциялар тудырады. Сэтсiздiк жагдайында эндозепиндерд^ PPI трипептидтерiн, холецистокининдi жэне баска жагымсыз эмоциялардын медиаторларын шыгаратын нейрондар белсендiрiледi -олар алдынгыларга караганда элдекайда аз зерттелген.
Позитивт эмоциялардын дозасын алудын ен онай жолдарынын бiрi - тамактану. Тамактану процесi мидын кептеген аймактарын oipjCH oc.iccHjipcji:
мидын квпiрiнiн жэне квпiрдiн дэм орталыктары, гипоталамустын дэм орталыктары (тагамнын эмоционалдык кабылдауы, тагамдык артыкшылыктар, аштык орталыгы) жэне таламус (дэмге назар ауда-ру); кортикальды дэм орталыктары (аралша кыртысы, дэм ассоциациясы, тактильдi жэне иiс сезу сигнал-дары). Бiрак мэселе мынада, шамадан тыс тагамга тэуелдiлiк физикалык белсендшкпен бiрiктiрiлiп, тез салмак косуга экеледг Сондыктан, взiн-взi окшаулау жагдайында азырак, бiрак эртYрлi жэне дэмдiрек тамактану усынылады [5].
Жылдам жагымды эмоцияларды алудын тагы бiр тиiмдi багдарламасы - жалкаулык. 9йткенi, энергия Yнемдеу багдарламасы адамнын негiзгi кажеттiлiктерiн бiлдiредi. Демалыс кезiнде жагымды релаксация сезiмiн тудыратын арнайы медиатор ацетилхолин бвтнеда. Дегенмен, шамадан тыс жалкаулык, эрине, келенйз салдарга толы, онын устше ко га м да мундай адамдар багаланбайды.
«mt-eji цаям1ттгнб1у
аладдаушылыг;
торга тусуендеи еезш
5Z
ешцаадай ceoencis ттркену
шаршау депрессия
5Z
кдръш-ждтынастан лаззат апуды жэне юмор côîmïh жогалту;
шогырлану проблема.! ары травм атнкалык жжданларда т^рьш калу
52
эмоцнчлардьщ ьеаегтеи панда боллъшъщ фонъниа аЙЕЕШ эмоционалдык т&пшылык.
зсшан'ишек жолдлршшн нгшарпауы, оезеу, бас ауруы, кысьс.шкн serepuiyi
Сурет 2. Созылмалы стресстщ царсылыц фазасынан сарцылу фазасыш
етутщ белгiлерi.
ш
Чт1
Жалкаулыкпен байланысты кейiнге калдыру тужырымдамасы сэл баска жагдайды сипаттайды. Бул тура магынада жалкаулык емес, бул накты эрекеттi баска, соншалыкты езекп емеспен ауыстыру. Бiр мацызды, бiрак киын тапсырманыц орнына кiшiгiрiм тапсырма-ларды орындау аркылы сiз аздап лэззат пен кушке ие бола аласыз. Алайда соцгы уакытта «белсендi кешкпру» жэне онын пайдалылыгы туралы адамдар кебiрек айтады: «жану» мерзiмi жагдайында норадреналин шыгарыла ба-стайды, бул тапсырманы тезiрек жэне тиiмдiрек шешуге кемектеседi [6].
Дофамин гормоны канагаттану сезiмiне жауап бередi. Мысалы, жаца акпаратты жинау, оку, дагдылар мен бiлiмдi мецгеру кезiнде шыгарылады. Бул эрекеттердiн барлыгы бiздiц жацалыкка деген кажеттiлiгiмiздi канагаттандырады, олар бiрден мидыц кептеген белiктерiн белсендiредi: двдж курылымдар, париетальды кыртыс -ойлау орталыктары. Жаца пайдалы бiлiм бiздi коршаган элемнiц моделiн байытуга да кемектесетш анык.
Дофаминдi алудыц тагы бiр жолы - спорт жэне кез келген физикалык белсендiлiк. Дофамин ортацгы мидыц ерекше аймагында кара субстанцияда белiнедi, усак жэне дэл козгалыстарды, атап айтканда саусактардыц кимылын дурыстау, тыныс алуды, журек жумысын жэне кан тамырларыныц тонусын реттеуде рел аткарады. Кдра субстанцияныц белсендiлiгi адамныц жалкаулык пен жайлылыкка немесе физикалык белсендшкке бейiмдiлiгiн аныктайды. Жалпы алганда, барлык ми нейрондарыныц уштен еша (токсан миллиардтыц алпы-сы) козгалысты баскаруга катысады - сондыктан мотор белсендшп миымыз Yшiн ете мацызды.
Кушп жагымды эмоциялардыц кезi жакын адамдар-мен - отбасы мYшелерiмен, гашьщтармен, балалармен, достармен карым-катынаста болады. СYткоректiлерде бул езара эрекеттесу Yшiн ек1 гормон жауап бередi: ок-ситоцин жэне вазопрессин. Олар бiздегi CYЙiспеншiлiк сезiмiн тудырады [7].
Ойын жэне шыгармашылык - ете мацызды ю-эрекет. Бастапкыда ойын мшез-кульщты кимыл-козгалыс жэне элеуметтiк дагдыларды жаттыктыруга, бiр нэрсенi YЙренуге кызмет етедi, бiрак есейген кезде ойнау ете пай-
далы, мысалы, буримде, рифмаларда, баскатыргыштарда - бул бiздiц миымызды дамытады.
Шыгармашылык - бул жацашылдык пен элемдi белсендi зерттеу кажеттiлiгiн канагаттандыру тэсiлi. Шыгармашылык ic-эрекеттер кептеген жагымды эмоци-ялар бере алады, аз ешкашан мундай нэрсенi жасамаган болсацыз байкап керсецiз болады. Баска элемге тYCкендей кYЙ кешiп, ерекше сезiмге беленесiз.
^азакставдаFы стресслк жаFдайлар статистика-сы. Ка^рп тацда дYниежYзi халыктарыныц барлыгы дерлiк стресске душар болып жатыр. Зерттеушiлердiц мэлiметтерiне сYЙенсек стресске душар болган адамдардыц 57%-ы сал ауруына шалдыккан адамдар, 63% - ы жумыстан кеткен адамдар, 94% - жумыста болган мэселелердiц эсершен стресске шалдыккан екен. Kursiv Research зерттеуi керсеткен нэтиже тац каларлыктай болган. Салыстыру Yшiн, Ресейде, осы швдеде бYкiлресейлiк когамдык пiкiр орталыгы жYргiзген сауалнамага сэйкес, азаматтардыц жартысынан азы жаксы стресске тезiмдiлiкпен мактана алады. Алайда, ша-мамен 25% немесе ^азакстанныц эрбiр тертiншi тургыны мундай жагдайларга жиi, айына бiрнеше рет жэне одан да кеп тап болды [8].
Kursiv Research элеуметтанулык зерттеулер орталыгы казакстандыктар арасында сауалнама жYргiзiп, кандай себептер оларды жиi кобалжытатынын жэне ел тургындарыныц стресспен калай кYресудi калайтынын тYсiну Yшiн сауалнама жYргiздi.
Алынган мэлiметтерге сэйкес, казакстандыктарды ец кеп алацдататын ол - жумыс. Суракка респонденттердщ 39,1% - ы осылай жауап бердг
казакстандыктар Yшiн стресстiц екiншi айкын кезь YЙдегi немесе отбасындагы проблемалар. Сауалнамага катыскандардыц 31,1%-ы турмыстык жэне отбасылык мэселелерге алацдайды.
Сауалнамага катыскан казакстандыктардыц 23,6%-ы каржылык киындыктарга байланысты: акша тапшылыгы, несиелер, карыздар, шагын жалакы жэне зейнетакы.
Осы сауалнама бойынша ец жиi айтылган халыктыц стрессске ушырау себептерiмен теменде таныссацыздар болады:
Ж¥МЫС 39,1%
МемлеК£ТТ1Н экономикальщ жагданы
4,3%
Жолдагы жагдайаар, кел1к журпзу
4.2%
Балалар. немерелер
6,9%
Bai Жеке бас
ыэселес!
S,5%
' V
Ж^ЫЫССЫЗДЫК 2.8%
Пандемия
0.9%
Сурет 3. Стресстгк жагдай себептер1.
Соцгы уш айда эйелдердщ 56,3% - ы жэне еркектердщ 64,8% - ы кртзетске ушыраган жок. Бул эйелдердщ толкуга бейiм eKeHÎH кврсетедi. Олардыц iшiнде кун сай-ын стресс 8,2%, айына бiрнеше рет 10,7% жуйке сезiмдерi кесiрiнен болады. Сонымен катар, ер адамдар арасын-да кун сайын 8,5%, айына бiрнеше рет тек 6,9% жуйке сезiмдерi эсерiнен мазасызданады. Сауалнама нэтижесiне сэйкес жумыс iстемейтiн студенттер ец сабырлысы бо-лып шыкты. Олардыц 79,5% - ы соцгы уш айда стресске мулдем ушырамаган. Зейнеткерлер арасында жумыс iстейтiндер жумыс ютемейпндерге немесе мугедек бо-лып саналатындарга Караганда элдекайда квп кYЙзелiске ушырайды. Олардыц 71,3% - ы соцгы Yш айда стресске
ушыраган жок, ал жумыс iстейтiн зейнеткерлер арасында тек 43,5% кобалжымады, ал олардыц 37% - ы соцгы Yш айда бiр-екi рет стресске тYCкен. Жумыссыздардыц тек 9,3% - ы кун сайын кYЙзелiске ушырайды. Ец ба-стысы, сауалнамага сэйкес, фрилансерлер квп стресске ушырайды. Соцгы Yш айда респонденттердщ жартысы-нан азы стресске ушыраган жок - 46,5%. Айына бiрнеше рет 16,9% кобалжыды, 14% кYн сайын алацдайды. Кэсiпкерлер де олардан калыс калмайды: 13,3% кYн сайын, 11,7% аптасына бiрнеше рет кобалжиды[9].
Соцгы Yш айда Казакстандыктардыктардыц каншалыкты жш стресске тYCкенiн багалау Yшiн твмендеп статистикага квз жYгiртейiк:
Соцгы уш айда Ь^азакстандыктар каншалыкты жш стресске ушырады?
Жачап ôepîT4 киыала_чьш 1.7% Аптасына oipKtшг р«т 7,7%
KïraeS.3«
Айына Ü 1рнсшс рет 1 ] j9t4 в.и йтып кврметгн 60.3%
Сурет 4. Жуйке жуйесте эсер ететт жумыс саласы.
Ец кYрделi сала-денсаулык сактау. Твмен жалакы жэне туракты кайта вцдеу медицина кызметкерлершщ шама-мен 70% стресст тудырады. Стресске карсы рейтинг-те екiншi жэне Yшiншi орындарды (тшсшше 67% жэне 65%) IT жэне каржы секторы иелендi, мунда жалакы баска салаларга караганда жаксы. Бул жерде стресс децгешне баска факторлар эсер етуi мYмкiн немесе та-быс кYткеннен баяу вседi. Твртiншi орынды пандемияга ушыраган когамдык тамактану алды - 59%. Мемлекеттiк кызметкерлер де ец жYЙке мамандыктарыныц алгашкы бестiгiне кiрдi: олардыц Yштен бiрi кYн сайын кYЙзелiске ушырайды. Мэдениет, внер жэне спорт кызметкерлерi вздерш жаксы сезiнедi - 77% соцгы Yш айда бул проблемага тап болган емес. Пандемиялык толкулардан кешн тез калпына келе алган логистикалык саланыц кызметкерлерi де дэл осындай децгейде.
Ец кYЙзелiске ушыраган топ-жумыс белсендiлiгiнiц шыцында орта жастагы (30-44 жас) адамдар. Олардыц тек 54%-ы Yш айда мулдем кобалжымады. Сонымен катар, крт сайын стресстiк жагдайларга тап болгандардыц iшiнде бул топтыц Yлесi ец Yлкен - 44,6%. Крт сайын жYЙкесi жукаратындар арасында екiншi орында 45 - тен 60 жаска дейiнгi топ - 22,8%, одан кейiн 60 жэне одан жогары жастагы адамдар - 17,8% жэне 18 - ден 29-га дешнп адам-дар-14,9%. Тургыльщты жерi денедегi стресс децгейiне де эсер етедг Ауыл тургындарына караганда кала тургындары одан жиi зардап шегедi (42,5% жэне 35,5%). Муныц себебi-нашар экология, кептелiстер, кала вмiрiнiц каркынды ритагы. 9цiрлердiц арасында бул мэселеге миллионерлер - Алматы, Нур-Султан жэне Шымкент
тургындары шагымданатыны тацкаларлык емес, онда эрбiр екiншi адам онымен бетпе-бет келдi. Стресстiк жагдайларга ец жогары карсылыкты Кызылорда жэне Атырау облыстарыныц тургындары кврсетедi. Олардыц iшiнде бул киындыкты жецгендердiц Yлесi 80% курайды, бул орташа республикалык децгейден 20 пайыздык тармакка артык. Бiр кызыгы, кYнделiктi кобалжуга тура келетшдердщ арасында кала тургындары - 78%, ал ауыл тургындары - небэрi 22%. Кдладагы вмiр негiзiнен ер адамдарга стресс косады. Ауыл еркега^ калалыктарга караганда 11% стресске твзiмдi, ал калаларда да, ауыл-дарда да эйелдер бiрдей куйзелiске ушырайды.
Осыган байланысты психолог Сергей Семенченко былай дейдi: мегаполистердiц тургындары да, тыныш аймактардыц тургындары да кандай да бiр кYЙзелiске ушырайды. "Мегаполистерде турмайтын адамдар вздерiнiц эдеттегi вмiрi стресстiк вмiр екенiн тYсiнбейдi. Квптеген адамдар Yшiн бул "жайлылык аймагы" деп аталады: олар кандай проблемалар туындауы мYмкiн екенiн бiледi, олармен калай кYресуге болатынын бiледi жэне олар Yшiн мундай вмiр мYлдем болжамды жэне табиги. Олар баскаша вмiр CYруге болатынын жэне кYнделiктi кездесетiн нэрсе стресс факторлары екенш бiлмейдi. Сонымен катар, стресс тек ^шп жагымсыз жагдайлар гана емес. Эдеттеп толку жагдайлары стресстi тудыруы мYмкiн: YЙлену тойына дайындык, квшу, жакындарыцыздан бвлiну, элемдегi жацалыктар. Дене Yшiн жагымды жэне жагымсыз жацалыктарга бвлiну жок- физиологиялык тургыдан олар бiрдей жYредi", - дейдi ол [10].
□g
V
ЖУРНАЛ КАЗАХСТАНСКО-РОССИЙСКОГО МЕДИЦИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА
Казакстанныц эр аймагындагы стресс децгейлерi 5-ди-аграммада кврсетiлген.
Стресс децгеш Казахстан аймацтарында
КАРАГАНДЫ ШЫГЫС КАЗАХСТАН БАТЫС КАЗАХСТАН ЦОСТАНАЙ AIÇMOJIA ЖАМБЫЛ TYPKICTAH АТЫРАУ АЦТОБЕ ШЫМКЕНТ ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫ НУРСУЛТАН АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ КЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ МАЦГЫСТАУ ОБЛЫСЫ
01234567
1 айына бгрнеше рет ■ аптасына ôipneuie рет кунде шалдыгу Диаграмма 5. Эл-ауцатца назар аудару.
Стресске твзiмдiлiк байлык децгешне тшелей байланысты. Ец аукатты адамдар арасында стресс проблемасы шамамен 30% - га тап болды, ал эрец кYн квретiндер Yшiн бул ею есе квп. Бул тэуелдiлiк эйелдер арасында кYштi байкалады. Кымбат заттарды оцай сатып ала алатын эйелдер тек азык - тYлiкке колма-кол акшасы барларга караганда Yш есе аз кртзелюке шагымданады- 57% - дан 20%. Табыстыц турактылыгы да мацызды. Табыстыц жYЙелiлiгiмен де, олардыц мвлшерiмен де мактана алмайтындардыц денсаулыгы нашар - взiн-взi жумыспен камтыгандар, жарлыктагы эйелдер, жумыс iстейтiн зейнеткерлер мен студенттер. Сергей Семенченконыц айту-ынша, акша- бул непзп кажеттiлiктердi канагаттандыру тэсiлi: Денсаулык, тамак, кауiпсiз вмiр, киiм. Адам негурлым квп акша тапса, согурлым ол вмiрге жайлылык экеледi: хобби, демалыс, жаца заттарды сатып алу. "Каржылык киындыктар эркашан вмiр бiз калагандай жайлы болмайтынын бiлдiредi. Бiз бiрдеце сатып алуымыз керек жэне оны сатып ала алмаган сайын, бiз кYЙзелiске ушыраймыз. Бiз сондай-ак кYЙзелiске ушыраймыз, вйткенi мундай сэттерде бiз болашагымызды болжай алмаймыз: бiз оны елестете алмаймыз жэне белгшздш жагдайына тYсемiз немесе болашагымыз бiздi алацдатады, коркытады. Сонымен катар, бiр вте киын
сэт бар: квптеген адамдар вз мYмкiндiктерiнен тыс вмiр суруге тырысады. Бiреу достарынан немесе туыстарынан уялмаганын калайды, бiреу дурыс компанияда взiн взi деп санаганын калайды, ал бiреу жай гана Instagram-да жазылгандар сиякты вмiр сургiсi келедi - жэне осы се-бептерге байланысты адамдар жеткшкт табысы жок болсада несиеге автомобильдер, жаца телефондар сатып алады, кымбат мерекелер уйымдастырады [16].
Стресспен KYpecy жолдары. Квптеген казакстандыктардыц стресс децгеш айтарлыктай жогары болганына карамастан, олар онымен вз бетiнше куресудi жвн квредг
Квбiнесе казакстандыктар достарымен жэне жакындарымен карым-катынас аркылы стресстi жецiлдетудi жвн квредi-бул опцияны 31,4% тацдады.
15,5% шиеленiстi фильмдер мен сериалдардыц квмегiмен куреседi, ал 14,2% стресст жою Yшiн спорт-ты тацдайды. Сергей Семенченконыц айтуынша, соцгы бiрнеше жылда психологиялык квмек кызметтерiне сураныс артып келедi. Адамдар бул тиiмдi жэне пайда-лы екенiн тYсiне бастады. "Тагы бiр мэселе: барлыгы психологтыц кецесi Yшiн акша твлеуге дайын емес. Бiреу Yшiн бул вте кымбат, бiреу "адаммен свйлесу Yшiн" твлеудi дурыс деп санамайды. Сонымен катар, психолог-
пен жумыс ютеу узак процесс. Бiр емес, еш кенес емес, одан да квп. Мiне, квптеген адамдар: "мен акшаны баска нэрсеге жумсаганым жаксы, тiрiмiн, еш жерiм ауырмай-ды, колдар-аяктар бYтiн - жарайды, мен оны жене ала-мын". Bipaic. эдетте, езйцз жене алмайсыз. Ешшш мэселе: сураныстьщ артуына байланысты нарьщта бшм алмаган.
бiрак кейбiр "экспресс-курстарды" бiтiрген жэне вздерiн маман ретшде кврсететiн эуескойлар тым квп болды. Мундай "психологпен" кенесу, кем дегенде, нэтиженiн болмауы. Максимум ретiнде- жагдайдын нашарлауы жэне жалпы психологтарга тольщ сешмиздак", - дейд1 маман [12].
10>№ ин[ipHii
AI* 11« :н МДО
Тагам
О—о:
и%
п: i( <л. il- в.11 :ы I - «и к [пгитп к.п «pi
Хоб&я
Темен nierv
1,7« >
п^птщАтна Т1.1Ц
■щдоящ)
1'ЛШТ flTÙ3>
Сурет 6. Сауалнамага сэйкес тургындардыц стресспен куресу жолдары.
«2016 жылы Казакстанда суицидтер 3 735 - ке караганда 5,5% - га - 3 942-ге улгайды жэне суицид эрекеттерi 2,1% - га-6 047-ден 5 922-ге дейiн азайды. Каза тапкандардын 899-ы 35-44 жас аралыгында болды, олардын 755-i ер адамдар жэне 144-i эйелдер. Агымдагы жылы бiрiншi токсандагы кврсеткiштердi салыстыру кезiнде вз - взше кол жумсаудын 8,7% - га - 931-ден 850-ге дешн твмендеуi байкалды, ал эрекеттер 35,4% -га-1 563-тен 1 010-га дейiн твмендедЬ), - дедi Мусин.
Статистика кврсетш отыргандай, Казакстанда вткен жылы 75,5% немесе 2 975 суицид саналы тYPде, байсал-ды жагдайда, л алкогольдiк жагдайда - тек 20,8% немесе 821, психиканын ауыр жагдайында - тек 3,3% немесе 128 адам жасалган.
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымынын 2015 жылгы деректерi табылды, оган сэйкес Казакстан 100 мын тургынга шакканда 27,5 суицид денгейiмен 4-шi орында тур, ал Казакстанда 2015 жылга iс жYзiнде суицид денгеш 100 мын тургынга шакканда 21,1 курады. Бул суицидтiк iстердi жасауда стресстш алатын орны ерекше, сол себешг де бYгiнгi жобамызда осы такырып талкылануда [10].
^орытынды. Казiргi вмiрде стресстен кашып кутылу мYмкiн емес. Ауа-райынын кYрт ауысуы, жумыстагы проблемалар, квлiктегi урыс-керiс, кездесуге кеш^у, отбасындагы келенсiздiктер. Кей адамдар мундай стресстерге бешмделген, кандай проблеманы болма-сын шыбын шаккан курлы кврмейд^ Екiншi бiреулер салы суга кетш, ауруына ауру жамап жатады. Демек, бул тек квщл-куйге эсер ететш психологиялык фактор гана емес, адам денсаулыгына кейде шешушi эсер ете алатын медициналык проблема.
Агзадагы барлык кубылыс мидын козуынан бастала-тыны белгiлi. Кез-келген стресс те осылай басталады. Ол алдымен мидын елегiнен втедi. Келесi кезекте оган эндокриндш жуйе косылып, буйрек Yстi бездерi гормон-дар бвле бастайды. Осымен бiр мезетте вегетативп нерв жYЙесi жумысын бастайды, артериалды кан кысымы квтерiледi, жYрек согысы жиiлейдi, стресстегi жагдайга бейiмделуге, карсы туруга квмектесетiн квптеген взгерiстер жYзеге аса бастайды. Катты стресс деш сау адам Yшiн зиянсыз тYPде тез втедi. Ал денсаулыгы нашар адамдар Yшiн онын психофизиологиялык эсерi катты сезiледi: квнiл-кYЙ бузылады, уйкы нашарлайды, эмоционалды козу байкалады, журек кагысы жэне дем алу нашарлайды. Эйтсе де, бiраз уакыттан кейiн бэрi де калпына келед^
Эдебиеттер TÏîiMÏ:
1. Николаева Е.И. Психофизиология. Психофизиологическая физиология с основами физиологической психологии. - М.: ПЭР СЭ; Логос, 2003. - 464 с [Nikolaeva E.I. Psihofiziologiya. Psihofiziologicheskaya fiziologiya s osnovami fiziologicheskoj psihologii. - M.: PER SE; Logos, 2003. - 464 s].
2. Украинцева Ю.В., Берлов Д.Н., Русалова М.Н. Индивидуальные поведенческие и вегетативные проявления эмоционального стресса у человека // Журнал высш. нерв. деятельности. - 2006. - Т. 56, № 2. - С. 183 - 192 [Ukrainceva YU.V., Berlov D.N., Rusalova M.N. Individual'nye povedencheskie i vegetativnye proyavleniya emocional'nogo stressa u cheloveka // ZHurn. vyssh. nerv. deyatel'nosti. - 2006. - T. 56, № 2. - S. 183 - 192].
3. Арден Джон. Укрощение амигдалы и другие инструменты тренировки мозга. Изд.: Манн, Иванов и
m
Фербер, 2016. 304 c [Arden Dzhon. Ukroshchenie amigdaly i drugie instrumenty trenirovki mozga. Izd.: Mann, Ivanov i Ferber, 2016. 304 c].
4. Алена Гарбер, Лусинэ Карапетян, Конрад Решке. Упраяляй стрессом с оптимизмом! Обучающая тренин-говая программа по стресс - менеджменту на основе современной поведенческой психологии и психотерапии. - CUVILLIER Verlag , Gottingen, 2018 [Alena Garber, Lusine Karapetyan, Konrad Reshke. Uprayalyai stressom s optimizmom! Obuchayushchaya treningovaya programma po stress-menedzhmentu na osnove sovremennoi povedencheskoi psihologii i psihoterapii. - CUVILLIER Verlag, Gottingen, 2018].
5. Журнал стресс-физиологии и биохимии «Vikol publishing». ИП Колесниченко В.В. 2005 [Zhurnal stress-fiziologii i biohimii "Vikol publishing". IP Kolesnichenko V.V. 2005.].
6. Селье Ганс. Стресс без дистресса. М.: Прогресс, 1982. 123 с [Sel'e Gans. Stress bez distressa. M.: Progress, 1982. 123 s].
7. Абабков В.А., Перре М. Адаптация к стрессу - СПб.: Речь, 2004.- 165 с [Ababkov V.A., Perre M. Adaptaciya k stressu- SPb.: Rech', 2004.- 165 s].
8. Завязкин О.В., Как избежать стресса - М.: Сталкер, 2000. - 320 с [Zavyazkin, O. V. Kak izbezhat' stressa - M.: Stalker, 2000. - 320 s].
9. Катков А.Л., Джарбусынова Б.Б. Психическое здоровье населения Республики Казахстан. - Пав-
лодар, 2006. - 120 с [Katkov A.L., Dzharbusynova B.B. Psihicheskoe zdorov'e naseleniya Respubliki Kazahstan. -Pavlodar, 2006. - 120 s].
10. Щербатых Ю.В. «Психология стресса и методы коррекции». - СПб: Питер, - 2006. - 256 с [Shcherbatyh YU.V. «Psihologiya stressa i metody korrekcii». - SPb: Piter, - 2006. - 256 s].
11. https://www.msdmanuals.com/professional/SearchR esults?query=stress&page=1
12. Украинцева Ю.В., Русалова М.Н. Психофизиологическая характеристика лиц с различной стрессо-устойчивостью // Усп. физиол. наук. - 2006. - Т. 37, № 2. - С. 19 - 40 [Ukrainceva YU.V., Rusalova M.N. Psihofiziologicheskaya harakteristika lic s razlichnoj stressoustojchivost'yu // Usp. fiziol. nauk. - 2006. - T. 37, № 2. - S. 19 - 40].
13. Lazarus R.S. Cognitive and personality factors underlying threat and coping // Psychological stress / Ed. M.H. Appley, R. Trumbull. - N. Y.: Applcton Century Crofts, 1967. - P. 11-21.
14. Ройтбак А.И., Дедабришвили Ц.М. О механизме «Активного отдыха» (феномена Сеченова) // Докл. АН СССР. - 1959. - Т. 124, № 4. - С. 957 - 960 [Rojtbak A.I., Dedabrishvili C.M. O mekhanizme «Aktivnogo otdyha» (fenomena Sechenova) // Dokl. AN SSSR. - 1959. - T. 124, № 4. - S. 957-960].
15. Кокс Т. Стресс.- М.: Медицина , 1981. - 213 с [Koks T. Stress.-M.: Medicina , 1981. - 213 s].
НЕЙРОФИЗИОЛОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ СТРЕССА И МЕТОДЫ БОРЬБЫ С НИМИ
Ж.С. Тулеyбаев, *А.М. Айтпан, Д.Т. Мамбетбаева
НУО «Казахстанско-Российский медицинский университет», Казахстан, Алматы
Аннотация
В данной статье анализируются нейрофизиологические механизмы возникновения и протекания стресса и депрессивных состояний, их влияние на физиологическое состояние организма, рассматриваются изученные и результативные методы борьбы со стрессовыми и депрессивными состояниями, которые могут быть использованы на практике как психотерапевтами, так и самим человеком. Стрессовые ситуации бывают в жизни каждого из нас. Чтобы негатив от них свести к минимуму, изменить свою жизнь в лучшую сторону, поменять образ мышления и мировосприятия, необходимо изменить свой мозг.
Ключевые слова: нейрофизиология, головной мозг, нейроны, стресс, депрессивные состояния.
NEUROPHYSIOLOGICAL MECHANISMS OF STRESS AND METHODS FIGHT IT
Zhaksibay Tuleubaev, *Asem Aitpan, Dariga Mambetbaeva
NEI «Kazakh-Russian Medical University», Kazakhstan, Almaty
Summary
This article analyzes the neurophysiological mechanisms of the occurrence and occurrence of stress and depression, their influence on the physiological state of the body, examines the studied and effective methods of dealing with stress and depression, which can be used in practice by both psychotherapists and the person. Stressful situations occur in the life of each of us. In order to minimize the negative of them, change your life for the better, change the way of thinking and world perception, you need to change your brain.
Key words: neurophysiology, brain, neurons, stress, depressive states.
Мудделер цацтыгысы. Барлыц авторлар осы мацалада ашуды талап ететт ыцтимал мудделер цацтыгысыныц жоцтыгын мэл1мдейд1.
Корреспондент автор. Айтпан Эсем Мухамбетцызы, «Цазацстан-Ресей медициналыц университетi» МЕББМ, магистр, Цазацстан, Алматы ц. E-mail: Asem.aitpan@bk.ru; https://orcid.org/0000-0001-7512-601X.
Авторлардыц цосцан улесй Барлыц авторлар тужырымдаманы эзiрлеуге, нэтижелердi орындауга, вцдеуге жэне мацала жазуга тец улес цосты. Бул материал бурын жарияланбаган жэне басца баспаларда царалмаганын мэлiмдеймiз.
Царжыландыру. Жоц.
Мацала келт тустг: 20.10.2022.
Жарияланымга цабылданды: 31.10.2022.
Conflict of interest. All authors declare that there is no potential conflict of interest requiring disclosure in this article. Corresponding author. Aitpan Asem M., NEI «Kazakh-Russian Medical University», Master of Medicine, Kazakhstan, Almaty. E-mail: Asem.aitpan@bk.ru; https://orcid.org/0000-0001-7512-601X.
Contribution of the authors. All authors have made an equal contribution to the development of the concept, implementation, processing of results and writing of the article. We declare that this material has not been published before and is not under consideration by other publishers. Financing. Absent.
Article submitted: 20.10.2022. Accepted for publication: 31.10.2022.
UCD: 616.13-089 DOI: 10.24412/2790-1289-2022-4-2534
IRSTI: 76.29.30.
IMPACT OF ESTIMATED GLOMERULAR FILTRATION RATE ON THE 24 - MONTHS OUTCOMES AFTER DRUG-ELUTING STENTS IMPLANTATION IN PATIENTS WITH CORONARY ARTERY DISEASE AND INSULIN-TREATED DIABETES MELLITUS
*1 Lütfi Baran, 2 Talantbek Batyraliev, 3 Mehmet Ba$temir, 2 Serdar Turkmen
1 Department of Internal Medicine, Sanko University Faculty of Medicine, Gaziantep, Turkey 2 Department of Cardiology, Sanko University Faculty of Medicine, Gaziantep, Turkey 3 Department of Endocrinology, Sanko University Faculty of Medicine, Gaziantep, Turkey
Summary
In patients with coronary artery disease (CAD), renal failure which can result in hemodialysis use is seen during the percutaneous coronary intervention (PCI) performed with contrast agents with iodide. This injury is more particularly in patients with diabetes with lower estimated glomerular filtration rate (eGFR) compared to the patients who have not diabetes.
Aims: The aim of this study is to investigate the alterations in the renal glomerular filtration rate after the implantation of the drug-eluting stents (DESs) in the patients with Type-2 insulin-treated diabetes mellitus (ITDM) and CAD.
Study Design: Prospective study.
Methods: In total, 463 patients with ITDM in which one or more drug-elution stents under PCI were inserted successively for last 5 years (last uptated to December 2015) were included into the study. Patients in both groups were followed with eGFR with laboratory tests and with other cardiologic parameters by the Departments of Cardiology and by the Department of Internal Medicine for 24 months with 3-month periods.
Results: The patients being included into the study were separated into two groups according to the eGFR as Group 1 including 351 patients (75,8%) with eGFR > 90 ml/min/1,73m2 and Group 2 including 112 patients (24,2%) with eGFR between 60 and 89 ml/min/1,73m2. Patients in both groups were followed for 24 months with 3-month periods. At the end of the study, no statistically significant change was found in both groups in eGFRs. But, a tendency to decrease in the eGFR(s) in Group 2 was found. Furthermore, when three-month eGFR measurements were compared with the first eGFR before PCI, no significant difference was found. Besides, the frequency of contrast agent-induced nephropathy (CIN) was seen more common in significant level in Group 2 when compared to Group 1 (p<0.01). In the 24-month cardiologic follow-up, the incidence of restenosis and revascularization, the incidence of major cardiac complications and the relative risk of death were seen more commonly significantly in Group 2 compared to Group 1 (p<0.01).
