CC BY
117МРНТИ 15.41.43
Т¥ЛГАНЬЩ БАСЦАРУ ПРОЦЕС1НДЕГ1 ЭМОЦИЯЛЫ ЕР1КТ1 СФЕРАСЫ
С.Т. Бапаева1, А. Гумырзац2 1,2 элеуметпк гылымдар магистры, :ага оцытушы, 2оцытушы 1,2 Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Алматы email: saya_bapaeva@mail.ru
Мацалада басцару урдгандеп тулганын ержтьэмоциялы сферасынын психологиялыц ерекшел1ктер1 теориялыц тургыдан царастырылган. Эмоциялы процестщ адам цажеттшктерш цанагаттандырудагы субъективт психологиялыц куй ретшде талдай келе оньщ непзп уш компонентше сипаттама берген. Сонымен б1рге тулганын эмоциялы емршщ эрцилы кершютерг аффектшер, эмоциялар, сез1мдер, кещл-куй жэне стресс туралы маглумат бер1лген. Менеджменттеп басшынын психологиялыц денсаулыгы жэне онын непзп багыттары, цуат кездер1, салдары царастырылган. Ер1к - адамнын imri жэне сыртцы кедергшерд1 женудеп мшез-цулцы мен ю-эрекетш саналы реттеуш1а репнде айшыцталган. «Ершп аумац», «эмоциялы куй», «басшынын денсаулыгы» угымдарыныц мазмуны теориялыц тургыдан нацтыланган. Тулганын басцару процес1ндеп эмоциялыц куйлершщ, ер1кп аумагынын психологиялыц денсаулыгына ыцпалынын психологиялыц ерекшел1ктер1 царастырылган.
Т}йт свздер: психологиялыц менеджмент, т^лга, ер1к, эмоция, стресс, психологиялыц денсаулыц
Адам ацицатты тану процесшде цоршаган элемнiн нысандары мен цубылыстарын эрцилы кезцараста царастырады. Бiрiн керiп, унатады, цуанады, шаттанады, басцасынан кенiл куйi бузылады, элденеден цорцады. Осылайша, эмоциялар адамды тану удерюнде ацицаты субъективтi бейнелеудiн ерекше турi ретiнде айцындалады.
Басшы езшщ жэне цол астындагы адамдардын цолайсыз сэттерiнде туындаган жагымсыз эмоцияларын, сэтсiздiктерiн, цателескен кездерiн талдай отырып, мшдет-талаптарды орындауга дэл эмоциялардын ыцпал еткенш тусiне бiлуi керек. Кейбiр адамдар цатты цобалжыганынан iскер кездесуде сэтшздштерге бой алдырады, тагы бiреулерi цатты толцыганнан кепшiлiктiн алдында сейлегенде кедергшер кездеседi.
Психологтар эмоцияларды адамнын жагымды жагдайларды тiкелей куйзелу турiнде манызды да мэндi цажеттiлiктерiнiн цанагаттандыруга багытталган тэжiрибелiк iс-эрекеттiн нэтижелерi мен удерютерш сипаттайтын субъективтi психологиялыц куйлердiн ерекше тобы ретiнде аныцтайды [1; 36-37].
Ч.Дарвин эмоциялыц процесстердi тiрi агзалардын ез цажеттiлiктерiн цанагаттандыру ушiн цажет болган цайсыбiр жагдайлардын мэнiн аныцтауга ыцпал ететiн цурал ретiнде эволюциялыц дамудын барысында пайда болды деп пайымдаган болатын. Сондай-ац, органикалыц цажеттiлiктердi цанагаттандырудан туындайтын лэззат пен сол цажеттшктщ арту себебiнен, оларды жузеге асыра алмаудагы цанагаттангыссыздыц тiрi агзалардагы эмоциялы куйзелiстердiн ен царапайым, кене жэне кен таралган турi деп бшген [2; 81-83].
Эмоциялар агзанын сырцы жэне iшкi орта езгерютерше ерекше реакциясы. Я.Рейковский онын непзшде эмоциялы процестщ нег1зг1 уш цураушысын керсетедi [3; 82].
Бiрiншi цураушысы - агзадагы эрекетке белсендiрушi ауытцуларды аныцтайтын эмоциялы цозу. Субъектi ушш манызды оцига орын алган барлыц жагдайларда адамнын психикалыц, моторлы жэне вегетативт удерiстерiнiн журу жылдамдыгы мен царцындылыгы езгере туседi, эмоциялы цозу орын алады (немесе улгаяды).
Дегенмен, кейбiр жеке жагдайларга цатысты ондай оцигалардын эсерiнен цозу удерiсi керюшше темендеуi де мумкiн. Ондай жагдай эр адамнын сондай оцигаларга реакциясынын даралыц ерекшелiктерiне байланысты болуы мумкш.
Эмоциялардын екiншi цураушысы эмоцияга цаныц оциганын субъектi ушiн жагымды не жагымсыз мэншщ болуына байланысты. Ол эмоциялардын мазмунын аныцтайды. Оцига жагымды есебшен цабылданса, жагымды эмоция туындайды, ал ол жагымсыз деп цабылданса терiс эмоция пайда болады.
Эмоциялардын ушiншi цураушысы субъектi ушiн мэндi де манызды, сондай-ац эмоциялардын мазмуны немесе сапасы ретiнде керiнiс беруi мумкiн, оциганын турлi сапалы ерекшелштерше байланысты. Осы цураушыга байланысты туындаган эмоциялы реакциялар
немесе мшез-^улыщтыц эмоциялаудан туындаган ерекше тYрлерi айрыщша сипатта кврiнiс бередi. 1с-эрекет процесiнде пайда болган эмоциялыщ куйлер адамныц тiршiлiк эрекетiндегi тYрлi жагдайларды арттыруы немесе твмендетуi мYмкiн. Бiрiншiсi стеникалыщ болса, екiншiсi астеникалыщ, ягни жагымды деп аталады [4; 70-71].
Аффектшер, сезiмдер,эмоциялар, квцш-^й жэне стресс адамныц эмоциялы вмiрiнiц эр^илы кврiнiстерi ретiнде ^арастырылады.
Аффект - ^уаты зор ^ыс^а мерзiмдiк эмоциялы реакция; оныц ^ар^ыны жэне эмоциялыщ ^уаты ^ыс^а мерзiмдi кYЙзелiс ретiнде квршю бередi. Аффект адамныц психикасын толыщтай жаулап, шырмап алады, тутастай ситуацияга ^атысты реакциясын аныщтайды.
Аффектiнi талдауда ^арсы пропорциядагы ынта жэне нэтиже кYшiнiц у^састыгын ескередi. Мiнездiц бiрiншi мотивациялы ынтасы ^аншалыщты ^уатты болса, оны жузеге асыруда барынша квп энергия жумсалса, нэтижесiнде алынган ^орытындыда твмен болады. Аффектiлер мiнездiц бiр ^алыпты жагдайда уйымдасуын бурмалайды. Сондай-а^ аффектiлер уза^ уа^ытта есте ^уатты жэне тура^ты iз ^алдырады.
Эмоциялар аффектшермен салыстырганда уза^ мерзiмдi куй. Егер де аффектшер ю-эрекеттердщ соцында пайда болып, жагдайды багалаудыц ^орытынды нэтижесiнiц жиынтыгын сипаттаса, эмоциялар эрекеттщ алгащ^ы кезецiне ^арай взгерш, жалпы нэтиженi болжайды.
Эмоция ситуацияныц жалпыланган багасы негiзiнде ^арастырылады. Мэселен, ^ор^ыныш эмоциясы ^органыс эмоциясына керекп аппарат болмаганда дамиды. Кор^ыныштыц жогары децгейде кврiнуiнен адамныц жуйке -жуйес шыдамай, влiп кетуi де мумкш.
Адамныц ертеде басынан вткiзген ^ор^ынышы журе келе созылмалы ^ор^ыныш сезiмiне айналады екен. Мэселен, басшы жиналыс барысында ^ызметкерге ^атац ескерту беретш болса, бул адам келесi жиналыс кезещн естiгенде оныц бойын урей басады екен. Бул ^ор^ыныш турш «фобия» деп атайды.
Кейде эмоциялар сезiмдермен у^сас келедi. Алайда олар сезiмдердiц журу процесiнiц формасы. Сондай-а^, бiр сезiмге тYрлiше эмоциялар ^ызмет ете алады. Мысалы, адам махаббат сезiмi кезiнде, CYЙiктi жанын квргенде ^уанады, ол адамныц жолды кесш вткенiн кврсе ^ор^ыныш сезiмiн кешiредi, оны взге адам ренжiтсе ашуланады.
Эмоциялар мен салыстырганда едэуiр тура^ты - психикалыщ кYЙдi Сезiмдер деп атаймыз. Сезiмдердiц на^ты заттыщ сипаты болады. Кандай да объектiлерге деген бiр ^алыпты ^атынасты аныщтайды. Багыттылыгына орай сезiмдер: адамгершшж-моральды; акыл-ой (таным процесстерiмен байланысты сезiмдер); эстетикалык (табигат ^убылыстары мен внер туындыларын ^абылдаудагы квркемдiк сезiмi); практикалык (адамныц ^имыл iс-эрекетiмен байланысты сезiмдер).
Кандай да бiр зат^а немесе жеке адамга деген тура^ты жагымды сезiм турш кумарлык деп атаймыз. кумарлык - тек адамда кездесетiн эмоциялардыц кYрделi ерекше тYрi. Дэлiрек айщанда ^умарлыщ - iс-эрекет немесе кандай да бiр заттыц на^ты тYрiнiц айналасында шогырланган эмоциялар мен мотивтер жэне сезiмдердiц ^оспасы.
Кумарлыщ адамды алга ^ойган ма^сатына орай эрекеттендiредi. Бул сезiм жалпы дамга жагымды ыщпал етуi де мYмкiн немесе ол адамды мулде жойып жiберуi де мумкш [4; 115-116бб].
Жалпы адамзат бойында ^алыпты жэне туракгылыцы элшз кездесетiн сезiмдер турiн квцш ^й деп атайды. Квцiл куй адамныц мшезш кврсететiн ец эмоциялы уза^ мерзiмдi жагдай. Психологтар жумыс вшмдшгше жогары дэрежеде эсер ететiн жагдайды аныщтауды жвн квредi, осы орайда басшыныц бiлiмдiлiгi мен бiлiктiлiгiн, уа^ытты тиiмдi пайдалануын, жумыс барысында энергиясын жумысауын аныщтайды. Сонда психологтардыц бай^аганы ецбектiц тиiмдi болуы Yшiн басшыныц жумысаган уа^ыты жэне энергиясымен катар ужымныц жагымды ахуалы да басты рвлде болады екен. Егер ужымдагылар достарыныц сэтсiздiктерi мен жетiстiктерiне, ужымныц ^ызмет етудегi тиiмдiлiгi Yшiн жанашырлыщ бiлдiрсе, взге кызметкерлер де олардыц катарына посыла алады екен. Ал кэсшкер каншалыщты элсiз болса, оныц жетiстiктерi соншалыщты ецбек ужымына, ол жердеп элеуметпк-психологиялыщ жагдайга байланысты болады. М.И.Станкиннщ жYргiзген зерттеулер [5] нэтижесш твмендегiдей кврсетуге болады: оптимизм (белсендшк), энтузиазм (кулшыныс), ецбекке деген уйреншштш басшыдан емес ецбек ужымына байланысты болады екен. Мундай кезде басшыныц ^ызметш курделецщред^ ягни бiр гана жумысшыныц жагымды эмоциясын ояту мумкш, ал ужымныц жагымды ахуалын ^алыптастыру ол кYрделiрек.
Жацсы басшылар кецш куйдщ кYЙзелiске тYсуi взiне байланысты екендiгiн тYсiнедi, ягни субъективтi факторларга: оныц кезектi жиналыстарга цатынасы, ез езнiе сенiмдi болуы тэуелдi екенiн тYсiнедi, сондыцтан мундай басшылар ездерiне жогары талап цояды. Къзметтеп эмоциялар басшылардыц оптимизiмiнiц нэтижеш[5; 45-46].
М.И.Станкин [6; 40б] ужымдыц сезiмдерiне эсер ететiн, жагымды кецш-^й тудыратын ецбек процесi жэне ^вдел^т жумысца деген цызыгушылыцты арттыраты бiрнеше тэсiлдердi сипаттайды.
1) берiлген тапсырманы орындау барысында кездескен циындыцтарды жецуге керектi жYЙке импульстерi саныныц уацыт бiрлiгiне улгаюы;
2) Орындаушылардыц теориялыц тYсiнiктердi талап ететiн деректерге кездесуц
3) белгiсiз себептермен, аныцталмаган цубылыстарга кездескенде цызыгушылыц оянады;
4) бершген тапсырманы орындаганнан кейiн белiмде багалануы;
5) аса мацызды тапсырмаларды орындау барысында теориялыц бiлiмдердi цоса цолдануы;
6) кYPделi тапсырманы орындаганнан кешн келесi тапсырмаларды орындауга деген цулшынысыныц артуы. Бул тэсiлцер персоналдыц ез юше деген цанагаттануын улгайтумен цатар ецбектщ енiмдiлiгi мен сапасын арттырады.
Жалпы адам кецiл-кYЙiндегi - сезiм мен эмоцияны ацыл-ой мен сана билейдь Сана психика дамуыныц жогаргы сатысы. Кез келген психикалыц процест адам санасыныц жемiсi деймiз. Сол себепт эмоция мен сезiм де сана арцылы реттелiп отырады [6; 47б].
БYгiнгi кYндегi аффектшщ ец танымал тYрi стресс деп аталады. Стресс адамныц жYЙке жYЙесiне шектен тыс эмоциялы артыц кYш тYCкен кезде пайда болатын цуатты, кYштi жэне узац мерзiмдi психологиялыц жагдай. Сресс сезiмi жиiлеп узац уацытца созылса, адамныц денсаулыгы элсiрейдi, психологиялыц жагдайы нашарлайды. Олар журек жэне асцазан, шек аурулары басца да, ш цурылыс ауруларыныц асцынуына экеледь Fылыми мэлiметтерге CYЙенсек, стресстщ эсершен адамныц елiп кетуi де мYмкiн жэне бугiнгi кунде бул статистикада керсетiлген. Стресстiц сипаттамасында стресс (цысым) жэне дистресс (цайгы) деген угымдар цолданылады. Дистресстiк куй адамныц куш-цуатын элсiретiп, ацыл-ойн темендетедi, адамныц жалпы жагымды кецiл-кYЙiн ешiредi. Стресстiк жагдайды жецу ушiн адам ез бойындагы ерiк-жiгерiн, устамдылыц пен табандылыгын кYшейту керек.
Стресстiц пайда болуына эсер ететш оцига, хабар немесе дерек стрессор деп аталады. Сондай-ац, цандайда бiр жагдайдыц стресске айналауы, сол жагдайдыц туындауына емес, тулганыц цабылдауына жэне оныц тэжiрбиесiне де байланысты.
Адамныц эндокрицщ жуйесiнiц езгерiстерiнде физиологиялыц тургыда байцалатын эмоциялы цысым стресс факторларыныц бiрi болып табылады. Мэселен, клиникадагы зерттеулер бойынша Yнемi жуйке цысымында журетiн адамдарга жуцпалы аурулардан айыгу процесi узацца созылады екен. Мундай жагдайда бул адамдарга арнайы психологтыц кемегi цажет екен.
Психикалыц стресстщ сипаттамалары:
1) стресс агзаныц кYЙi ретiнде, оныц ортамен езара байланысын болжайды;
2) стресс - цалыпты мотивациялыц кYЙге цараганда едэуiр Yлкен цысым тудыратын жагдай.
3) стресс цалыпты бешмделу реакциясы жетюпегенде пайда болатын цубылыс [7; 83-84].
Осындай эмоциялыц кYЙлер басцару процесшщ негiзгi Yзбелiсi басшыныц психологиялыц денсаулыгына ыцпал етпей цоймайды. Менеджмент пен басшыныц психологиялыц денсаулыгы бiр-бiрiне езара ыцпал ететш ею жацты процесс. Басшы денсаулыгы физикалыц денсаулыцтыц, рухани цуат кездерi, эдеп ережелерiне сэйкестелген мшез, психологиялыц денсаулыц сияцты терт цурылымнан тYзiледi.
Басшы денсауль^ыныц психологиялыц моделшщ кураушылары: Денсаулыц Yшiн тзуекел факторлары: бэсеке жэне дау-дамай, мелшерден тыс ецбекццорлыц; дене ^шшщ жеткшкиздш, дурыс тамацтанбау жэне артыц салмац, шылым шегу жэне iшiмдiкке эуес болу, шаршау, цысым, стресс, басшыныц жалгыздыгы; Куат квздерг: тэшшц саулыгы; дурыс тамацтану жэне салмацты цадагалау, отбасы мен жацтастарыныц тYсiнiстiгi, стресст басцару дагдылары, цызметте жэне емiрде тепе-тецдiктi сацтауга тырысу; Соныц салдарынан орын алуы мYмкiн жагдайлар: журек тамыр жуйесiнiц аурулары; инфаркт жэне инсульт сияцты сыруаттарга
душар болу; депрессияга ушырау; кан кысымыныц жогары болуы; психиканыц тYрлi бузылыстарына ушырау [8; 91-92].
Менеджердщ немесе басшыныц психологиялык денсаулыгы б^ши ^нде жаhандану мен нарыктыц кYрделiлiгiнен туындаган аса мацызды мэселеге айналуда. Бул адамныц шындыкка шыдай алу, езгерютерге бейiмделуi, накты шешiм кабылдай алу кабшеть Басшы денсаулыгыныц жаксы немесе жаман болуы уйымныц жумыс нэтижелерше, кызметкерлермен карым-катынасына, кездескен киындыктар барысында ез ойларымен, мэселелерiн белюу мYмкiндiктерiне эсер етедi.
Басшылар ез денсаулыгына керi эсерiн беретiн непзп факторларга басты назар аудару керек. Оныц iшiеде шектен тыс ецбекшшдш, дене жектемесiнiц жеткiлiксiздiгiнен баска депрессия мен тынымсыздык ерекше орын алады. Депрессия стресс нэтижесшен туындайтын ец танымал реакция. Бул угым сарй уайымныц негiзiнде кYшейедi, ал мазасыздыг кауып-катер немесе себепсiз жагдайында туындайтын коркынышпен тiкелей байланысты реакция [9; 171172].
Кызметтеп стресс пен кысымныц пайда болуыныц бiрнеше себебi бар. Мэселен, жумыстагы жYктеменiц шектен тыс болуын айтуга болады. Бершген тапсырманы тапсыру мерзiмi кешiктiрiлсе, немесе бершген тапсырма кате орындалса адам бойындагы стресс арта тYседi. Стресстщ туындауына узак мерзiмдi iс-сапарларда эсер ететш аныкталды. 1с сапарларга байланысты тэуекел факторлардыц эсер етуiн зерттеуде олардыц алдандагы жэне одан кешнп кажеттiлiктер мен iс-шараларFа да назар аударылды. Тулга аралык карым-катынас, каржылы жэне материалды корларга деген ею жакты жауапкершiлiк те стресстiц бастауы болып табылады. Сондай-ак тулга аралык сенмнщ децгейi де аса мацызды рел аткарады. Тулгаралык сенiм темен болган жагдайда немесе мундай сешм мYлде болмаса кызметтегi езара катынастар нашарлап, психологиялык кысымныц кYшейуiне экеледi [10; 241].
Психологтар менджер немесе басшылардыц психологиялык денсаулыгын жаксартудыц бiрнеше жолдарын усынды. Оныц iшiнде адамныц взт-взг ц^рметтеуг, mYciHyi, уацытын жоспарлап, басцара алуы аса мацызды орын иеленуде.
Стрессп жецудщ ец басты жолы ол адамныц езiн-езi тYCне алуымен тiкелей байланысты. Кез-келген басшы табигатынан ерекше кабiлеттер мен дарынга ие болары анык. Олар ез-езш курметтей отырып психикалык денi сау басы тулгасын куруга кабiлеттi болуы керек [11; 56-57].
Кысым мен стрестщ бастаулары (Авторлардыц цурастыруымен)
^ызметтеп ¥йымдаFы ^ызметтеп езара «Уй-ж^мыс» ситуациясынан
проблемалар катынастар туындаFан стрестер
TYFni децгейдеп ^ызметкердщ öзiннF кол Турмыс тiршiлiктiн
дагдарыстар мен себепсiз жумыска астындагы жайсыздыгы
сэтсiздiктер келмей калуы адамдармен немесе к;ызметтестерiмен Отбасында туындаган
Жумыста артык Мамандар жиi арасында туындаган киыншылыктар
жуктеменщ берiлуi ауысып отыруы турлi дау-дамайлар Жеке басыныц кайгылары
¥зак мерзiмдi Жумысты белiп
жетiспеушiлiгi нашар унамсыз жумыс аткарудагы киыншылыктар Втрдеп дагдарыстар
Адамдар ушн
жауапты болу Мансашъщ ЖYзеге аспауы, мак;саттардын
1с-сапарлар орындалмауы
Адамныц кецш ^йшщ кейтн бiлдiретiн жайттыц бiрi психологияда фрустрация деп аталады. «Фрустрация» латыншадан аударганда — квцш KYüdih, бузылуы, межелi icmiц ЖYзеге аспай цалуы дегецщ бiлдiредi. Жоспарланган iсi мен мYДделi максаты тYрлi себептер мен кедергiлерге ушырап, кажеттшктершщ канагаттандырылуына кедергi келтiретiн ^тпеген келецсiз жагдайларга кездескенде, адам оган ренжидi, кецiлi кулазып, бойын ашу-ыза кернейдi, кайгырып, кYЙзеледi, ягни фрустрация, кысым, мазасыздык ретiнде кYЙзледi. Канагаттанбаушылык сезiммен жан дYниесi киналады. Муныц бэрi фрустрацияныц психологиялык стрестiц езiндiк бiр кыры екендiгiн керсетедi. Ол да стреске жакын жакын ^й.
Адамныц ce3iMi мен эмоциясы жагымсыз куйге ушырайды. Фрустрациялыц жагдайдагы квцiл куй вшпендшк, ренiш пен ^ahap тудырады [12; 63].
Стресс табигаты бойынша эмоциялы жэне акпаратты деп бвлшедь Егер эмоциялы стресс физиологиялыц жэне эмоциялы ауыртпалыцтарга байланысты болса, ацпаратты стресс -ацпараттыц эрцилы агымдарын жеце алмауымен байланысты [13; 156].
Стресс - адам ушш цалыпты цубылыс болып табылады. Селье стрестен цутылудыц амалы влiм гана деп тужырымдаган.
Кейбip жагдайларда стресс адамныц ецбекцорлыгына жагымды ыцпал етуi мумкш Мэселен, шыгармашылыц iс-эpекеттiц кейбip жагдайларында, спортта тулга iс-эpекетпен цосарлана журетш жэне: сеpгектiктен цуанышца дейiнгi ерекше туйсiктеpдi тудыратын эмоциялы стpестi кешipедi [14].
Стpестiц бipнеше жагымсыз салдары бар:
1) жалгыз 6îp уйгарымга гана ден цойып, квцiл тоцтату. Стресс адамныц бipнеше уйгарымдардыц шшен бipiн тацдау эpекетiн циындатып, мшез-цулцы мен ойлауына салмац тусipедi;
2) царсылас pетiнде адамныц цабылдауы, оныц мумкiндiктеpi сынды сапаларыныц царапайымдалуы. Стресс адамныц элемнщ ац-царасын тануда санасын билеп, оныц орынды жауап беру цабшетшен айрады;
3) шамадан тыс, цажу, шаршау;
4) уацыт агымыныц шектеулi болып, болашацца багытталган жт квцiлдiц бвлiнбеуi -стресс жагдайында адамныц зейiнi квп жагдайда тек ец цаушт жагдаятца гана шогырланады. Ол жагдаяттыц жагымды шешiмi табылу сэтiне дейiн адамды болашацтыц мацсат-мшдет еш цызыгушылыгын тудырмайды;
5) цабылдаган шешiмдеpiнiц салдарына жaуaпкеpшiлiктiц твмендеуi, адамныц взi жасаган эpекеттеpiнiц нэтижелеpiне, олардыц жагымсыз сипатына царсыласыныц эpекеттеpi немесе взге сыртцы жагдай себепкер деп есептеу^ дурыс болмаган шешiм ушш взшщ агаттыгын мойындай алмауы.
6) стресс адамныц мшез-цулцына да жагымсыз ыцпал етуi мумкiн, мэселен, адамныц свйлеу цабшет де бipaшмa взгерютерге ушырайды. Демек, стресс адмныц ым-ишарсыныц да взгеpуiне уласады. Стресс жагдайына тап болган адамныц физикалыц цалпы да взгеpiстеpге ушырап, денесi цысылып, цурысады.
Г.Селье стpесстi процесс ретвде царастырып келе, оныц твмендегiдей кезецдерш атап
втедi:
1) мазасыздыц кезещ: эсерге тiкелей реакция;
2) резистенттшк кезецi: жогары дэрежеде оцтайлы бешмделу;
3) цажу кезецi: бейiмделу барысыныц бузылуы;
Сонымен бipге стресс атцарган iс-эpекеттiц тиiмдiлiгiне эрдайым кеpi ыцпал ете бермецщ. Олай болмаган жагдайда циын-цыстау кезецдерде туындайтын туpлi циыншылыцтарды жецуде адамсыз взiн цауцарсыз сезш, ецсеру мумкiн емес болмас едь
Еpiк - адамныц кездескен циындыцтарды жецумен байланысты мiнезi мен ю-эрекетш pеттеушi куш.
Еpiк адамныц туpлi психикалыц процесстерде жэне iс-эpекетiнде взiн-взi басцару цaбiлетi. Аам вз еркшщ арцасында алдын-ала жоспарланган багыт бойынша жэне алдын-ала ойластырылган куш непзшде, сондай-ац психикалыц iс-эpекетiн уйымдастыра алу цaбiлетiн багыттай алады. Еpiктiц непзшде эмоциялардыц сыртцы квpiнiсiн реттеуге болады.
Еpiк адамныц белсендiлiгiн кушейтедi немесе элшретед^ циын кезеццеpдiц талаптары мен мшдеттерше немесе цандайда элеуметтiк топтыц арнайы взiндiк талаптарына сэйкес психикалыц ю-эрекетш уйымдастырады.
С.Ю.Головин еpiктiц мынадай негiзгi цызметтеpiн квpсетедi:
1) мотивтер мен мацсаттарды ipiктеу;
2) эрекеттердщ мотивациясы жетiспегенде немесе асып кеткенде сол эрекеттерге деген ынтаны реттеу;
3) психикалыц пpоцесттеpдi адамныц орындайтын iс-эpекеттеpiнiц жуйесше царай уйымдастыруы;
4) алдына цойган мацсатца жетуде кездесетш кедеpгiлеpдi жецуде дене жэне психикалыц жагдайдыц ынталандырылуы.
Ерштщ туындауы Ymrn кандай да кедергшер кажет. Ерш максатка жету барысында кездесетш кедергшер пайда болганда накты кершю береди ^ызмет барысында кездесетш уакыт, кещспк, адамдардыц карама-карсылыктары т.б. - сырткы кедергшер депатаймыз. Адам бойындагы катынастар мен устанымдар, шаршау, ауыр кYЙлер жэне т.б. - 1шк1 кедергшер деп атаймыз. Осы аталган кедергшер тYгелдей санада бейнеленш, кедерг1лерд1 жецудщ кажеттшгш курайтын екшш1 куштi тудырады [15; 152].
Ершт куштер:
1) эрекеттердiц жеткiлiктi эмоциясы болмаганда оларга деген жетiспеген ниеттщ орнын толтыруда;
2) мотивтердi, максаттарды эрекеттердiц тYрлерiн iрiктегенде , олардыц шиеленiсiне;
3) iшкi жэне сырткы эрекеттер мен психикалык процестердi ырыкты реттеуде кажет;
Ерiк эмоциялы процестермен жэне танымдык мотивтермен тыгыз байланысты. Осы орайда адамныц эрекеттерш ырыкты жэне ырыксыз эрекеттер деп еюге белемiз.
Сезiлмеген ниеттердiц пайда болуынан немесе санасыз, еркiнен тыс пайда болган эрекеттердi - ырыксыз эрекеттер деп атаймыз. Дэлiрек айтканда оларды накты жоспарламайды, кез-келген уакытта кершс беретiн эрекет турi. Адамныц аффект жагдайында туындайтын (ашулану, тац калу, коркыныш) кYЙлерi ырыксыз эрекет бола алады.
Ал, кандайда бiр эрекетп орындау барысында алдын-ала максат койып, оныц орындалу барысын жоспарлай отырып жYзеге асыратын эрекет тYрiн - ырыкты эрекеттер деп атаймыз. Мундай жагдайда ерш адамныц ез-езше сенiмдi кушi ретiнде орындалады.
Адамныц сырткы жэне шю элемiнде кездесетiн киыншылыктар мен кYрделiлiгiне байланысты ерiктi 3 ке белш карастыруга болады.
1) калаган арман-тiлегi орындалатын жецiл ортада ершт кажет етпейдi;
2) тYрлi кедергiлер кездесетiн киын орталарда ершт куат, устамдылык пен шыдамдылык кажет, алайда адамныц ез кушiне, сенiмдi болып iштей тыныш болуына орай ершт жагдайга юайланысты пайдаланады (адамныц карпайым iшкi элемi);
3) жецш сырткы орта мен адамныц ауыр шю ортасында езара карама кайшылык ерiктi куат кажет болады. Адамда кYрделi кажеттiлiктер мен максаттардыц езара кYресi туындайды, адам ез бетшше шешiм кабылдауда киналады [16; 361-363].
Денсаулык кызыкты жумыс, бакытты отбасы, материалды камтамасыз етiлген, белсендi де эрекетшш емiр, махаббат сиякты менеджерлердщ емiрлiк кундылыктарына езара байланысты. Менеджерлердщ кэсiби iс-эрекетiнде мелшерден артык жуктеме, жумыстагы эмоциялык кысым, орындайтын ю-эрекеттщ кYрделiлiгi, уакыттыц жетiспеушiлiгi, сондай-ак кэшби iс-эрекеттi орындауда зейiннiц алацдауы сынды кептеген факторлардыц ыепалына тYседi. Менеджердердщ кэсiби iс-эрекетiнiц курылымындагы денсаулыгы, оларга кэаби жолдарыныц барлык кезецдерiн аздаган шыгынмен етуге мYмкiндiк беретiн жэне ю-эрекеттщ тиiмдiлiгi мен сенiмдiлiгiн камтамасыз ететш стретегиялык ресурс ретiнде кызмет ететiндiктен басшы денсаулыгыныц жай-
мене жумыс барысында туындап отыратын стресспен кYрес сиякты дYниелерге ерекше назар аударган жен.
Пайдаланььетан эдебиеттер
1 Большаков А.С. Менеджмент: стратегия успеха. СПб., 2001.
2 Психология управления: под.ред. Райгородского Д.Я. Самара: Бахрах.- М., 2006.
3 Самыгын С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. Ростов на Дону: Феникс, 1997.
4 Чередниченко И.П., Тельных Н.В. Психология управления. Ростов на Дону: Феникс, 1997.
5 Шарухин А.П. Психология менеджмента. СПб.: Речь, 2005.
6 Никифоров Г.С., Сливкин Ю.Н. Психология менеджмента. Вестник ЛГУ, 1991. Сер. 6, Вып. 2.
7 Свенцицкий А.Д Социальная психология управления. Л.1986.
8 Статт Дэвид. Психология и менеджмент. М., 2003.
9 Шепель В.М. Управленческая психология. - М., 1993.
10 Чалдини Роберт. Психология влияния. СПб., 2018.
11 Экман П. Психология эмоций. СПб., 2017.
290
12 Власов П.К. Психология организаций. Проектирование на этапе замысла. М., 2017.
13 Сапольски Роберт. Психология стресса. М., 2018.
14 Dianne Hales, Julia Hales. Personal Stress Management: Surviving to Thriving. Cengage Learning, 2016.
15 Brian Luke Seaward. Essentials of Managing Stress. Jones & Bartlett Publishers, 2016.
16 David D. Chen. Stress Management and Prevention: Applications to Daily Life. Routledge, 2016.
ЭМОЦИОНАЛЬНО-ВОЛЕВАЯ СФЕРА ЛИЧНОСТИ В ПРОЦЕССЕ УПРАВЛЕНИЯ
С. Т. Бапаева1, А. Гумырзак2
12 1 2 ' магистр социальных наук, ст. преподаватель, преподаватель,
12 Казахский государственный женский педагогический университет, Алматы
email: saya_bapaeva@mail.ru
В статье рассмотрены теоретические основы психологических особенностей эмоционально-волевой сферы личности в процесе управления. Авторы, рассматривая эмоцию как субъективное переживание удовлетворения потребностей человека, описали ее три основные компонента. Вместе с тем даны сведения о различных явлениях эмоциональной жизни человека, аффектах, эмоциях, чувствах, настроении и стрессе. Рассмотрены психологическое здоровье руководителя организации образования, его основные направления, источники энергии, последствия, а также воля как сознательный регулятор поведения и деятельности в преодолении внутренних и внеших конфликтов.
Ключевые слова: психологический менеджмент, личность, воля, эмоции, стресс, психологическое здоровье
THE EMOTIONAL-VOLITIONAL SPHERE OF PERSONALITY IN THE MANAGEMENT PROCESS
S. T. Bapaeva1, A. Gumyrzak2
12 Master of Social Sciences, 1 Senior Lecturer, 2 teacher 12 Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan email: saya_bapaeva@mail.ru
The article discusses the theoretical foundations of the psychological characteristics of the emotional-volitional sphere of the individual in the management process. The authors, considering emotion as a subjective experience of satisfying a person's needs, described its three main components. At the same time, information is given on various phenomena of a person's emotional life, on affects, emotions, feelings, attitude and stress. The psychological health of the leader, his main directions, energy sources, consequences, will, as a conscious regulator of behavior and activities in overcoming internal and external conflicts are considered.
Key words: psychological management, personality, will, emotions, stress, psychological health
Редакцияга 16.11.2018 кабылданды.
