CC BY
1Педагогика
УДК 053.8:551.4.012
Б01: 10.52754/16947452_2022_3_149
СТРЕСС СОЦИАЛДЫК-ПСИХОЛОГИЯЛЫК КеЙГЭЙ КАТАРЫ
Жарматова Элиза Кубанычбековна, окутуучу, Эсеналиева Айгуля Дуйшеновна, окутуучу Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Бул статьяда социалдык-психологиялык стрессти кантип жецYYгв болот, адамдардагы психологиялык стресстин кврYHYШYHYн взгвчвлYктврYн аныктоо, психологиялык стрессти оптималдаштыруу жолдору, стрессти жоюунун социалдык-психологиялык методдору, стрессти жецYYHYн каражаттары менен механизмдери жана инсандын стресстик абалын аныктоодогу атайын колдонулган ыкмалар, стрессти жецуудвгY эффективдYY терапия жана стресстин адамга тийгизген таасири жвнYндв жазылган. Бул статьда теориялык жактан изилденип жаткан квйгвйгв байланыштуу психологиядагы илимий внYгYYлврдY талдоо, системалык анализ, синтез жана салыштыруу ЖYргYЗYлдY. Ал эми эмпирикалык жактан CYйлвШYY жана байкоо, стресстин кврYHYШYн комплекстYY баалоо методологиясы, психоэмоционалдык абалды жвнгв салуу YЧYн классикалык музыкалык программалардын пакети жана математикалык статистиканын методдору аркылуу изилденди.
Ачкыч свздвр: Стресс,дистресс, автоматтыкреакция, депрессия, эмоционалдык-стресс, функционалдык абал , инсандык стресстик абал ж.б.
СТРЕСС КАК СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ
ПРОБЛЕМА
Жарматова Элиза Кубанычбековна, преподаватель, Эсеналиева Айгуля Дуйшеновна, преподаватель, Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В данной статье рассматриваются исследования выявлении стрессовых состояний личности и изучении способов оптимизации психологического стресса, социально-психологических методов коррекции, средств и механизмов преодоления стресса посредством музыкотерапии. Исходя из поставленной цели, были решены следующие задачи: были рассмотрены работы зарубежных и отечественных исследователей с использованием научной литературы на изучаемую тему;
выявили особенности проявления психологического стресса у человека;
использовали музыкотерапию как метод преодоления психологического стресса и проверили ее эффективность; было использовано ряд методов для диагностики
стрессовых состояний личности; сделали анализ результатов проведенного исследования.
Ключевые слова: стресс, дистресс, автоматическая реакция, депрессия, эмоциональное напряжение, функциональное состояние, личностное стрессовое состояние и др.
STRESS AS A SOCIAL AND PSYCHOLOGICAL PROBLEM
Zharmatova Eliza Kubanychbekovna, teacher, Esenalieva Aygulya Duyshenovna, teacher Osh state university, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. This article examines the research of identifying stressful states of the individual and the study of ways to optimize psychological stress, socio-psychological methods of correction, means and mechanisms of overcoming stress through music therapy. Based on this goal, the following tasks were solved: the works of foreign and domestic researchers were considered using scientific literature on the topic under study; revealed the features of the manifestation of psychological stress in humans; used music therapy as a method to overcome psychological stress and tested its effectiveness; a number of methods were used to diagnose stressful states of the personality; made an analysis of the results of the study.
Keywords: Stress, distress, automatic reaction, depression, emotional stress, functional state, personal stress state, etc.
Киришуу. Акыркы убакта стресс жeнYндe кеп угуп келебиз. Аны XXI кылымдын визиткасы деп атоого болот. Бирок, баардык эле стрессти башынан еткерген адамдар бул кубулуштун кандай экенин жакшы тYШYнбeй, ойлонуп келишет.Азыркы учурда жашоодо ар кандай кыйынчылыктарды, жогорку талаптарды, нааразычылыктарды, чыр -чатактарды кеп жолуктурууга болот. Кеп адамдар YЧYн стресс енекет болуп калды, ал нерсе ушунчалык тааныш болгондуктан, бул жашоо образына айланып калды.
Тандалган теманын актуалдуулугу: "Социалдык - психологиялык стрессти жецYY" тeмeнкYчe тYШYндYPYлeт. Стрессти жецYY кeйгeЙYн изилдeeнYн зарылдыгы азыркы коомдун реалдуулугу менен аныкталат, мында психологиялык стрессти интенсивдYY тYPДe топтоо тенденциясы бар жана андан арылуу мYмкYнчYЛYГY аз. Стресстик кырдаалдарды жецYY жeндeмY - адамдардын психикалык ден соолугунун кепилдиги жана социалдык туруктуулуктун, коомдо болуп жаткан процесстердин алдын ала билYYCYHYн ажырагыс шарты.ИзилдeeнYн максаты жана милдеттери: бул
изилдeeнYн максаты-инсандын стресстик абалын аныктоо жана психологиялык стрессти оптималдаштыруу жолдорун, оцдоонун социалдык-психологиялык методдорун, стрессти жецуунун каражаттары менен механизмдерин изилдее. Алдыга коюлган максаттын негизинде биз тeмeнкY милдеттерди чечебиз:
1. изилденип жаткан тема боюнча илимий адабияттарды колдонуу менен чет eлкeлYк жана ата мекендик изилдeeчYлeрдYн эмгектерин кароо;
2. адамдардагы психологиялык стресстин кeрYHYШYHYн eзгeчeлYктeрYн аныктоо;
3. психологиялык стрессти женуу жана анын эффективдYYЛYгYн текшерYY YчYн музыка терапиясын колдонуу;
4. инсандын стресстик абалын диагностикалоо YЧYн бир катар ыкмаларды колдонуу;
5. изилдeeнYн жыйынтыктарына анализ жасоо.
Изилдee гипотезасы: Бул изилдeeдe мен рецептивдYY терапия психологиялык стрессти жецип, стресстин жеке адамга тийгизген таасирин азайтат деп гипотеза кылып жатам.
ИзилдeeнYн объектиси: инсандык стресстик абал.
ИзилдeeнYн предмети: музыкалык терапиянын жардамы менен психологиялык стрессти женуу.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары. Теориялык: изилденип жаткан кeйгeйгe байланыштуу психологиядагы илимий eнYГYYлeрдY талдоо, системалык анализ, синтез жана типология.
Эмпирикалык: CYЙлeшYY жана байкоо, стресстин кeрYHYШYн комплекстYY баалоо методологиясы (Марищук В.Л.), психоэмоционалдык абалды жeнгe салуу YЧYH классикалык музыкалык программалардын пакети жана математикалык статистиканын методдору.
Изилдeeгe №44 орто мектептин 20 мугалими катышкан.
"Стресс" тYШYHYГY жарым кылымдан ашык убакыттан бери психология менен физиологияга кирип кеткен. "Стресс" терминин биринчи жолу Уолтер Кэннон[3] eзYHYн"КYYрeшYY же качуу"деген эмгегинде, ал адамдын организминин реакциясын стресстик жагдайларда кандай болоорун CYрeттeгeн. Бирок бул кeрYHYш кенири пиарга ээ болду, 1936 -жылы Натуре журналында канадалык физиолог Ханс Селье eзYHYн "ар кандай зыян келтирYYЧY агенттерден келип чыккан синдром" аттуу кыска отчетун жарыялаган.Бирок автор узак убакыт бою "стресс"деген терминин
151
колдонуудан оолак болгон,анткени ал "нервд^" дегенди билдирет. Ал эми 1946 -жылы гана Селье бул терминди колдоно баштаган.Жалпы адаптациялык стресс YЧYн "стресс" тYШYHYГY тeмeнкYчe белгиленет: "адам денесинин езгече абалы жана сырткы кYчкe стимул катары пайда болгон жооп ", жана анда ал 1956 -жылы мындай деп шифрленген: "Стресс организмдин, ага болгон талаптардын спецификалык эмес жообу"Стресс -бул сырткы кырдаалдын таасири астында пайда болгон организмдин жалпы абалы.Азыркы заманбап медицина ырастоосу боюнча баардык оорулардын негизги себеби - стресс болуп эсептелет.Стрессте болуу олуттуу ооруга алып келиши мYмкYн,мисалы, рак, гипертония, ар кандай жYрeк -кан тамыр оорулары. Стресс дененин автоматтык реакциясы болгондуктан жагымсыз шарттарда, андан качуу дээрлик мYмкYн эмес.
Стресс абалынын eнYГYШYндe Yч негизги этап бар:
1 - тынчсыздануу реакциясы - чыцалуунун кYчeшY;
2 - каршылык фазасы - стресс eзY;
3 - чарчоо фазасы - ички чыцалуунун тeмeндeшY.
БYГYнкY кYндe стресс eзгeчe функционалдык абал катары каралып анда организмдин экстрималдуу таасирине болгон сезгенYYCY,Дене eтe таасир этYYЧY абалга тYШYп,ден соолугуна коркунуч туудуруп же анын психикалык абалына болгон коркунуч жeнYндe айтылып келет. Ошентип стресс организмдин сезгенYYCYHYн натыйжасында келип чыккан,жYPYм -турумдук eзгeрYYлeрдYн комплексин камтыган биохимиялык децгээлде, ошондой эле психикалык, анын ичинде субъективдYY эмоционалдык тажрыйбалар. Стресстин биологиялык функциясы болуп адаптация саналат. Бул денени коркунучтардан коргоо YЧYH иштелип чыккан,физикалык жана психикалык жактан кыйратуучу таасирлер. Ошол YЧYн стресстин кeрYHYШY адамдын белгаг^ бир тYргe киргенин билдирет коркунучтуу таасирлерге каршы турууга багытталган иш -чаралар болот. Жалпысынан алганда, стресс нормалдуу кубулуш , бул жеке адамды мобилизациялоого жардам берет жана пайда болгон кыйынчылыктарды жецYY YЧYн ресурстар жана ар кандай кыйынчылыктарды жеце билYY деген. Бул биологиялык системанын коргооо механизми болуп эсептелет. Стресс учурунда, агрессиянын децгээли жогорулап, божомолдоо начарлап, убакытты туура эмес кабыл алуу , галлюцинация пайда болуп жана динамикалык мYнeздeмeлeр eзгeрeт Ю.А. Александровский [1] психофизиологиялык анализ деп эмоционалдык-стресстик жана невротикалык абалдардын eнYГYШYHYн мацызыалардын
152
негизги жалпылыгы жeнYндe кYбeлeндYYHY ырастайт. Эки учурда тен баштапкы шилтеме - бул психологиялык жактан конфликттик абал эквивалент (коркуу TYPYHYH субъективдYу абалы - тынчсыздануу).Аныктоочу фактор стресстин кYЧY эмес, максат эмес терс кYчeтYYЧY сапаттык (физикалык) мYнeздeмeлeрY чыныгы экологиялык жагдай эмес, психологиялык таасир сигналга баа берYY, терс, четке кагылган (жийиркеничтYу) жагдайды башкаруунун мYмкYн эместиги, андан качуунун жолдорунун жоктугу, же женYY. Бул функционалдык тeмeндYГY менен кeрсeтYлeт; маалыматты кабыл алуу, издee жана иштетYY процесстери, бузуу ,алынган маалыматка жеке мамилеси (б.а. эмоционалдуу реакция), социалдык жана психологиялык байланыштардын eзгeрYШY.Психикалык адаптация механизмдеринин ашыкча жYктeлYШY бузулууга алып келет жана аларды кeзeмeлдee жана жeнгe салуу Г.Селье [2] стресс TYШYHYГYH чьщалуу, басым, кысым деп тYшундYрсe ал эми дистресс болсо кайгы ,капа,бактысыздык деп тYШYндYргeн жана адам бул абалдан тезирээк чыгып кетYYгe аракет кылышы керек. Стресстик кырдаалдардан качуу мYмкYн эмес жана керексиз.Стресс -бул жашоонун eзY, Селинин айтымында, стресс жок жашоого болбойт. Н.Амосов ошол эле пикирди карманат. Ал муну ырастайт тынчтык зыяндуу. Тынчтык оорулууларга гана тиешелYY. КeнYГYу пайдалуу дайыма. Сиз психикалык стресстин системасын гана коргоонуз керек, башкача айткандаeзYHYЗгe психологиялык тыныгуу бере аласыз.
Ошентип, адамдардын ар кандай категорияларындагы стресстин себептерин жана денгээлин изилдеп, О.Копина, Е.А. Суслова, Е.В. Зайкин калктын топторунун санын аныктады психоэмоционалдык стресстин эн жогорку денгээлине тeмeнкYлeр кирет:
• аялдар;
• 40 жаштан ашкан адамдар;
• башталгыч жана жогорку билимдYY адамдар;
• ажырашкан;
• пенсионерлер, жумушсуздар;
• ден соолугуна eзYн eзY баалоо сезими тeмeн адамдар.
Практикалык кeз караштан алганда стресс деген эмне? Ошентип, мында
TYШYHYY, стресстин негизги белгилерин карап кeрeлY:
• Дайыма кыжырдануу, депрессия, кээде белгилYY бир себепсиз
• Байкуш, тынчы жок уйку.
• Депрессия, физикалык алсыздык, баш оору, чарчоо, каалабоо
153
бир нерсе кылууну каалабоо.
• Концентрациянын тeмeндeшY, окууну же иштeeнY кыйындатат.
Эстутум кeйгeйлeрY жана ой процессинин ылдамдыгы тeмeндeйт.
• эс ала албоо, иштерин бир четке коюу жана Проблемалар.
• башкаларга, атYГYл эц жакын досторго болгон кызыгуунун жоктугу
YЙ-бYлe болгон кызыгуунун жоктугу.
• Дайыма пайда болгон каалоо, ыйлоо, кээде ыйлоого, меланхолияга, пессимизмге, CYЙYктYYCY YЧYн eзYн-eзY аяп калууга айланат.
• Аппетитти тeмeндeтYY - бул тескерисинче болот: ашыкча сицирYY
тамак -ашты сицирYY
• КeбYнчe нервдик тик жана негативдYY адаттар пайда болот: адам
эриндерин тиштейт, тырнактарын тиштейт ж.б.
Жыйынтыктар жана талкуулар. Эгерде сиз стрессте болсоцуз, анда ал бир нерсени билдирет: сиздин дене кандайдыр бир тышкы сигналга жооп кайтарган.Стресстин себеби негизинен таарынткан нерсе болушу мYмкYн ,аны кыжырданткан адамдын кызыкчылыктары же сезимдери. Кандайдыр бир себеп жайлуу аймактан чыгууга алып барат. Сырткы себептерден улам болот кандайдыр бир себеп жeнYндe тынчсыздануу (жумуш алмаштыруу, eлYм) тууган). Стресстин ички себептерине жашоо баалуулуктары жана ишенимдер кирет. Буга адамдын жеке eзYн eзY баалоосу да кирет.Аялдар да, эркектер болжол менен бирдей. Бирок, ар бир организмде анын мYнeздYY eзгeчeлYктeрY бар. Эгерде сиз eзYЦYЗдeгY симптомдорду байкай баштасацыз, дененин стресстик стресси жeнYндe сeз кылуу, анан баарынан мурдаалардын себептерин аныктоо зарыл. Себептерди жоюу абдан тYШYHYктYY стресс анын кесепеттерине караганда алда канча жецил. Кантсе да, алар бекеринен айтышпайт "Бардык оорулар нервден болот".
Стресс менен кYрeшYYHYн жолдору.
Иштеп жаткан болгон тажрыйбаны колдонуу керек кeптeгeн eлкeлeрдe, анын ичинде биздин eлкeдe, дарылоо катары стресстик кырдаалдар, окшош адамдар тобу кeрYHYштeрY, алар жолугуп, себептерин талкуулашат стресс, эреже катары, кeпчYЛYк учурда калыбына келет нерв системасы. Ар бир адам индивидуалдуу жана индивидуалдуу адам. Стресстик кырдаалда катышуу абдан маанилYY чоочун адамдар стресстин себептерин тYШYHYYДe жана кесепеттерин жумшартууда, адамдын ац -
сезимине иш кылуу.Байкап кeрYHYЗ жана белгилердин эмнеден келип чыкканын аныктаныз.
Биздин ар бир стресстик абалды кeзeмeлдee дээрлик мYмкYн эмес жашоодо бирок стресске жоопторубуздун кeбYн кeзeмeлдeсe болот.Албетте, мунун баары кыйын, бирок мYмкYн. Ошентип, негизги принцип болуп стресс менен кYрeшYУ саналат - дайыма eзYн eзY башкара билYY. Стрессти женYY YЧYH бир канча жeнeкeй кенештер сунушталат, алардын жардамы менен жашоонуздагы алсыз кыйынчылыктарды жене аласыз:
1. Жашоодо философ болууга аракет кылыныз (жана керек болгондо,
юмор сезимин унутпаныз, анын призмасы аркылуу жашоо жeнeкeй болуп кeрYнeт
2. Бокстук позицияда стресске кабылбаныз. Сиз 0ЗYHYЗДY булуттай элестетиниз, денеси жоктой кылып, ошондо баардык негатив кeрYнуштeр сиз аркылуу эле eтYп кеткендей болот.
3. Баарына капталдан караганга аракет кылыныз. 0ЗYHДY мындай жол менен кeзeмeлдeeгe оной.
4. Эч качан даттанбаныз. Бул аны эч кандай женилдетпейт. Бирок бул болуп жаткан проблеманызды эч кимге айтпа деген сeз эмес албетте eз жакындарыныз менен сырдашып туруу жакшы жана болуп жаткан кырдаалды да анализдеп турууга жардам берет.
5. Тынчсызданууга жана коркууга убакыт коротпонуз, позитивдYY нерселерди издениз.
6. ЭзYHYЗДY мурда болуп кeрбeгeндeй CYЙYYгe аракет кылыныз.
7. Кыймылсыз абалда болбонуз, чыгуунун жолун издениз.
8. Башкаларга жардам берYу. Жашоо тажрыйбасы сизге пайдалуу болушу мYмкYн.
9. YмYт YзбeгYлe жана кYрeштY токтотпогула.
10. Фактыларды ички ишенимдеринен ажыратууну YЙрeнYHYЗ.
11. Кырдаалга жаныча кeз караш менен караныз.
12. СтресстYY кырдаалдарда эс алууну YЙрeнYHYЗ. Физикалык
жYктер кeйгeйлeрдeн биразга болсо да"ажыратууга" жардам берет. Бул абдан жакшы ыкма.
13. КeйгeйлeрYHYЗДY жок кылуу YЧYн спирт ичимдиктерин колдонбонуз.
14. Эгер хоббиниз болсо абдан сонун. КeбYнчe CYЙYктYY хоббиси
эс алууга жана кeптeгeн жагымдуу эмоцияларды алып келYYгe жардам берет.
15. ПозитивдYY ойлон. ПозитивдYу жыйынтык YЧYH eзYHYЗДY даярданыз.
155
16. 03yh езу гипноз кылуу. Сиз эмоционалдык абалга оц таасирин тийгизе турган жакшы сунуштардын тизмесин жазып алсацыз болот.
17. Кыйкыруу же ыйлоо. Кээде бул абдан пайдалуу жана KepeKTYY.
18. Жецил басуу. Нервди укалоо баш ооруну басат
19. Музыка угуцуз. Эч нерсе мынчалык эс алдырбайт же тынчтандырбайт.
20. Онго чейин санацыз. Жагдайга жооп бepYYДен мурун, ичицизден эсептеп кеpYЦYЗ Мындай тыныгуу езYЦYЗДY езYЦYЗге тартууга мYмкYндYк берет.
21. СтpeсстYY мезгилде чай менен кофени колдонбоого аракет кылыцыз.
бул ичимдиктер нерв системасынын кYчтYY стимуляторлору болгондуктан ден соолукка зыяндуу болуп эсептелет
22. Эгерде сиз езYЦYЗДY толугу менен башкара албасацыз сизге
суицид женYнде ойлор келе берсе, анда бул сиздин психологко муктаж экендигизди билдирет.
Корутунду. Колдоону жана боорукерликти эц жакын адамдардарыцыздын ичинен издеп табууга аракет кылуунуз керек.Ушул адамдар гана сизге ишенимд^ желегYч болуп бере алат.Сиз бир нерсени дайыма билишициз керек YMYтсYЗ жагдайлар эч качан болбойт.
Адабияттар
1. Абабков В.А., Перрет М. Стресске адаптация. - SPb.: "Реч", 2010.-169 с.
2.Александровский Ю.А. Психологиялык бузулуу М.:Медицина1993-400б.
3. Брайт, Джонс - Стресс. Мифтер, теориялар, изилдее. - SPb.: PRIME- EUROZNAK, 2003.-- 214-219 б.
4. Greenberg J. Стрессти башкаруу. - SPb.: Питер, 2011. 128-133.
5. Кокс Т. Стресс. - М.: Медицина, 2011 .-- 264, 275 б.
6. Селье Г. Стресс без дистресса-М.:Омега-Л:, 2006-167
7.Уолтер Кеннон Бороться или бежать - М.:Прогресс 1979-123 б.
8. Сабирова, М. М. Мектепке чейинки балдардын социалдашуусунун теориялык негиздери / М. М. Сабирова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2. -No 3. - P. 87-93. - DOI 10.52754/16947452 2021 2 3 87. - EDN BIBWAU.
