CC BY
2Педагогика
УДК 392.51(575.2)
Б01: 10.52754/16947452_2022_3_157
БАЛДАРДЫ ТАРБИЯЛООДО САЛТТУУ КЫРГЫЗ УЙ-
булэнун ролу
Осмонова Самара Курбаналиевна, т.и.к., доцент,
osk_8182@mail. т Табалдиева Айжамал, магистрант, atabaldieva@mail.ru Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Бул макалада талаа материалдардын жана булактардын негизинде баланы тарбиялоодо салттуу кыргыз Yй-бYлвнYн ролу изилденди. Ошондой эле кыргыз элинин квп жылдар аралыгында топтолгон билими жана практикалык опыты всуп келе жаткан муунга берилиши каралган. Негизги максат болуп салттуу тарбиялоонун спецификалык взгвчвлYктврYн жана Yй-бYлвнYн тарбиялоодогу ролун мYнвздвп берYY болгон. Бул изилдввнYн YстYндв иштввдв твмвн^двй методикалык иштер ЖYргYЗYлдY■' салттуу Yй-бYлвнYн тарбиялоодогу ролу боюнча этнографиялык материалдарды талдоо; Улук информаторлор менен баарлашуулар жана интервьюлар;Yй-бYлвнYн салттуу тарбиясындагы жалпы жана взгвчв сапаттарды аныктоо YЧYн салыштырма талдоо. Жыйынтыгында тарбиялоодо Yй-бYлвнYн орду, тарбияга байланыштуу квптвгвн макал-лакаптар, накыл свздвр баяндалган. Yй-бYлвдвгY улуу муундун, балдарды тарбиялоодо (чоц ата, чоц энелер, ата-энелер, агалар, эже-сицдилер) ролу чоц болгондуктан, улуу муундарды сыйлоого, урматтоого байланыштуу квптвгвн мисалдар табылган.
Ачкыч свздвр: салт, тарбия, маданият, муундар, коом, Yй-бYлв,
РОЛЬ ТРАДИЦИОННОЙ КЫРГЫЗСКОЙ СЕМЬИ В ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ
Осмонова Самара Курбаналиевна, к.и.н., доцент,
osk_8182@mail.ru Табалдиева Айжамал, магистрант, atabaldieva@mail.ru Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В данной статье на основе полевых материалов и источников исследована роль традиционный кыргызской семьи в воспитании детей. Так же расмотрены передача подрастающему поколению накопленных знаний и практического опыта кыргызского народа. Основная цель состояла в том, чтобы охарактеризовать
157
специфику традиционного воспитания и роль семьи в воспитании. По данному исследованию была проведена следующая методическая работа: анализ этнографических материалов о роли традиционной семьи в воспитании; опрос и интервью со старшими информантами, сравнительный анализ для определения общих и специфических качеств традиционного семейного воспитания. В результате описывается роль семьи в воспитании, приведены множество пословиц и поговорок, связанных с воспитанием. Ключевые слова: традиция, вoспитание, культура, пвквление, общество, семья.
ROLE OF A TRADITIONAL KYRGYZ FAMILY IN UPBRINGING
CHILDREN
Osmonova Samara Kurbanalievna, Candidate of Historical Sciences, Associate Professor,
osk_8182@mail.ru Tabaldieva Aijamal, master, atabaldieva@mail.ru Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract. In this article, on the basis of field materials and sources, the role of the traditional Kyrgyz family in the upbringing of children is investigated. The transfer of the accumulated knowledge and practical experience of the Kyrgyz people to the growing generation was also considered. The main goal was to characterize the specifics of traditional upbringing and the role of the family in upbringing. Based on this research, the following methodological work was carried out: analysis of ethnographic materials on the role of the traditional family in upbringing; survey and interviews with senior informants, comparative analysis to determine the general and specific qualities of traditional family education. As a result, the role of the family in upbringing, many proverbs and sayings related to upbringing are described.
Keywords: tradition, nutrition, culture, generations, society, family.
Киришуу. Элдин этникалык ац-сезимин, биринчи кезекте салттуу тарбиялоодо, руханий-адептик маданиятын калыптандыруучу тарбиялоо каражаттарынын потенциалын комплекстуу талдоо бугунку кунде езгече актуалдуу болуп саналат. Yй-бYледе калыптанган мамилелердин системасы тарбиялык ресурстардын бай арсеналын камтыган. Тарбия биринчи кезекте YЙ-бYледе кYHYмдYк турмуш-тиричилик шартында ишке ашырылып, yH-бYлелYк салттар кYHYмдYк турмушка тYЗден-тYЗ кошулган. Салттуу yh-бYледегY мамилелерди изилдее жана ездештYPYY биздин доордо эц маанилYY тарбиялык мааниге ээ болгон актуалдуу илимий проблема бойдон калууда.
Изилдеенун ыкмалары. Изилдее салттуу YЙ-бYледегY балдарды тарбиялоого байланыштуу системалуу мамилеге, башкача айтканда,
158
структуралык, стaционaрдык, функционалдык жaнa салыштырмалуу тарыхый талдоо ыкмаларын комплекстуу колдонууга негизделген. Мындан тышкары, бул изилдeeнYн YCTYндe иштeeдe тeмeнкYдeй методикалык иштер жургузулду:
- салттуу YЙ-бYлeдeгY балдарды тарбиялоо боюнча этнографиялык материалдарды талдоо;
- улуу муундагы информаторлор менен сурамжылоо жана баарлашуу-интервью;
- салттуу YЙ-бYлeдeгY балдарды тарбиялоодогу жалпы жана eзгeчeлYктY аныктоо учун салыштырма анализ.
Жыйынтыктaр w:aHa тaлкуулaр. Биз карап жаткан учурда, б.а. XIX кылымдын аягы - XX кылымдын башында кыргыз YЙ-бYлeлeрYндe уй-бYлeнYн негизги формасы катары бeлYнбeгeн чоц YЙ-бYлeлeр болгон. Ошол эле учурда алар муундан муунга мурас болуп калган патриархалдык жашоо образы менен мYнeздeлгeн.
Yй-бYлeдeгY тарбия жeнYндe айта турган болсок, биздин ^ш^ген информаторлорубуздун айтымында, YЙ-бYлeдeгY калыптанып калган салттар чоц мааниге ээ болгон, анткени YЙ-бYлeнYн улуу мYчeлeрYHYн жана ата-энелердин журум-турумунун мугезу, балдарды тарбиялоонун натыйжасы болгон. Атактуу, кецеш мезгилинин педагогу А. Макаренко мындай деп баса белгилеген: «Эц туура, акыл-эстуу, ойлонулган педагогикалык методдор, эгерде сенин турмушунун жалпы тонусу начар болсо, анда ал эч кандай пайда алып келбейт. Тескерисинче, турмушундун жалпы тону тура болсо гана бала менен мамиле кылуунун туура ыкмаларын, эц негизгиси, тартиптин, эмгектин, эркиндиктин, оюндун жана... кадыр-барктын туура формаларын сунуштайт» [5.б,151].
Салттуу кыргыз коомунда улуу муун азыркыдай эле адамдын сабырдуулугуна чоц маани берип, кубаттап келишкен. Ата-энелердин акылмандыгы, биздин кeптeгeн информаторлорубуздун пикири боюнча, биринчи кезекте чыдамкайлыктан, камкордуктан, YЙ-бYлeнYн бардык мYчeлeрYнe камкордук менен мамиле кылуудан, алардын кучтуу жана алсыз жактарын эске ала билYYCYнeн айкын болушу керек эле. Элдик ишенимдерге ылайык, тарбиялоо жeндeмY буйрук беруу, уулдан же кыздан кандайдыр бир жумушту талап кылууда гана эмес, ынандыруу, тушундуруу жана ошону менен eзYнe тартуу eнeрYндe болгон [3. б,89].
Тецдик принциптерине негизделген 4ory баарлашyy жана e3 ара аракеттенYY, гумандаштырууга жана талкуу темасын жандантyyга мYмкYндYк берип, адамдын e3Y адеп-ахлактык жактан таза, рухий жактан байыган. Мына ушундай талкуунун натыйжасында адеп-ахлактык биримдикке жетип, айтылган ойлор, уул, кыз, ини-карындаш Y4YH чындап жакын, тYШYHYктYY болуп калган. Натыйжада, алар eздeрYнeн чоцдорго моралдык жактан колдоо кeрсeтYп, аларга жардам берип, албетте, бул биримдик YЙ-бYлeнY бекемдей баштаган. Элдик ишенимдерге ылайык, ар бир YЙ-бYлe мYчeсYHYн эмне болуп жатканын дайыма ойлонуу керек болчу, биринчи кезекте, анын YЙ бYлeсY, жакындары TYШYHYШ керек болчу.
Белгиленгендей, кыргыздарда ата-энеси жана кээде ата-энесинин, ата -энеси уулу менен бирге жашаган YЙ-бYлeлeр болгон, кээ бир учурларда башка туугандарда кошо жашаган. Мындай YЙ-бYлeлeрдe, белгаг^ болгондой, улгайган адамдар ардактуу орунду ээлешкен. Кыргыз y^ бYлeлeрYндe аксакалдардын бийлиги алардын жаш курагына гана эмес, башка ^ш^ген шарттарга жана жагдайларга да кeз каранды болгонун да белгилейбиз. Алардын бири, сырткы кeрYHYШY боюнча, эц негизгиси, ата-энелердин ата-энелерине болгон эстYY мамилеси болгон. Муну биздин талаа материалдары ырастап турат. Биздин маалымат берYYЧYбYЗ анын ата-энеси дайыма жумуш менен алек болгонун, балдарына жетиштYY кeцYл бурууга мYмкYнчYЛYГY жок экенин айтты. Ал эми балдар YЧYн баары болгон, акылман, жeнeкeй, ак пейилдYY чоц энеси алар менен чогуу жашаган: "Чоц энем бизге эч качан кыйкырып, шылдыцдаган эмес, ата-бабаларыбыздын жомокторун айтып берчY. Бизди дайыма акылдуу болуп eсYШYбYЗДY тилейт эле. Биз чоцойгондо да, андан алыстап, кетсек да ар дайым кецешип турчубуз, чоц апам кeптeн бери жок болсо да, кээде ал мени карап тургандай сезилет [6. №1].
Yй-бYлe эц маанилYY социалдык институт болуп саналат жана ал eзYHYн eнYГYY процессинде кандай eзгeрбeсYн, коомдун негизги клеткасы болуу менен eзYнe мYнeздYY социалдык функцияларды уланткан жана сактап келет. Yй-бYлe ар TYPДYY тажрыйбаларды жана маданий салттарды сактоодо жана муундарга eткeрYп берYYДe маанилYY роль ойнойт.
БелгилYY болгондой, изилденип жаткан мезгилде 2-3 жана андан ^п муундар чогуу жашаган чоц YЙ-бYлe, бeлYнбeгeн кeп YЙ-бYлeлYY жамааттар негизги формасы болгон: ата-энелери, алардын YЙлeнгeн уулдары балдары менен. Балдардын адамдык нормаларды eздeштYPYYCYндe негизги ролду
160
ойногон этностук маалыматтарды муундарга eткeрYп берYY функциясы так ата-энелер жаш жубайлары менен жашаган кеп балалуу Yй-бYлeдe эц ийгиликтYY ишке ашырылганын белгилей кетели. Алар YЙ-бYлeлYк мамилелердин этикалык нормаларын толук сактоо менен салттуу жашоо образын катуу карманышкан. Эреже катары, улуу муундун eкYлдeрY анын кичYY мYчeлeрYHYн кичинекей кезинен эле YЙ-бYлeлYк нормаларга жана салттарга кeнYп, аларды сактоосуна кам кeрYшкeн.
Yйлeнгeн уулдардын бири ата-энеси менен чогуу жашаган YЙ-бYлeнYн TYPY кыргыздарда отурукташуу принциби eзгeрсe да, азыркы учурга чейин кецири таралган. Балдар улуу муун менен байланышын Yзe элек, ал eз кезегинде eсYп келе жаткан муундарды тарбиялоого катышуудан четтей элек.
Yй-бYлeдe бийликтин, YЙ-бYлeнYн башчысы эркек болгон. Ал YЙ-бYлe YЧYн материалдык байлыкты таратуучу болгон. Турмуштук жана практикалык тажрыйбаны, тарыхый калыптанып калган салттардын, децгээлин элдин социалдык-экономикалык жана саясий eнYГYYCYнe туура келYYЧY салттарды eткeрYп берYY кыргыз коомунун турмуштук зарыл шарттарынын бири катары каралууга тийиш. Ар бир этностун, анын ичинде кыргыздардын жашоосунун маанилYY жана орчундуу шарты - турмуштук тажрыйбаны улуу муундан кичYY муунга eткeрYп берYY, салттары адамдын бала чагынан байланып YЙ-бYлeсYнeн кYHYмдYк жYPYм-турум салты аркылуу тYЗдeн-тYЗ eткeрYп берилген.
Балдарды ата-энесине жакындатууда ыкластуулук жана чынчылдык негизги мотив болгондугун YЙ-бYлeдe балдарды тарбиялоо тажрыйбасы кYбeлeндYрeт.
Балдардын руханий жашоосун TYШYHYY искусствосу менен катар ата-энелер YЧYн ар кандай кырдаалдарда багыт алуу жeндeмYн eнYктYPYY, балага акылдуу тYPдe таасир этYYHY TYШYHYY маанилYY болгон. Ата-эне балдарга YлгY болгон мындай жагдай eсYп келе жаткан муунга туура тарбия берYYHYн шарты деп эсептелген.
Элдик педагогика балдарды тарбиялоодо ата-эненин улгусунун ролуна жогору баа берген. Yй-бYлeнYн жана коомдук турмуштун бардык тарабын жeнгe салган элдик эц жакшы адаттардын талаптарын сактоо менен ата-эне eзYHYн жана башкалардын балдарына бардык жагынан YлгY болушу керек эле. Чоцдордун моралдык-эстетикалык тарбиясы балдарга жакшы таасирин тийгизген.
Yй-бYлeдe кыргыз аялынын орду eзYнчe eзгeчeлYктeргe ээ болгон [1.б, 122] Keп балалуу YЙ-бYлeдe, аял киши жашырак болсо, улгайган аял менен бардык иш-аракеттери боюнча макулдашууга туура келген, eз каалоосу боюнча, YЙ YЧYн азыктарды керектee мYмкYн эмес болгон. Ал балдарды тарбиялоодо маанилYY маселелерди чечYYгe милдеттYY эмес эле; коом YЧYH физикалык жактан дени сак, адеп-аклактуу балдарды тарбиялоо биринчи кезекте ^п балалуу YЙ-бYлeдeгY улгайган аялдын мойнунда болчу. Y^ бYлeдe чоц эне балдардын тарбиясы YЧYн гана эмес, алардын коомдогу жYPYм-тyрyмy YЧYн да жооптуу болгон.
Баса белгилей кетчY нерсе, кыргыздарда тарбиячылардын кыйла кецири чeйрeсY мYнeздYY болгон, анткени балдарды тарбиялоо YЧYн ата-энелер гана эмес, ошондой эле бардык жакын туугандар: чоц ата менен чоц эне, агалары жана эжелери ж.б. кирген. Белгилей кетсек, eсYп келе жаткан муундарды тарбиялоого бардык туугандардын катышуусу, албетте, бирдей болгон эмес жана болушу да мYмкYн эмес эле.
Салттуу кыргыз YЙ-бYлeсYндe балдарды тарбиялоо биринчи кезекте чоц аталардын, чоц энелердин, андан кийин аталардын, апалардын, ага-инилердин, эже-сицдилердин милдети болгон.
Улгайган ата-энелер eлгeнгe чейин YЙ-бYлeдe рyxаний жетекчилердин, насаатчылардын, анын ичинде чоцдор YЧYн гана эмес, алтургай улгайган балдар YЧYн да кадыр-барктуу абалын сактап келишкен: атанын социалдык абалы, мисалы, кыргыз YЙ-бYлeсYндe жогору болгон.
Yй-бYлeлYк мамилелердин кeйгeЙY татаал жана кeп кырдуу болгон. Ата-энелердин, айрыкча аял-энелердин милдеттери моралдык-этикалык жактан жетилгендикти, талантты, адамкерчиликти талап кылган. Балдарга камкордук кeрYY, аларды чоц жана татаал турмушка даярдоо, YЙ-бYлeнYн бардык жетилген мYчeлeрYн бириктирYYгe тийиш болгон. Ал эми ата-эненин бийлиги негизги жана зарыл, ансыз балдарды YЙ-бYлeдe нормалдуу тарбиялоо мYмкYн эмес.
Кыргыздар YЙ-бYлeдe балдарды тарбиялоонун негизи ата-энелик мээримдYYЛYк болушу керек деп эсептешкен жана азыр да эсептеп келишет, анткени элдик ишеним боюнча ата-энелик сезимде негизги кYч - тарбия. Баланын эмоционалдык, адеп-аxлактык жана псиxикалык жактан eсYп-eнYГYШYндe баланын эне менен жакындыгы, баланын жашоосунун алгачкы жылдарында эненин eзгeчe камкордугу чоц роль ойнойт. БелгилYY болгондой, эне баласынын дене-жанынын ар бир кыймылын эц жакшы
162
тушунуп, ага жооп кайтарат. Сыягы, баланын инсандыгы энеге болгон суйуунун башталышынан баштап так калыптана баштайт. Ошол учун кыргыздар «Атасы жиндинин бирee жинди, энеси жиндинин баары жинди» деп айтканы ошондон окшойт, алар жакшы балдар жакшы ата-эне менен гана чоцоёт деп ишенгендиктен, келин тандоодо да eтe кылдаттык менен мамиле кылышкан [6. №1].
Ошентип, YЙ-бYлe ар дайым eзYHYн коомдук функцияларын аткарууну улантып, муундар аралык тажрыйбаны жана маданий баалуулуктарды сактоодо жана eткeрYп берYYдe фундаменталдуу роль ойногон. Yй-бYлe сeзсYЗ тYрдe коомдо болуп жаткан бардык eзгeрYYлeрдY чагылдырган жана eзYнe мYнeздYY консерватизмге карабастан, кайра eзгeрYYгe дуушар болгон.
Белгилуу болгондой, бала учун "социалдык чeйрeм так YЙ-бYлeдeн (ата-энесинин, чоц ата, чоц эне, агаларынын, эже-сицдилеринин жана башка туугандарынын) башталат. Мунун баары кыргыздар YЙ-бYлeгe эмне учун мынчалык чоц маани бергенин жана эмне учун бардык тарбия салттуу кыргыз коомунда XIX кылымдын аягы - XX кылымдын башында YЙ-бYлe жана коомдук структуралар аркылуу eткeнYн тушунууго мумкундук берет.
Yй-бYлeнYн негизги тарбиялоо функциясы балдарга практикалык билимдерди жана турмуш-тиричилик кeндYмдeрYн, ошондой эле адеп-axлaктык маданиятты, журум-турум- этикалык жана эстетикалык нормаларын урпактарга eткeрYп беруу болгон. Белгилей кетсек, элдик педагогикада адеп^ла^ь:^ эстетикалык жана этикалык тарбия беруунун формаларын жана ыкмаларын бири-биринен бeлYп кароо дээрлик мумкун болгон эмес.
Дегеле YЙ-бYлeдe жана коомчулукта балдарды тарбиялоонун негизги ыкмалары: ынанымдар, насааттар, окуулар болгон. Муну менен негизги ^цул сабырдуулук, eжeрлYк, ата-энени, улууну сыйлоо, aдеп-axлaк нормаларын YЙрeнYY сыяктуу сапаттарды калыптандырууга бурулган. Эсуп келе жаткан муундарды тарбиялоонун ушул жана башка ыкмалары уй-бYлeдe да, коомдо да байкалган. Алар узгултуксуз кайталанып, муундан-муунга eтYп, коомдук пикирдин кучу менен бекемделген.
Ошентип, баланын калыптанышынын маанилуу негизин YЙ-бYлe жана анын каада-салты, баланы курчап турган адамдардын журум-турум нормалары тYЗгeн. Чынында эле тигил же бул YЙ-бYлe коллективинин мYнeзYнe жараша баланын инсандык сапаты калыптанган, анын болочок уй-бYлeсYнyн, коомдук дYЙнeгe кeз карашынын пайдубалдары тYЗYлгeн.
163
Бирок, YЙ-бYлe тарбиясы, эреже катары, ар дайым коомдук тарбия менен толукталып келген, коом балдарга ар кандай каналдар аркылуу: туугандар жана коноктор аркылуу, тойлордо, айылдык чогулуштарда «эмгек» ушул же башка тYрлeрY аркылуу таасирин тийгизген. Дал ушундан улам баланын, ата-энесинин YлгYCY жана башка адамдардын курчаган YлгYCY кыргыздарда тарбия берYYHYн негизги жана зарыл ыкмаларынын бири катары каралып келет. Бул божомолду кыргыздардын: "Адегенде энесин кeрYп, анан кызын ал" деген накыл сeзY да тастыктап, кыздын жакшы же жаман болушу тYЗдeн-тYЗ эненин адеп-ахлактык сапатына байланыштуу экенин баса белгилеген [4, б. 56].
Адамдын адеп-ахлактык негиздерин тарбиялоого, улуу муундун беделдYY eкYлдeрYHYн таасирине кeцYл буруу, биздин оюбузча, eсYп келе жаткан муун YЧYH билим берYY программасынын милдеттYY бeлYГY болуп калууга тийиш. Ата-эне илгеркидей эле балдарын чынчыл, эмгекчил, кайраттуу кылып eстYPYYгe умтулат.
Балдарды тарбиялоо алардын акыл-эсин, моралдык сапаттарын, идеалдарын гана эмес, сезимдерин ар тараптуу eнYктYPYYHY да болжолдойт. Сулуулукту сезе билYY адамдын жашоосун байытат, жаркын, кызыктуу кылат. Сулуулукту тYШYHYY, баалай билYY, сезYY eзYнeн eзY келе бербейт. Бул сапаттар бала кезинен, YЙ-бYлeдe системалуу тYPдe калыптанышы керек. Балдарды YЙ-бYлeдe тарбиялоо ата-энеден талыкпаган эмгекти, изденYYHY талап кылат.
Корутунду. Кыргыздардын салттуу YЙ-бYлeсYндe балдарды тарбиялоо боюнча айтылгандарды жалпылай турган болсок, тарбия eнeрY ата-эненин балдарга eзYн табууга жардам берYYCYнeн, аларды туура жолго сала билYYCYнeн кeрYнeрYн белгилей кетYY керек.
Yй-бYлeдe балдарды тарбиялоону чоцдордун - эц оболу ата менен эненин тийгизген таасиринен бeлYп кароого болбойт.
Мындай жол менен YЙ-бYлeнYн негизги тарбиялоо функциясы балдарга практикалык билимдерди, ишкердик жeндeмдeрдY жана жYPYм-турумдун моралдык нормаларын берYY болуп саналат. Мурда кыргыз элинде бала менен ата-эненин ортосундагы мамиле кeптeгeн ченемдер менен жeнгe салынган. Уулду тарбиялоо, YЙлeнтYY, кыз берYY ата-энелик милдет деп эсептелген. Карыган ата-энелерге кам кeрYY балдардын, eзгeчe уулдардын ыйык милдети деп эсептелген. Бул моралдык-этикалык жYPYм-турум
нормаларынан чегинYY кыргыз коомунда айыпталып, жакын эле эмес, алыскы туугандар YЧYн да ажырым катары каралып келген.
Адабияттар
1. Акматалиев, А. Кыргыздын кeeнeрбeс дeeлeттeрY [Текст] А.Акматалиев. -Бишкек: Шам, 2000. - 348 б.
2. Аттокуров, С. Кыргыз этнографиясы [Текст]: окуу куралы С.Аттокуров. -Бишкек: Б-сыз, 1989. - 200-б.
3. Апыш, Б. Тарбия назарияты [Текст] окуу китеби / Б.Апыш. - Ош, 1996. - 135-б.
4. Кыргыз адабиятынын тарыхы: Фольклористика. Оозеки чыгармачылыктын жанрлары. I том. [Текст] / А. Акматалиевдин жалпы ред. астында .- 2-бас. Б.: Шам, 2004. - 684 б.
5. Табалдиева А. Полевые материалы тетрадь №1. Кыргызстан. Жалал-Абадская обл. -2020. -50с.
6. Батыралиев, А. Азыркы мезгилдеги тарбия конценциясындагы актуалдуу маселелер / А. Батыралиев // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2. - N0 4. -Р. 95-101. - БО! 10.52754/16947452 2021 2 4 95. - EDN ШАХС2.
