CC BY
1Юриспруденция
УДК: 316:334.3(073)
Б01: 10.52754/16947452_2022_2_13 3
КООМДУК-САЯСИЙ СИСТЕМАЛАРДЫН ТЕОРИЯЛЫК КОНЦЕПЦИЯЛАРЫНА КЫСКАЧА БАЯНДАМА
Ташыбаева Алина Курманбаевна, улук окутуучу alina. tashybaeva@gmail. com Марзабаева Бакты Токтомаматовна, магистр bkvdvrmisheva@,mail. oshu. kg Даниярова Гулзина Маматалиевна, магистр Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан ugia2427@,gmail. com
Аннотация: БYгYнкY кундв саясий система тYШYHYгY - бул саясий бийликти ишке ашырууга жана коомдук-саясий процесстерди жвнгв салууга багытталган вз ара аракеттенYY формаларын камтыган коомдун жана влквнYн институционалдык структураларынын комплекстYY жыйындысы болуп саналат. Саясат таануу коомдун турмушунун бардык чвйрвлврYHYн ичинен эц динамикалуусу болгондуктан, социалдык-саясий процесстердин концепциясы дайыма внYгYп, толукталып турат. Макалада коомдук-саясий системалардын салттуу концепцияларынын жана теорияларынын внYгYШYнв кыскача сереп берилген. Ошондой эле «саясий система» терминин аныктоодо окумуштуулардын кошкон салымынын ролуна жана маанисине баа берилген.
Ачкыч свздвр: коомдук-саясий система жана подсистема, системалык анализ, саясий системанын функциялары.
КРАТКИЙ ОБЗОР ТЕОРЕТИЧЕСКИХ КОНЦЕПЦИЙ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИХ СИСТЕМ
Ташыбаева Алина Курманбаевна, ст.преподаватель
alina.tashybaeva@gmail.com Марзабаева Бакты Токтомаматовна, магистр bkydyrmysheva@,mail. oshu. kg Даниярова Гулзина Маматалиевна, магистр Ошский государственный университет
Ош, Кыргызстан ugia2427@,gmail.com
Аннотация: На сегодняшний день понятие политической системы представляет собой сложный комплекс институциональных структур общества и страны, включая формы взаимодействия, направленные на реализацию политической власти и регулирование общественно-политических процессов. Так как политическая наука является самой динамичной из всех сфер общества, концепци общественно-политических процессов постоянно развиваются и дополняются. В статье представлен
краткий обзор развития традицонных концепций и теорий общественно-политических систем. Также, дана оценка роли и значимости вклада ученых в определение термина "политическая система ".
Ключевые слова: общественно-политическая система и сабсистемы, системный анализ, функции политической системы.
BRIEF OVERVIEW FOR THE POLITICAL SYSTEMS CONCEPTS
Tashybaeva Alina Kurmanbaevna, Senior Lecturer alina.tashybaeva@gmail.com Marzabaeva Bakty Toktomamatovna, master bkydyrm ysheva/a.mail.oshii.kg Daniiarova Gulzina Mamatalievna, master ugia2427@gmail.com Osh State University Osh, Kyrgyzstan
Abstract: The concept of a political system is a complex set of institutional structures of society and the country, including forms of interaction aimed at the implementation of political power and the regulation of socio-political processes. Since political science is the most dynamic of all spheres of society, the concept of socio-political processes is constantly evolving and supplementing. The article presents a brief overview of the development of traditional concepts and theories of socio-political systems. Also, an assessment of the role and significance of the contribution of scientists to the definition of the term "political system " is given.
Key words: socio-political system and subsystems, system analysis, functions of the political system.
Киришуу
Азыркы саясат таанууда коомдун саясий системасынын классикалык аныктамасы "мамлекеттин жана коомдун институционалдык структураларынын татаал жыйындысы, алардын ортосундагы саясий бийликти, башкарууну, лидерликти, коомдук-саясий процесстерди женге салууга багытталган ез ара аракеттенYY формаларынын жыйындысы" катары чечмеленет [5, 96]. Албетте, «саясий система» термининин пайда болушуна коомдун турмушунун бардык чейрелерYн демократиялаштыруунун татаал процесстери, ошондой эле XX кылымдын орто ченинде болуп еткен саясат таануунун концептуалдык аппаратын тынымсыз еркYндетYYHYн жанаша жYPYп жаткан процесси кемектешкен.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары
Бул теманын актуалдуулугу саясий бийликти ишке ашырууга жана коомдук-саясий процесстерди женге салууга багытталган ез ара аракеттенYYHYн формаларын камтыган коомдун жана елкенYн институционалдык структураларынын комплекси катары саясий система концепциясын концептуалдаштыруунун татаалдыгы менен шартталган. Саясат таануу коомдун турмушунун бардык чейрелерYHYн эц динамикалуусу
болгондуктан, коомдук-саясий процесстердин концепциясы дайыма eHYrYn, толукталып турат. Ушуга байланыштуу коомдук-саясий системалардын салттуу концепцияларынын жана теорияларынын eHyrYmYH изилдее, ошондой эле "саясий система" терминин аныктоодо окумуштуулардын кошкон салымынын ролун жана маанисин аныктоо зарылчылыгы келип чыкты. Иштин мазмунуна ылайык, илимдин бул тармагындагы окумуштуулардын жана изилдeeчYлeрдYн фундаменталдык эмгектеринин негизинде саясий системалардын eнYГYYCYHYн негизги концепцияларына адабий обзор жана мазмундук талдоо негизги изилдee ыкмасы болуп саналат.
XIX кылымдын аягында Батышта австриялык-америкалык биолог Людвиг фон Берталанфинин (1901-1972) «жалпы системалар теориясы» деп аталган системалар теориясы калыптанган. Ал системаны eз ара аракеттенYYЧY элементтердин комплекси катары аныктаган [2,31]. Саясий жашоону система катары кароо идеясы 1950-жылдары пайда болгон америкалык саясат таануучулар Д.Истон, Г.Алмонд, Р.Даль, К.Дойч жана башкалардын изилдeeлeрYHYн негизинде пайда болгон.
Жалпы системалар теориясын коомдук турмушка биринчи жолу колдонгон илимпоз Талкотт Парсонс болгон, ал "социалдык система" концепциясын иштеп чыккан, ага ылайык "социалдык система - бул белгаг^ бир физикалык чeйрeдe бири-бири менен eз ара аракеттенYYчY индивиддердин жыйындысы, бул жерде алардын eз ара мамилелери, кырдаалга жана бири-бирине жалпы кабыл алынган символдор (маданият элементтери) системасы аркылуу аныкталат жана ортомчулук кылат» [3, 7778]. Т.Парсонс саясий системаны изилдeeгe системалуу жана структуралык-функционалдык мамиленин негизин тYЗгeн.
Т.Парсонстун теориясынын негизги идеясы - адамдын коомдогу жYPYм-турумунун механизмдерин тYmYндYPYY жана CYрeттeп берYY аракети болгон. Социалдык системанын адамдын жYPYм-турумуна тийгизген таасиринин механизмдерин тYmYндYPYY YЧYн Парсонс Y4 абстракттуу конструкцияны - социалдык иш-аракетти, социалдык системаны жана социалдык жамаатты бeлYп кeрсeтeт, анын ою боюнча булар ар кандай децгээлдеги eз ара байланышта болгон системалар деп эсептейт.
Парсонстон айырмаланып, Дэвид Истон eз изилдeeлeрYHYн негизи катары жалпы коомду эмес, саясий турмушту гана алган. «Саясий система» (1953), «Саясий анализдин кайра бeлYmтYPYЛYmY» (1965), «Саясий турмуштун системалык анализи» (1965) эмгектеринде саясий системаны чeйрe менен бийлик мекемелеринин системасынын eз ара байланыштарынын жыйындысы катары аныктайт. Бул eз ара аракеттенYY белгилYY бир "^pyy" -"чыгуу" мамилелери аркылуу ишке ашырылат. КирYY (inputs) сырттан келген импульстар, ал эми чыгуулар (outputs) саясий системанын тышкы импульстарга жообу [6, 384]. «K^yy» же «талап» тYPYндe, же "колдоо"
формасында ишке ашырылат. Талаптар адилеттYYЛYк, коопсуздукка ж.б. тиешелYY болот.
Колдоо бийликке берилгендиктен, ошондой эле саясий системанын мындан ары да болушуна мYмкYндYк берген анын тарабындагы конкреттYY аракеттерден кeрYHYп турат.
Талаптарга жооп кылып, саясий система:
• мыйзамдарды жана ченемдик укуктук актыларды тYзeт;
• баалуулуктарды жана кызматтарды бeлYштYрeт;
• коомдогу жYPYм-турумду жана ез ара аракеттенYYHY женге салат.
Башкача айтканда, курчап турган социалдык чeйрeнYн талаптары
канааттандырылат же четке кагылат, талаш-тартышка тYшeт же жарым-жартылай канааттандырылат. Ушуга жараша айлана-чeйрe (жарандар, дYЙнeлYк коомдук пикир ж.б.) бул реакцияга жацы талаптар же колдоо кeрсeтYY менен жооп берет. Ошентип, системанын eзYн eзY уюштурууга жана трансформациялоого жардам берген кайтарым байланыш берилет.
Д.Истондун аныктамасында саясий система бул бир жагынан бийликтин белгилYY структурасы, экинчи жагынан киргизYYДeн чыгууга багытталган жана турукташтыруучу пикир менен жабылган YЗГYЛTYKCYЗ процесс, <юз ара байланышкан жYPYм-турум агымы» деп айтылат [3, 384].
Д.Истон саясий системанын борборуна бийликти коёт. Ырас, Д.Истон саясый системаны биологиялык организм менен салыштырып, саясий системанын элементтеринин eз ара аракеттенYYCYн жана саясий системаны мыйзамдаштырууда бийлик кандайча колдонуларын кененирээк тYШYндYрe алган жок. Ошондуктан, саясий системаларды изилдeeгe башкача структуралык-функционалдык мамилени сунуш кылган америкалык саясат таануучу Габриэль Алмонддун дагы бир модели пайда болгон.
Алмонддун мамилесинин негизи системага функционалдык талаптарды аныктоо болуп саналат. Алмонд, Д.Истондон айырмаланып, саясий системанын ичиндеги элементтердин eз ара аракеттенYYCYн CYрeттeeгe аракет кылган. Анын анализинин Yч децгээли бар - 1) саясий системанын тышкы чeйрe менен, башкача айтканда, башка системалар менен eз ара аракеттенYYCY; 2) система бYTYндeй элементтерден турат; 3) системанын ар бир элементинин eзYHYн функциясы бар, алар чогуу системанын тец салмактуулугуна жана туруктуу жашоосуна кeмeктeшeт.
Алмонд саясий системаны талдоодо негизги ролду саясий ролго ыйгарган, ал аркылуу ал бYTYндeй системаны сактап калууга багытталган ар кандай саясий ишмердYYЛYктY тYШYнгeн.
Алмонддун структуралык анализине келсек, анын пикири боюнча структура «объекттердин Yч кецири классынан» турат - 1) мыйзам чыгаруу
жана аткаруу бийлик органдары; 2) монархтар, мыйзам чыгаруучулар жана администраторлор; 3) конкре"пу^ коомдук окуялар, чечимдер же чечимдердин аткарылышы [1, 79]. Анын YCTYнe саясий структуранын бул элементтери "кирYY', да, "чыгуу" процесстерине да катыша алат.
Алмонд саясий системанын структуралык анализин функционалдык талдоо менен толуктайт, анткени ар кандай саясий система анын туруктуу жана узак мeeнeттYY жашоосу YЧYH белгилYY функцияларды аткарат. Бул саясаттын, процесстин жана системанын функциялары. Саясий курстун функциялары саясий системадан чыгууда аракеттенет жана ресурстарды алуу жана бeлYштYPYY функцияларын, ошондой эле жeнгe салуу (адамдардын жана топтордун жYPYм-турумун кeзeмeлдee) жана символикалык (коомдун баалуулуктарын коргоо) функцияларын камтыйт. Процесстик функциялар саясий системанын "кирYY', жана "чыгууларын" байланыштырат, мында талаптар саясий чечимдерге айландырылат жана тeрт функциядан турат: кызыкчылыктарды артикуляциялоо жана бириктирYY, саясий курсту аныктоо жана ишке ашыруу. Системанын функцияларына тeмeнкYлeр кирет: саясий социалдаштыруу, саясий жалдоо жана саясий коммуникация. Алар "кирYYДe', да, "чыгууда" да аракеттенишет жана саясий системанын туруктуулугу YЧYH жооп беришет. Ошентип, Г.Алмонд саясий системаны тышкы шарттардын жана жеке артыкчылыктардын eзгeрYШYHYн шарттарында анын туруктуу eнYГYYCYнe мYмкYндYк берYYЧY ролдордун (функциялардын) жана структуралардын (институттардын) eз ара аракети катары тYШYнeт.
Г.Алмонд дYЙнeнYн ар кыл eлкeлeрYHYн саясий системаларына салыштырмалуу талдоо жYргYЗYп, алар системанын ичиндеги TYPДYY кызыкчылыктардын кeптYГY, алардын кагылышуусу жана биригYYCY, бул кызыкчылыктардын система тарабынан эске алынышы менен айырмаланат деген жыйынтыкка келген. Ошентип, Г.Алмонд саясий система саясий турмуштун уюштуруу жагы гана эмес, ац-сезим, идея, дYЙнe тааным сыяктуу факторлор экенин аныктаган.
Америкалык теоретик Карл Дойч саясий системаны коомдук башкаруу процесси катары изилдеген. Кибернетикалык теориянын негизинде саясий системанын коммуникативдик моделин тYЗгeн. К.Дойч коомду башкаруу процессин ырааттуу тeрт блок-подпроцесстерге бeлгeн.
Биринчи блок тышкы жана ички чeйрeдeн маалыматтын YЗГYЛTYKCYЗ агымын кабыл алган элементтерди камтыйт. Бул жерде керектYY маалыматтар тандалып, коддолгон.
Экинчи блокто алынган маалыматтар талданат жана мамлекетте eкYм CYргeн баалуулуктар, салттар жана нормалар менен салыштырылат, ошондой эле артыкчылыктуу максаттарга ылайык тандалып, топтолуп жана сакталат.
Пpоцесстеpдин мYмкYн 6олуучу eнYГYY вapиaнттapы жaнa anap менен шapттaлгaн eзгepYYлep YЧYнчY блокко же чечим кобыл anyy боpбоpyнa eткepYЛYп беpилет. Aлapды ишке aшыpyy боюнчa дaяp чечимдеp чечимдеpди ишке aшыpyy бeлYMYнe, бaшкaчa aйткaндa, чечимдеpди гaнa aткapбaстaн, системaгa чечимдеpди ишке aшыpyyнyн нaтыйжaлapы жaнa системaнын eзYHYн aбaлы жeнYндe мaaлымaт беpYYЧY aткapyyчyлapгa беpилет, - aлap системaнын к^ишине кaйтapым бaйлaныш сигнвлын беpишет[7].
Жыйынтыктaр жaнa тaлкуулaр
Соясий системaнын мaксaты, Дойчтун aйтымындa, тypyктyy eнYГYYHY жaнa бapдык соясий топтоpдyн тaлaмдapынын дитамиколык б^онсвт комсыз кылуу болуп сон^от [S, 200]. Дойчтун ойтымындо, соясий системaнын ийгилиги келген мaaлымaткa кapaтa бийликтин ийкемдYYЛYГYнeн, eз убогындо жота нaтыйжaлyyлyгyнaн кeз кapaнды.
Соясий системaлapды изилдeeгe мадонияттуу момиле до 6op. Чapльз Эндpейндин ойтымындо, соясий системо биpи-биpи менен бойлонышкон Y4 бeлYктeн тypaт:
• Соясий мaксaттapды тYЗYYЧY модоний бaaлyyлyктap;
• Бийлик стpyктypaлapы (ички жога тышкы apaкеттеги бийлик
инститyттapы);
• Сaясaтчылapдын жота коомдун кaтapдaгы мYчeлepYHYн жYPYм-
тypyмy.[4, 156]
Ч.Эндpейндин сэясий системосынын тиби соясий мадонияттын негизги pолдy ойногон стpyктypaсы менен ami^ana^ Бул чечYYЧY pолдy ойногон модоний бaaлyyлyктap болуп сон^от.
Ч.Эндpейндин соясий системосынын тиби соясий мадонияттын негизги pолдy ойногон стpyктypaсы менен оныктолот. Бул модоний бaaлyyлyктap мсaясaттapды eндYPYYДeм, бошкочо ойткондо, бYTYндeй коомго тaaсиp этYYЧY чечимдеpди иштеп чыгуудо жота ишке aшыpyyдa чечYYЧY pолдy ойнойт.
Корутунду
Aлбетте, жогоpyдa колдонулуп жоткон теоpиялapды жош концепциялapды т&лдоо толук эмес, соясий системонын бошко, aльтеpнaтивaлyy концепциялapы до тайдо болгон (неоинституционолдык момиле, толоо момилеси жота бaшкaлap). Соясот коомдун бapдык чeйpeлepYHYн эц дитамикадуусу болгондукган, aвтоpлоp жогоpyдaгы теоpиялap мындон apы до eнYктYPYлeт жога толуктолот деп ишенишет. Б^ок, онолиздин нaтыйжaсындa соясий системонын тeмeнкYдeй мYнeздeмeлepYн оныктоого болот:
- коомдун бapдык мYчeлepY YЧYн yнивеpсaлдyy, онткени an ap биp адомдвш жошоосута тaaсиpин тийгизет;
- саясий системанын ыйгарым укуктуу институттары (бийлик органдары, саясий партиялар ж.б.) кабыл алган бардык чечимдер коомдун бардык мYчeлeрY Y4yn милдеттYY;
- саясий системадагы борбордук концепция физикалык мажбурлоону колдонууну мыйзамдаштырууга мумкундук берYYЧY "саясий бийлик" болуп саналат.
Адабияттар
1. Алмонд Г., Пауэлл Дж., Стром К., Далтон Р. Сравнительная политология.Мировой обзор : учеб, пособие / под ред. М. В. Ильина, А. Ю. Мельвиля. М., 2002.С. 82.
2. Берталанфи Л. фон. Общая теория систем - критический обзор // Исследования по общей теории систем: Сборник переводов. Общ. ред. и вст. ст. В. Н. Садовского и Э. Г. Юдина. М.: Прогресс, 1969. С.31
3. Парсонс Т. О социальных системах / Под ред. В.Ф. Чесноковой и С.А. Блановского. М.: Академический Проект, 2002.
4. Чарльз Ф. Эндрейн, Сравнительный анализ политических систем. Изд. «Весь мир», 2000.
5. Шпак В.Ю. Политология. Словарь. - М.: РГУ, 2010.
6. Easton D. A. An Approach to the Analysis of Political Systems // World Politics. Vol.9. №3. 1957. P. 384.
7. Исрайилов Ч.Ж. Кыргызстандагы жергиликтYY саясий жараяндарынын маселелери: азыркы учурдагы теоретикалык ойлорду карапч чыгуу.// Ош мамлекеттик университетини Жарчысы. 2020 № 1-3 С. 354-357
8. Karl W. Deutsch. Politische Kybernetik: Modelle und Perspektiven. Freiburg, 1969. https://politicalscienceforias2016.wordpress.com/2016/05/14/discuss-david-eastons-model-of-system-analysis/
