CC BY
30
Международный информационно-аналитический журнал «Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык». № 1 (12). Март 2017 (http://ce.if-mstuca.ru)
УДК 894.23(092) ББК 83.3Бу-8
Т. Б. Тагарова Иркутск, Россия
СТИЛИСТИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ СРАВНИТЕЛЬНЫХ КОНСТРУКЦИЙ
В ПОЭЗИИ ДОНДОКА УЛЗЫТУЕВА
В статье описываются стилистические функции сравнительных конструкций поэзии Дондока Улзытуева, усиливающие художественную выразительность стихотворений. Сравнения помогают построению образов, навеянных картиной мира поэта-певца степной родины, любви к матери, женщине, природе. Сравнения, образованные путем повтора, параллелизма и т. д., создают особенно яркие, выпуклые картины природы, одновременно выражая философские взгляды автора, отличаясь глубоким психологизмом и лиризмом.
Ключевые слова: стилистика, сравнение, эталон, троп, развёрнутый, простой, повтор, параллелизм, философский, психологизм, любовь, природа, мать, море, художественный, образ, оригинальный, традиционный.
T. B. Tagarova
Irkutsk, Russia
STYLISTIC FUNCTIONS OF COMPARATIVE CONSTRUCTIONS IN POETRY OF DONDOK ULZYTUEV
The article describes the stylistic functions of comparative constructions in poetry of Dondok Ulzytuev enhancing artistic expressiveness of the poems. Comparisons help to build images, inspired by a picture of the world of the poet-singer of the steppe Motherland, love for mother, women, nature. Comparisons are formed by repetition, parallelism, etc., to create a particularly bright, convex pictures of nature, at
© Тагарова Т. Б., 2017
the same time expressing philosophical views of the author, distinguished by a deep psychologism and lyricism.
Key words: stylistics; comparison; reference; trope; detailed; simple; repetition; parallelism; philosophy; psychology; love; nature; mother; sea; artistic; image; original; traditional.
ДОНДОГ УЛЗЫТУЕВАЙ ШУЛЭГУУД СООХИ ЗЭРГЭСУУЛГЭНУУДЭЙ
НАЙРУУЛГА ТУХАЙ
Мунее унгэржэ 6afthaH жэлдэ тон уран хэлэтэй, хунэй сэдьхэл худэлгэмэ шулэгуудые зохёогшо поэт Дондог Улзытуевай Typaheep 80 жэлэй ойн баяр Бу-ряад орондо тэмдэглэгдэжэ байна. Тиин энэ дэмбэрэлтэ ушартай дашарамду-улан элитэ буряадай поэт Д. Улзытуевай шулэгуудэй найруулгын онсо шэнжые элируулэн узэлгэдэ туе ниитэлэл зорюулагдана. Д. Улзытуевай шулэгуудэй хэлэндэ уран хурса болгодог уран hafixaHafi арганууд олон ушарта хэрэглэгдэнэ гэжэ мэдээжэ, жэшээнь, тэрэнэй тоодо эпитет, тогтомол холбуулалнууд, 0Hbh0H угэнууд, метафора г.м., тиин шулэгуудынь илангаяа олохон дабташагуй зэргэсуулгэнуудэй байгуулгаар баян байна. Энэ талаЪаа Д. Улзытуевай ирагуу найруулга ехэ шэнжэлэгдээгуй 6afihaH зандаа. Тиигээдшье буряад хэлэнэй сти-листикын хугжеелгэдэ иимэ шэнжэлгэ нэгэ багашье haa нэмэри болохо h3H ха гэжэ haнaгдaнa.
Зэргэсуулгэ хадаа уран хэлэлгын эгээл дэлгэрэнгы аргануудай нэгэн болоно бшуу. Уран зохёолшод, ирагуу найруулагшад уран hafixaHaft дуреэлэлгэ бутээлгэдэ энээниие ургэн хэрэглэнэ.
Хэлэ шэнжэлэлгэдэ зэргэсуулгые иигэжэ тодорхойлно: «Фигура речи, состоящая в уподоблении одного предмета другому, у которого предполагается наличие признака общего с первым» [Ахматова, 1966, с. 450].
Мун бури тодорхойгоор иимэ Ианамжа дурадхагдана: «Сравнение понимается в специальной литературе как особая структура мысли; её специфика состоит в одновременном присутствии в сознании двух сопоставляемых представлений, которые сближаются на основании какого-то общего для них при-
знака и одновренно противопоставляются по каким-то другим основаниям, разным для разных типов сравнений» [Черемисина, Шамина, 1996, с. 65] (Е. К. Скрибник, Н. Б. Даржаевагай номИоо абтаба: 2016, 256 н.).
Иигэжэ зэргэсуулгэ гээшэ дурсэлэлгын эгээл дэлгэрэнгы ба дан орёошье бэшэ аргануудай нэгэн болоно. Метафорапаа юутэй илгаатайб гэхэдэ зэргэсуулгэдэ оролсоИон хоёр зуйлынь хоёр yrahee буридэнэ. Метафора хадаа мэтэ, шэнги г.м. туСалагша угэнуудээ гээжэрхиСэн ха юм.
Зэргэсуулгые троп гэхэдэ хэлэ шэнжэлэгшэнэр ондо ондоо haHaa бодомжо-нуудые мэдуулдэг. Зарим эрдэмтэд зэргэсуулгэ соо угын удха хубилдаггуй гэжэ тоолоно, нугеедуулынь угэдэнь шэнэ удха нэмэнэ, тиин дурсэлСэн зэргэсуулгэ бэеэ дааСан семантическа единицэ, троп гээшэ гэжэ тоолоно.
Зэргэсуулгэнууд ганса уран Сайханай хэлэлгэдэ бэшэ, мун ниитэ-публицистическэ ба аман яряанай хэлэлгые уран хурса болгохын тула хэрэглэ-дэнэ.
Буряад хэлэндэ зэргэсуулгэнууд хоёр талаСаа шэнжэлэгдэСэн юм байна: синтаксическа байгуулга гу, али хэлэлгын уедэ зохёогдоСон зэргэсуулгэтэй угуулэлнуудэй бутээмжын модель; зарим авторнуудай зохёолнууд соохи зэргэсуулгэнуудые шэнжэлэлгэ.
Д. Д. Санжина (1991), Т. М. Дугаржаповагай (1993) номууд соо зэргэсуулгэнууд хадаа хэлэлгын дурсэлэлгын арга гээшэ гэжэ зураглан бэшэгдэнхэй.
Элитэ эрдэмтэд Ц. Ц. Бальжинимаева (2002), Е. К. Скрибник Н. Б. Даржаева хоёр (2016) зэргэсуулгэнуудые полипредикативна конструкциин хуби гээшэ гэжэ шэнжэлэн узэСэн байна.
ДурдагдаСан хэлэ шэнжэлэгшэдэй худэлмэринууд дээрэ ундэСэлжэ, зэргэсуулгэнуудэй гол шэнжэнь иимэ ха гэжэ тобшолоё: бурилдэлдэнь эталон ба юутэй сасуулагданаб, тэрэ зуйл, дахуул угэ ба залгалта оролсоно. Д. Улзытуевай зэргэсуулгэнууд дан орёошье бэшэ, зарим ушарта дэлгэрэнги, хэдэн угэнуудСээ буридэСэн байдаг.
Е. А. Некрасовагай Ианамжа баримталжа, хоёр янзын зэргэсуулгэнУУДые ил-гахаар байна [Некрасова, 1977, 19 н.]: а) хэлэндэ ходо байдаг бултанда мэдээжэ зэргэсуулгэнууд (шэнжэ образ хоёрынь анханай мэдээжэ). Жэшээнь, Д. Бато-жабайн хэлэндэ yha шудхаСан зумбараан шэнги; Д. Улзытуевай шулэг соо дайралдаЪан Алъганай шэнээн саарСан дээрэ; б) хулеэгдээгуй дабташагуй зэргэсуулгэ: Д. Улзытуевай Агар зандан модон мэтэлши, / Турэлхи хотомни!; Д. Батожабайн Шатанхай модоной тугсэг шэнги ужэнхэй хара шудэнуудынъ г.м.
Дабташагуй, шэнэ, Ионин байхадаа зэргэсуулгэ уран Иайханай шэнжэтэй гэжэ тоологдохо ёИотой. Буряад ундэр ехэ бэлнгтэй суутай уран зохёолшод ша-дамар мэргэнээр туе арга зохёолнууд соогоо хэрэглэСэн юм.
«Зээрэнтын шулуун тулам соо арадай хэды олон эрхим Сайн хубууд баса-гад, торхо соо дабСалаад даражархиСан загаСан шэнги, ухэСэн амиды хоёрой хоорондо хэбтэнэб» (X. Намсараев. Уурэй толон. Фразеологический сло-варь...2014); «...Дээдэ ноёнойнгоо хёлойжо харахалаар, нюрга уруугаа улаан бургааСа буулгуулСандал, заригад гэн болишобо (Б. Санжин, Б. Дандарон. За-яанай зам. Фразеологический словарь.,.2014); «Теэд энээхэн эрхы хурганай шэнээхэн шабар шагсын урда барас томо Аламжа ухибуун шэнги убдэг дээрээ Суунал» (Д. Батожабай. ТееригдэСэн хуби заяан. Фразеологический словарь.,.2014); «Теэд нэгэ бага толгой соогоо уСатай Илиодор, <... > шулСэндее сасажа байгаад, эрэ тахяагай бархирСандал адляар, ута наринаар энеэжэ за-халаа Сэн» г.м. - эдэ буряадай мэдээжэ зохёолшодой Ионирхолтой зэргэсуулгэнуудэй жэшээ боложо угэнэ гэжэ тобшолоё.
Сасуулагдажа байИан юумэнэй шэнжэСээ зэргэсуулгын ЮРЭ буса байдалынь дулдыдадаг бшуу. Жэшээнь, хунэй сайИан уСые саИантай зэргэсуулбэл, хэл-элгын дуреэлэлгэ Ионирхолтой бэшэ болохо байна.
Зэргэсуулгые хэлэнэй ондоо дуреэлэлгын аргануудые харангаа узэхэ, тиин хэдэн зохёолшодой уран Иайханай бэшэг соохи энэ арга хэрэглэлгын онсо шэнжые шэнжэлхэ ёИотой гэжэ В. В. Виноградов дурадхаИан байна. Энэ арга
хадаа мэдуулэлдэ шэнэ нарин удхын зуйл бии болгохо зорилготой гэжэ тэрэнэй бодолго арсашагуй зуб юм ааб даа [Виноградов, 1976, 409 н.].
Бэлигтэй мэдээжэ ирагуу найруулагша Д. Улзытуевай шулэгууд соохи элдэб янзын зэргэсуулгэнуудые, илангаяа тэдэнэй найруулгын талаар дуургэдэг уур-гые хаража узэе.
Юумэнэй дурсые нюдеерее хаража байИандал, тэрээнтэй холбоотой зу-раглал бии болоно.
Д. Улзытуевай зураглажа бэшэхэ эрмэлзэлгэЬээ ундэИэтэй шулэг соонь то-бойсо харагдажа байИан шэнги дурэ бэелуулэгдэнэ, тиигэжэ зураг хаража байИан шэнги урэ ашаг гарана гэхээр байна. Тиихэдэ зэргэсуулгыень хэдэн мурнууд сооИоо гу, али бухэли контекст сооИоо таЪалжа харахаар бэшэ байна гэжэ Ианагдана:
Эндэ тэндэ Иаяхан орокон сакан сайраад, / Энэ уедэ Эгэтын хутэл эреэгшэндэл адлихан. / Улъгэр туужын орон мэтэл баран тойроод, / убгэн Жэбжээндэл бухын Иуунал ундэр Хайрхан (1974, 38 н.);
Иабхаруулкан хоёр онгосо. / Хабкануудынъ баар хара. / Эръе еедэ мулхин мулхин / Гаража ядакан амитад мэтэ (81 н.);
Шатар мэтээр / жэгдэ / нягта баригдакан / баруун шажанай кумэнууд дээгуур / Баар хара турлаагууд / Хаар-хаар хашхаралдан, / Хэнииешъеб даа / дуудакан мэтэ (88 н.) г.м.
Хунэй сэдьхэл зуй гээшые гунзэгы уранаар харуулхадань зэргэсуулгэ ехэ удха шанартай байна. Хунэй гунигтай байдалые зураглан, поэт нэгэл образ уран шадамараар хэрэглэжэ зэргэсуулгэ бутээнэ, тиихэдээ байгаалиин узэгдэл туул-гандал ехэ хундэ шэнжэтэй, хун тэрээндэнь даруулжа байИандал узэгдэнэ:
Теэд энэ углов / Байгалайм долгид туулган мэтэ. / Вагоной сонхо шэрбэкэн / бороогой дукалнууд - туулган мэтэ. / Хулеэгдээгуй ерэкэн таамаг мэдэрэл - / туулган мэтэ. / Хухэлъбэ арюун суутай / Эхэ ороноймни тэнгэри - туулган мэтэ (1974, 66-67 н.).
Хунэй сэдьхэлээрээ зобожо байСые ямар бэ даа аягуй байдалда (хушее, хуур, харгы, шулуун дээрэ зогсоИондол) ороод байИан мэтээр зураглан бэшэнэ:
Золтой мэтэ сэдъхэлни /ЗобоСон юундэ янзатайб? <... > баруун зугэй байгаа-лиин /Бахатай Сайхан мэтэш Саа, / <... > Сэгээн ягаан галнуудайнъ, / Сэнгуу мэтэш байгаа Саа, / <... > Хунэй хубуу баатарай /хушее дээрэ зогсоСондли. / Хулзеед ерэСэн дайсадай /Хуур дээрэ зогсоСондли. / Хатуу шэруун байлдаанай /Харгы дээрэ байСандли. /Халуун амяар соръёСон / Шулуун дээрэ байСандли (80 н.) г.м.
ЗэргэсуулгэнУУДые бурилдэлэй талаар хэдэн булэгеер хубаадагынь зуйлтэй гэжэ Ианагдахаар.
Жэшээнь, В. П. Вомперский хуряангы зэргэсуулгэнуудые нэгэ булэгтэ оруулна [Вомперский, 1964, 25-32 н.]. Д. Улзытуевай шулэгууд соо иимэ хуряангы зэргэсуулгэнууд олоор дайралдана: Онсо Сайхан сагайнгаа одон мэтэ яларан, / ОлоСон ехэ жаргалаараа омогорхонолди баран; (1974, 10 н.); Оръёл ундэр тэнгэри / оёдол торгон майхандал; алъган дээрэ мэтэ / Аржын толорон угтаа/аглагминии Шэбэртэ! (11 н); улъгэр мэтэ удэшэ... (18 н.); Зуудэн шэнги балшарябааб тиихэдэ... (20 н.); Yep шэнгеэр наръяжа, / Уурэй сайтар Суух-адатнай... (50 н.); Зуудэн мэтэ Сайхан лэ (131 н.); Мушэн шэнги гэрэлтэй, / Мунхэ ута наСатай (238 н.); Тумэр мэтээр бухэжее (261 н.); Амилха хушэр -тэнгэри шэл шэнги (2013, 315 н.) г.м.
Уран Иайхан текст соо элирхэйлэгшын уургэтэй зэргэсуулгэ хуряангы тоб-шоор бэелуулэгдэСэн байдаг:
Тэмээн уулын саанахана / <... >/ Архан шудхэр фашисты / <...>/ Алан турин байна гээд... (1974, 47 н.) (уула тэмээнтэй сасуулагдана, фашист шудхэртэй адлишаагдана);
Урасхал долгий уСыеш / Ушармаар гансаш элъбээгуй .(54 н.) (уИэн долгин-той адлишаагдана);
Амарагни! /Нюдэншни - Согоони Сайхан нюдэн бэлэйл <... > (71 н.) г.м.
Ондоо угэ холбуулалнуудтай хамта хэрэглэгдэСэн дэлгэрэнги зэргэсуулгэнууд нэгэ булэгтэ ороно.
Элирхэйлэгшэтэй хамта зэргэсуулгэ хэрэглэгдэнэ: Буряад малгайн сасаг мэтэ /Ябягаахан сэсэгэй <... > http://mungen-tobsho.com/archives/5633;
Хангай ехэ тайга шэнги, / Эсэгым турэкэн нангин тоонто, ... Эжым ту-ликэн алтан зууха / Эхэ нютагайм огторгойдол (2013, 308 н.); Уйлсэнуудшни / Уерлэн долгисокон / Ургэн сэнхир мурэнууд мэтэл, / Талмайнуудшни / Таляан далай соо / Тамаран ябакан / Адар ехэ / «Авроронууд» мэтэл < ... > Агар зандан модон мэтэлши, / Турэлхи хотомни! (1974, 60 н.)г.м.;
причасти ба деепричастиин обородуудые гу, али нухэсэл мэдуулэл оруулал-cahaH зэргэсуулгэ: Хубуунэй угые / хулеэжэ байкан юумэдэл <... > (2013, 310 н.); Гоёхон шулуу абаад, yha руу шэдэжэрхинэм - / Галые уруудан татажар-хикан утакандли (2013, 315 н.); Орой дээрэкээмни тонгойлдон, / юушъеб шэб-энэкэн мэтээр / Ордон ехэ ургоонууд / гал нюдоор эмнилдээ (1974, 260 н.); Хаб-сагай мэтээр шулуужакан / ганса хулоо/ гасагдаад, / Газарай татасы дабангуй /гажаран улэжэ /гээгдэкэн /Гэсэрэй <... > (269 н.) г.м.;
дабталгын хусеер бии болгоСон зэргэсуулгэ: Ганса турэкэн ахамни, / Хада мэтэ тушэгни, / Уула мэтэ тулгамни... (1974, 45 н.) (хада, уула нэгэ Tarahaa, тушэг, тулга нугее Tarahaa адлирхуу удхатай угэнууд);
Харин энэ углов / Байгалайм долгид туулган мэтэ. / Хаанакааб даа, / тэрэ аяар гунзэгыков / харалган Салхинда туулган, / туулган мэтэ / хара хухэ долгид ... (62 н.) (туулган дабтагдана) г.м.
Параллелизм-зэргэсуулгэ - уран зохёол соохи хэдэн зуйлнуудэй холбоо ха-руулСан ямар нэгэ узэгдэлнуудые (жэшээнь, байгаали ба хунэй ажабайдал) адлишаажа, синтаксическа, лексическэ, ритмическэ дабталга байгуулга; композиционно арга, аналоги гэжэ хэлэ шэнжэлэлгэдэ тайлбарилагдана. Иимэ арга хэрэглэлгын жэшээ мун Д. Улзытуевай шулэгтэ дайралдана:
Сэмжэн уулэн мэтэ урин тарин гэжэ, / Сэлгэн урбан байдаг / Юртэмсын мунхэ табисуур! (1974, 18 н.); Хангай тайгаар гуйлдэдэг / Хайран сэнгуу накамнай / Сайрам саканай укандал / Хайша хайшаа харъяжа, / Хайр шулуун дайда руу /Хайлан дуулан шэнгээ гу? (111 н.) г.м.
Дэлгэрэнги зэргэсуулгэнууд соогоо автор адлишаажа хоёр дурсые зэргэсуулгын бурилдэлдэ оруулна. А. И. Ефимовэй Санамжаар, иимэ зэргэсуулгэ юрэ бэе бэедээ харша удхатай хоёр бэеэ дааСан ехэ мэдуул-
элнуудСээ буридэдэг. Хоёрдохи хубинь «тэрээн шэнгеэр» тэИзн холбуулалаар эхилнэ [Ефимов, 1969, 225 н.]. Иимэ зэргэсуулгэнууд уран зураглалгые тугэсэжэ, онсо хурса шэнжэтэй болгоно:
Мушэн шэнги гэрэлтэй, / Мунхэ ута накатай / Байгаа каа даа ямар кэм, - / Теэд / Харакаар байтар ялагас гээд, / Тэнгэриин / торгон энгэры / Хаха шуу отолон, / Харанхы руу богтолон, / Нэгэ мушэнэй хумэрихы, / Хэнэйшъеб даа гэмэрхы / Харан харан шаналнаб. / Дуудаан соогоо абяагуй, / Дуулаан соогоо заяагуй / Хабхар куни нугшэкэн /Хайратай ганса мушэм! / Тэрээн шэнгеэр хун бухэн / Хэзээ нэгэтэ бухэн, / Дэлхэй дээрээ удангуй, / Дэгдэкэн унаканаа мэдэнгуй, /Хойно хойнокоо Иубарин, /Хойшолхо гу баран... / (1974, 238-239 н.)
Зэргэсуулэгдэжэ байИан юумэн нэгэл угеер заагдаИан байхадань, зэргэсуул-элгын образ дурсэнь ехэ хугжэнги, дэлгэрэнги байна:
Хара баабгайдал хаахар баахар уулэд / Хаа хаанакаа кэмээхэнээр суглар-шаба. / Нарые тойрон бухэлеэрнъ залгяад хахашакандал, / Нажаганаса ёолон, гэнтэ бархиршаба. (1974, 33 н.). (уулэд - баабгайтай зэргэсуулэгдэжэ байна);
Наймадахи хоногтоо тэнгэри аалин сэлмэжэ, / Найматай хуугэндли зэмэтэй сэнхир нюдеер / Тала дайдаяа танижа ядакандал шэртэжэ, / Табха-рай энгэртэ манан хунжэл закана (тэндэл) (тэнгэри - хуугэдтэй зэргэсуулэгдэжэ байна).
Шулуун нууркэндэл лус хара уулэд / шууяатай хундввр / шуухиран лужага-нажа, / хангил ундэртэ гэдэкээ уурэкэн / улъгэр туужын могойдол, / ган булад коёогоо хабиран, / гал сахилгаа эсхуулнэ (62 н.) (уулэд могойтой сасуулагдана).
Б. В. Томашевскийн Ианамжаар, зэргэсуулгэ шэнэ маягаараа ба дэлгэрэнгы байдалаараа ехэ Иайхан урэ дун туйладаг ха [Томашевский, 1983, 27 н.]. Ехэ ургэнеер дэлгэрЬэн зэргэсуулгын образ тугэс, бэеэ дааИан шэнжэтэй болохо бо-лоно. Иимэ зэргэсуулгэ эртэ урдандаа гиперболэ гэжэ нэрлэгдэдэг байгаа. Д. Улзытуевай шулэг соо хэдэн дабхар зэргэсуулгээр орёо болгоИон образ усеен бэшэ дайралдана: Тэрэ куниие / эгээл мунее канахадам, / Тэршээ голой хууюур мэтэ дунгинэн, / Тэнгэриин зуйдэлввр / Зурагас гэжэ ябадаг. / Сэдъхэлэйм мундэлкэн / Сэлгеэ тэрэ удэрнууд... / Сэлэнгын уертэл дуукымни намай
ургэжэ, / Зомгоол мэтээр долгим дээрээ шэдэсэгээн / Зоргон соогоо болоо кэн даа, мэдэрнэлби (1974, 19 н.); Хардалгын ехэ уур байкан / Ургее ехэ энэ ордон / Улхее араг якан мэтэ. / Хубхай хоокон улхархайгаар / Хуушан сагаа канакан мэтэ (97 н.) г.м.
Зэргэсуулгэдэ тэрэнэй хэлбэр тухэлынь ехэ шухала болоод угэнэ ха.
Е. Т. Черкасовае [1968, 34 н.] дагажа, хэлэнэй зэргэсуулгын удха гаргалгада хэрэглэдэг аргануудые илгахань мун зуйтэй гэжэ Ианагдана.
1. Морфологическа арганууд:
сасуулИан зэргэ гаралай падежэй тухэлэй хусеер харуулагдана: байкан хубуудынъ / Сахюур шулуункаа хатуу лэ (90 н.); Аглаг сэнхир тэнгэ-рикээ / алас хизаар байхагуй г.м.
суффикс -дал, -дли «угын анхан Иууряар нэрлэгдэЬэн юумэндэ адли» гэИэн удхатай: Мургэдэг бухын / эбэрээ кэжэн эръюулкэндэл, / Аранга - куухэ лока-торнууд...(%9 н.); Далай дээрэ мушэд / <...> Портын тумэн галнуудаар / Хвврэлдэжэ байкандал (90 н.); Тэмээн жэндэл кубарикаар / жэлнууд, жэлнууд угэрее (1974, 94 н.) г.м.
2. Синтаксическа арганууд:
мэтэ, шэнги, адли тэИзн дахуул угэтэй зэргэсуулгын холбуулалнууд янза буриин найруулгын удха оруулна: Оврынгвв хубуун мэтээр / Удэшэн даллажа гээгдэнэл (62 н.); уралшни - улир мэтэ аад, дуугай усэд бэлэйл. (71 н.); Латыш хэлэнэй уянш гээшэнъ. / Угэ бухэниинъ шулэг шэнги. / Нарата сэлмэг нажарай удэр / Намдуу далайн долгий шэнги (81 н.); Жаран жэл соо далай гэтэкэн / Сэнхир нюдэдынъ - далай шэнги (82 н.); Тэрэ саад соо хубууниинъ кууна. - / Тэнгэри мэтэ оюун шэгтэй; Амисхаал мэтэ долгид, /хойно хойнокоо дабхасан...(%4 н.) г.м.
Заримдаа зэргэсуулхэдээ зохёолшон хэдэн образ хэрэглэдэг, нэгэл зуйлые хэдэн талаИаа зэргэсуулжэ харуулна, тиигэжэ уншагша али нэгыень шэлэжэ абаха аргатай болоно (1974 оной согсолбори соо):
Сэдъхэлдэш хогоосон мэтэ болоодхихо, / сэсэгэй хангал дуталдакан мэтэ болоодхихо, / сэбэр басагад конигуйдэл узэгдэхэ, / сэсэн нухэдшни хуурмаг мэтээр канагдаха (69 н.) (сэдьхэлэй байдал тухай);
Нуулэ, туглэ мэтэ жэлнууд унгэрвв, / Уула хаданууд мэтэ жэлнууд урдам / эбхэрнэ (89 н.) (жэлнууд тухай);
Тэрэнэй дуунууд тиимэл хадаа, / Тэнгэри мэтэ дуулимшъе каа, / Тэнгэс мэтэ уудамшъе каа, / Тэсэшэгуй ехэ гунигтай байгаа (98 н.);
Эртын манандал / унжэгэн сагаан лэ, / Эхын алъгандал / энэрхы дулаан лэ буряад хэлэмнай. / Булагай укандал /бузаргуй тунгалаг, / Бугын нюдэндэл / бу-ригуй кайхан лэ / буряад хэлэмнай./ Ардагай гуйдэлдэл аласы дабшанхай, Ажалай охиндол абъяас габшагай буряад хэлэмнай... (270-271 н.) г.м.
Юрэнхыдее Дондог Улзытуев ехэ ургэнеер байгаалиин узэгдэлнуудтэ хандажа, алибаа юумые зэргэсуулгын хусеер тобойсо зураглажа шадана:
Мэлмэн хухэ долгидой / миралзакан хашаркан / Мянган мянган жэлнуудэй / зуудэн мэтэ кайхан лэ (131 н.).
Сэлгеэ сэлмэг агуу Балтын / Номин долгин, ногоон дайда, / Сээжэ соомни мунввш болотор /Хугжэм шэнгеэр хулгэн байдаг (159 н.);
Саридагмэтэ ордонуудшни... (166 н.)
Зуун добоор /зуудхэл татаад, /Зуудэн мэтэ уур сайгаа... (216 н.)
Элъбэмээр дулаахан / элъгэн шулууд / Энэрхы налгай / басагад мэтэл (257
н.).
Амитадай дурсэнуудтэ сасуулгадаа усеен бэшэ хандана:
Нугакан мэтэ сээжэтэй, /Нугархайуян бэетэй...(199 н.)
карын хоёр шушууртал, / карагар хоёр эбэртэй, / <... > карлаг хайнаг уне-эдынъ / кагсаг- кагсаг бэлшэнэ (218 н.);
Булагай эхиндэ хагасакан / буга когоон хоёртол, / Хоёр тээшээ, / хоёр тээшээ тарабабди (251 н.).
Дуран тухай мурнуудтэ мун баИа зэргэсуулгэ хэрэглэгдэнэ:
Тэнюун нэгэ углввгуур / Тэдэ хоёр эбтээ орон, / Тэнгэри газар хоёртол, / Тэ-бэрилдэхэнъ лабтай лэ (233 н.); куни бурил / шинии микэрэл / куудэр мэтээр / даганал намай (259 н.) г.м.
Гун ухаанай талаар бодомжолжо бэшэнэ:
Сая дуншуур юртэмсэнууд /<...>/ Сакан шэнгеэр эръелдэнэ. / <...> Энэ за-ахан шинии замби / Ээрсэг мэтээр эршэгыдэн, / Хэзээ нэгэтэ тоокон болоод, / <...> (244 н.) г.м.
Угуулбэриин эхиндэ байИан зэргэсуулгын удха тон эли то до, хурса шэнжэтэй гэжэ узэгдэнэ.
Гэрэл мэтэ гэгээн, сэгээн Байгал, / Толи мэтэ толорно торгон Байгал. / Тойроод хон жэн. / Тэнгэри мэтээр тэниинэ амгалан Байгал. / Унгэрнэ он жэл. / Онгосом колжорно / шэл мэтэ далайн / нюрган дээгуур. (126 н.); <...> Атом, ядро олокондол, /Аянгын угэ буталха (230 н.) г.м.
Тэрээнтэй хамта, элирхэйлэгшэ бологшо тэмдэгэй нэрэтэй хамта хэрэглэ-гдэЬэн зэргэсуулгэ хуниие гу, али юумые зураглалгада бури хурса, шангадхаИан удха нэмэрилдэг, жэшээнь: Баатар эрын сээжэдэл бараан шаргал дайда (8 н.); Хутагын эридэл хурса долгинойш шууяан..., Баян уужам сээжэтэй / баабай мэтэ Москвамнай... (263 н.); Байгалай укандал / арюун тунгалаг, / Басаганай микэрэлдэл /урин налагай / буряад хэлэмнай (270 н.); г.м.
Зэргэсуулгын найруулгын уургэнь олон янзын байдаг. Юумэ, узэгдэл, зуйл, тэдэнэй шанар шэнж^1е, уйлые дурсэлэн зураглалгада зэргэсуулгэ туИа хургэнэ.
Жэшээнь, юумэнэй унгэ тодоор зураглажа угэнэ: Хэтэ сагта баригдакан / нарбагар хушалтатай / хара урсанууд, / Умхи хара тугсуулнууд мэтэ, / амида-ралай багаханшъе / тэмдэггуй (127 н.); Харанхы куни руу орокондли / Хара хуръкэруу шэнгэхэбди (237 н.) г.м.;
тухэл зураглана: Шиигтэ дуратай / голой ягаан сэсэгууд / кэргэн ундыжэ, / Аяга мэтэхэн дэлъбээрээ /аярхан бороо тодонхой.(127 н.) г.м.;
абяа тэмдэглэнэ: Салир сагаан пароходууд / Бэлшээрикээ бусакан унеэд мэтээр / Мвврэлдэнэ, / (89 н.); Эдир наканай/ дуун мэтэ / Эршэтэ огсом / сэл-геэ Зэдэ...(226 н.) г.м.;
уйлэ, байдалай шэнжэ тодорхойлно: <...> Хэнгэргэм! <...> Зээрэн шэнгеэр шармайжа, / Зээрэг долгёо тууналши (146 н.); Хурим турэ хуримаараа, / Худа ураг хамтаараа / Мввр шэнгеэр мухарина, / Мурэн шэнгеэр мушхарна (213 н.); Саашанхи харгы зам / сагаан манаар / хушаатай, / Сахаригтакан долгиндол / сагай эрхээр /тушаатай - <.. .> (252 н.) г.м.;
уургэ, зорилго дамжуулна: Уекоо уедэ, сагкаа сагта / уншэн хэнзэ талын хун /улгэн замбиин тоокон мэтэ / <.. .> (98 н.);
Хэтынгээ ерээдуйе харакандал зугаасажа ябахадаа, / Шурэ кубка мэтээр хойно хойнокоонъ улхэжэ, / Шулэгэй мурнуудые зурхэн дээрээ ургуулагша / бэлэйбди (159 н.) г.м.
Троп хадаа шулэглэмэл гу, али ургэлжэлЬэн бэшэгтэ уран Иайханай дурэ зу-раглалгатай холбоотой юм, тиихэдээ ганса туе мурнуудЬээ шалтагаалнагуй, ха-рин ямар нэгэн мунхэ Ианаа бодол, юумэнэй ульгэр жэшээ болон бэелуулэгдэнэ гээшэ. Авторай зэргэсуулгэнуудэй дурэнууд нэгэ уе сагай дурэнуудэй улхее болоно. Жэшээнь, юрэ буряад малшад арадай хубуун Дондог Улзытуев унеэдэй дурэнуудые зураглана: Энэ уедэ Эгэтын хутэл эреэгшэндэл адлихан; Салир сагаан пароходууд /Бэлшээрикээ бусакан унеэд мэтээр /Моорэлдэнэ...; Иэеы гэр тухайгаа ульгэрэй ордон шэнгеэр сэдьхэлээ хеерэн бэшэнэ: Эшэгы гэрэйм но-мин тооно / Эртын наранай элшэ тодоод, / Олон каруул сонхо тоолон, / Ордон шэнгеэр кэргэн бодоо! г.м.
Сэбэр талын дунда ундыЬэн хадаа тунгалаг уИатай булаг зураглана: Булаг шэнги тунгалаг /Бугын нюдэд мэлмынэ; дам саашаа бугын нюдэн эгээл сэбэрэй хэм боложо угэнэ: Булагай укандал / бузаргуй тунгалаг, / Бугын нюдэндэл / бу-ригуй кайхан лэ / буряад хэлэмнай; тэнгэриЬээ Иайхан, ундэр юумэн угы: Оръёл ундэр тэнгэри / оёдол торгон майхандал; тон ехэ гэрэлтэй, ялагар зуйл хадаа -мушэн - оло дахин шулэгуудтэнь зураглагдана: Мушэн шэнги гэрэлтэй; тэнгэри хуугэдтэй, уулэд баабгай, могойтой адлишаагдажа зэргэсуулэгдэхэнь ямар нэгэн онтохон, ульгэрэй дурэ бии боложо, жаахан хуугэдэй оршон байдалые шэнжэлжэ байИандал узэгдэнэ.
Хунэй дурэ зураглалгада ехэ Ионин зэргэсуулгэ хэрэглэгдэнэ: уралшни -улир мэтэ аад, дуугай усэд бэлэйл; Нидхэшни - ниидэхээ забдакан хараасгай-дал бэлэй (71 н.); Сэнхир нюдэдынъ - далай шэнги г.м.
Юрэ мурэн, далайн, уула хадын дурэнууд сагай гуйдэлтэй сасуулагдана: Мэлмэн хухэ долгидой / миралзакан хашаркан / Мянган мянган жэлнуудэй / зуудэн мэтэ кайхан лэ; Нуулэ, туглэ мэтэ жэлнууд унгэрвв, / Уула хаданууд мэтэ жэлнууд урдам / эбхэрнэ г.м.
Мушэн, тэнгэри, зуудэн, сэсэг, булаг, тэнгэс далай, басаган, дуун, эхэ г.м. дурэнууд ЬайшаагдаЪан удхатай гол тулэб байна:
канаан бодолойм оръёлдо / каруул мушэн шэнгеэр, / Ухаан бодолойм оёорто / Ургы сэсэг мэтэр, / <... > дууданалши... (110 н.); Гурэмэл хоёр гэзэгэшни, Гунсэмаа, /Гун талын дуун шэнгил, Гунсэмаа! (184 н.) г.м.
Туулган, шэл, тоокон, тугсуул г.м. дурэнууд муушааИан удхатай байна. Эдэ хаража узэгдэЬэн зэргэсуулгэнууд гол тулэб поэдэй онсо еерын стиль тобойсо элируулжэ угэнэ, харин заншалта найруулгын зуйлнууд мун дайрал-даашье Иаа, усеен ха гэжэ тэмдэглэмээр, тиин саашадаа энэ талаИаа Дондог Улзытуевай ирагуу найруулгые ушее гунзэгыгеер шэнжэлхэ ёЬотой байгаа гэжэ хун бухэн ойлгожо байгаа ёЬотой гэжэ Ьананабди.
Тиин, Дондог Улзытуевай шулэгууд соохи зэргэсуулгэнууд хунэй мэдэрэл-дэ ехэ нулее угэдэг арга болоно гэжэ гэршэлжэ байна.
Бэлиг ехэтэй, уран хурса хэлэтэй ирагуу найруулагша Д.Улзытуевай шулэгуудтэ зэргэсуулгэ тон ургэнеер хэрэглэгдэжэ, буряад хэлэнэй Ьангай бая-лиг болоно гээшэ. Тон ехээр Ьонирхол туруулдэг зэргэсуулгэнуудынь хадаа бурилдэлеерее дэлгэрэнги байна. Поэт дабташагуй, Ьанагдаагуй зуйлнуудые сасуулжа, шэнэ нарин удхатай зэргэсуулгэнуудые бии болгоЬон гээшэ.
Юрэ байгаалиин узэгдэлнуудые, хунэй, илангаяа эхэнэрэй, шарайе, байха байдалые зураглахадань уран зэргэсуулгэнуудэй удха шанар ехэ байна. ТэрэнЬээ гадна ехэ ундэр гун ухаанай удхатай мурнууд соонь мун замбиин, хунэй ажабайдалай эрьесэ холбогдоод, хулеэгдээгуй зуйлнуудтэй сасуулагдажа, уран Ьайханай дурсэнууд тобойсо зураглагдана.
ЗэргэсуулгэнУУД ЬайшааЪаншье, буруушааЬаншье сэгнэлтэтэй байжа, шуха-ла стилистическэ уургэ дуургэнэ. Хунэй мэдэрэлые тобойсо элируулхэ шадал-тайИаа боложо Д. Улзытуевай зэргэсуулгэнууд хэлэлгые онсо хурса болгожо, уншагшадай сэдьхэлэй хубшэргэй дээрэ хугжэмдэИэн шэнги болоно.
Бодото байдалые унгэлэн харуулжа, шэнэ дурсэ бутээжэ, зэргэсуулгэнууд ехэ уургэ дуургэнэ гэжэ тобшолхоор байна. Библиографический список
1. Антология бурятской литературы. Т. 1. Поэзия - Буряад шулэгэй далай / сост. А. Л. Ангархаев, Г. Ц-Д. Буянтуева. Улан-Удэ: Республиканская типография, 2013. С. 307-323.
2. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М.: Советская энциклопедия, 1966. 608 с.
3. Балъжинимаева Ц. Ц. Модели простых сравнительных конструкций, выраженных определительными словосочетаниями в произведениях бурятских писателей // Мир Центральной Азии. Материалы международной научной конференции. Улан-Удэ, 2002. С. 17-26.
4. Батожабай Д. О. ТееригдэЬэн хуби заяан. Улан-Удэ, 1959-1966. Т. 1-3.
5. Виноградов В. В. О поэзии Анны Ахматовой (Стилистические наброски) // В. В. Виноградов // Избранные труды: Поэтика русской литературы. М.: Наука, 1976. С. 405-427.
6. Виноградов В. В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М.: АН СССР отделение лит. и яз., 1963. 255 с.
7. Вомперский В. П. К характеристике стиля прозы М. Ю. Лермонтова (Стилистические функции сравнений) // Русский язык в школе. 1964. № 5. С. 25-32.
8. Дондог Улзытуевай хоёр шулэг // [Электронный ресурс]. URL: http://mungen-tobsho.com/archives/5633 (дата обращения: 10.01.2017).
9. Дугаржапова Т. М. Язык поэтических произведений Д. Дашинимаева. Улан-Удэ: БНЦСО РАН, 1993. 122 с.
10. Ефимов А. И. Стилистика русского языка. М.: Просвещение, 1969. 261 с.
11. Некрасова Е. А. Сравнения // Языковые процессы современной художественной литературы. Поэзия. М.: Наука, 1977. С. 240-294.
12. Санжина Д. Д. Язык бурятских исторических романов. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1991 131 с.
13. Скрибник Е. К., Даржаева Н. Б. Грамматика бурятского языка. Синтаксис сложного (полипредикативного) предложения / Е. К. Скрибник, Н. Б. Даржаева. Т. 1. Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2016. С. 256-262.
14. Словарь литературоведческих терминов // [Электронный ресурс]. URL: http://litem.ru/podgotovka-k-ege/slovar-literaturovedcheskich-terminov) (дата обращения: 10.01.2017).
15. Тагарова Т. Б. Сравнительные конструкции как средство экспрессивности (по роману Д. Батожабая «ТееригдэСэн хуби заяан») // Материалы Междунар. науч. конфер. «Актуальные проблемы современного монголоведения и алтаистики», посвящ. 75-летию со дня рождения и 55-летию науч.-пед. деятельности проф. В. И. Рассадина (г. Элиста, 10-13 ноября 2014 г.). Элиста: изд-во КалмГУ, 2014. С. 311-313.
16. ТомашевскийБ. В. Стилистика: учебное пособие. Л.: Изд-во ЛГУ, 1983. 288 с.
17. Улзытуев Д. А. Ая гангын орон. Улаан-Удэ: Буряадай номой хэблэл, 1974. 295 н.
18. Фразеологический словарь бурятского языка / сост. Т. Б. Тагарова. Иркутск: Изд-во ИГУ, 2014. 565 с.
19. Черкасова Е. Т. Опыт лингвистической интерпретации тропов // Вопросы языкознания. 1968. № 2. С. 28-38.
References
1. Anthology of the Buryat literature. V. 1. Poetry - Буряад шулэгэй далай / A. L. An-garhaev, G. C-D. Bujantueva. Ulan-Ude: Republican printing-office, 2013. P. 307-323. (in Russian)
2. Ahmanova O. S. Dictionary of linguistic terms. M.: Sovjet encyclopedia, 1966. 608 p. (in Russian)
3. Bal'zhinimaeva C. C. Models of simple comparative constructions expressed by attributive collocations in the works of Buryat writers // Central Asia's world. Materials of the international scientific conference. Ulan-Ude, 2002. P. 17-26. (in Russian)
4. Batozhabaj D. O. Teepnrfl3h3H хуби заяан. Ulan-Ude, 1959-1966. Т. 1-3. (in Buryat)
5. Vinogradov V. V. Concerning A.Ahmatova's poetry (stylistic keylines) // V.V. Vinogradov // Selectas: Poetics of the Russian literature. M.: Science, 1976. P. 405-427. (in Russian)
6. Vinogradov V. V. Stylistics. The theory of poetic speech. Poetics. M.: the USSR AS, department of literature and language, 1963. 255 p. (in Russian)
7. Vomperskij V. P. Concerning the style of M.Lermontov's prose (Stylistic functions of comparisons) // Russian at school. 1964. № 5. P. 25-32. (in Russian)
8. Дондог Улзытуевай хоёр шулэг // [electronic source]. URL: http://mungen-tobsho.com/archives/5633 (accessed date: 10.01.2017). (in Buryat)
9. Dugarzhapova T. M. Language of D. Dashinimaev's poetic works. Ulan-Ude: BSC SB RAS, 1993. 122 p. (in Russian)
10. Efimov A. I. Stylistics of the Russian language. M.: Enlightenment, 1969. 261 p. (in Russian)
11. Nekrasova E. A. Comparisons // Lingual processes of the modern fiction. Poetry. M.: Science, 1977. P. 240-294. (in Russian)
12. Sanzhina D. D. Language of Buryat historical novels. Ulan-Ude: BSC SB RAS, 1991 131 p. (in Russian)
13. Skribnik E. K., Darzhaeva N. B. Buryat grammar. Syntax of a complex (polypredicative) sentence / E. K. Skribnik, N. B. Darzhaeva. V. 1. Ulan-Ude: BSC SB RAS, 2016. C. 256-262. (in Russian)
14. Dictionary of literary terms // [electronic source]. URL: http://litem.ru/podgotovka-k-ege/slovar-literaturovedcheskich-terminov) (accessed date: 10.01.2017). (in Russian)
15. Tagarova T. B. Comparative constructions as an expressive means (in respect of D. Bato-zhabaj's «TeepHrfl3h3H хуби заяан» novel) // Materials of the international scientific conference «Topical issues of modern Mongolian Studies and Altaistics», devoted to 75th anniversary from the birth date and 55th anniversary of scientific and pedagogical activities of Professor V. I. Rassadin (Elista, November 10th -13th 2014). Elista: KalmSU, 2014. P. 311-313. (in Russian)
16. Tomashevskij B. V. Stylistics: textbook. L.: LSU, 1983. 288 p. (in Russian)
17. Ulzytuev D. A. Ая гангын орон. Ulan-Ude: Буряадай номой хэблэл, 1974. 295 н. (in Buryat)
18. Buryat phrase book / content by T. B. Tagarova. Irkutsk: ISU, 2014. 565 p. (in Russian)
19. Cherkasova E. T. Experience of linguistic interpretation of tropes // Issues of linguistics. 1968. № 2. P. 28-38. (in Russian)
