CC BY
27
Международный информационно-аналитический журнал «Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык». № 1 (12). Март 2017 (http://ce.if-mstuca.ru)
УДК 371
ББК 74.2(2Рос. Бур)
С573
С. Ц. Содномов Россия, Улан-Удэ Д. Д. Санжина Россия, Улан-Удэ
РАЗВИТИЕ УСТНОЙ РЕЧИ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
ЛЕКСИЧЕСКИМИ СРЕДСТВАМИ РОДНОГО (БУРЯТСКОГО)
ФОЛЬКЛОРА
В статье рассматриваются изобразительно-выразительные средства малых жанров бурятского фольклора и особенности формирования коммуникативных умений учащихся начальных классов в процессе чтения и анализа произведений устного народного творчества.
Ключевые слова: младший школьник, устное народное творчество, мышление, восприятие, речь, устная речь, развитие речи, значение слова, лексические единицы, умение, коммуникативные умения.
S. Ts. Sodnomov Ulan-Ude, Russia D. D. Sanzhina Ulan-Ude, Russia
THE DEVELOPMENT OF SPEECH OF YOUNGER SCHOOLCHILDREN BY MEANS OF THE NATIVE LEXICAL (BURYAT) FOLKLORE
The article deals with descriptive and expressive means of small Buryat folklore genres and features of formation of communicative abilities of primary school pupils in the course of reading and analysis of folklore works.
© Содномов С. Ц., Санжина Д. Д., 2017
Key words: junior schoolchildren, folklore, thinking, perception, speech, oral speech, speech development, the meaning of a word, lexical units, ability, communication skills.
С. Ц. Содномов Росси, Улаан-Удэ Д. Д. Санжина Росси, Улаан-Удэ
ЭХИН КУРГУУЛИИН КУРАГШАДАЙ АМАН ХЭЛЭЛГЭ
хугжеелгэдэ буряад аман зохёолой лексическэ арга-
нуудые хэрэглэлгэ
Ниитэлэл бага наИанай Иурагшадай харилсаанай шадабари бурилдуулгын онсодо зорюулжа, тэдэнэй аман хэлэлгэ хугжеелгэдэ буряад аман зохёолой лексическэ аргануудые хэрэглэлгын арга боломжонууд тайлбарилагдана.
Тулгалха угэнууд: бага наЪанай Иурагшад, арадай аман зохёол, хэлэлгэ, аман хэлэлгэ, хэлэлгэ хугжеелгэ, шадабарн, харилсаанай шадабари, угын удха.
Аман зохёол ямаршье яЬатанай хусэл эрмэлзэл, Ианал бодол харуулдаг. Удхынгаа талаар ундэр хэмжээнэй аман зохёол зоной ажабайдал, туухэ, ëho заншал шэнжэлхэдэ сэгнэшэгуй уургэтэй гэжэ мэдээжэ. Арадай аман зохёол шудалИан хунэй сэдьхэл зоригжуулха, баяжуулха дундаршагуй аршаанта булаг болоно.
Арадай аман зохёол дотор эрэлхэг зориг, арад зоной хэрэгэй тулее тэмсэл, муу муухай юумэнтэй, дарлалга мулжэлгэтэй эбсэшэгуй ябадал, хани нухэсэлдэ унэн сэхэ байлга, нютаг орондоо дурлалга 3yparaa^ahaH байдаг. Эндэ арадуу-дай хэдэн зуун жэлнуудэй ажабайдалай дуй дуршэл, Ианал бодол, оршон той-ронхи байдалда хандалга харуулагдадаг.
Арадай аман зохёолой бухы шэнжэнууд бага наИанай Иурагшадай Иургалга болон хумуужуулгэдэ тон ехэ нулее оруулна. Арадай аман зохёолнууд бага наИанай Иурагшадые идейнэ политическэ, эстетическэ болон оюун ухаанай та-
лаар хумуужуулхэИээ гадна, «Иурагшадай аман болон бэшэмэл хэлэлгэ хугжеелгэдэ айхабтар ехэ уургэтэй юм» [Хамаганов В.Ж., 1988. н. 32]. Арадай аман зохёол аман хэлэлгэ хугжеехэ олон арга боломжонуудтай.
Нэгэдэхеэр, аман зохёол хадаа бэшэмэл зохёолой угы байхада бии болоИон юм. Эртэ урда сагИаа хойшо аман угеер дамжуулагдажа, манай уе хурэтэр он-тохонууд, онвИон, хошоо угэнууд, таабарннууд уран найруулгынгаа, угэ хэлэнэйнгээ талаар саг ургэлжэ мулнгдэжэ, Иайжаруулагдажа, тодо Ионор, уран хурса болоИон байна. ТиимэЬээ арадай аман зохёол аман хэлэлгэтэй аргагуй нягта холбоотой.
Хоёрдохёор, сээжэ зохёол аман хэлэндэ хэрэглэгдэдэг юрын, ойлгосотой угэнуудээр, элдэб аргануудай ашаар дамжуулагдадаг байгаа.
Арадай аман зохёолые баяр ёЬололнуудай, наада зугаануудай уедэ жэшээнь, хурнм турэдэ, туудэбшын дэргэдэ хэлсэдэг байИан юм. Ульгэр, онтохо туурээгшэд, наада зугаа эмхндхэгшэд ойлгосотой, юрын аад, уран хурса угэнуудээр хеереегее гоёохые оролдон, хуряангы, зохнд тухэлтэй аад, образно, хунэй Ионирхомоор болгохо гэжэ эрмэлзэдэг Иэн.
Гурбадахяар, арадай аман зохёолой хэлэн уран аргануудаар тон баян. Энэ талыень ундэреер сэгнэхэ зуураа, С. С. Бардаханова ннгэжэ бэшэнэ: «Уран арга хэрэгсэлнууд онсо маягтай образ байгуулгада нулеелнэ, хеереее согтой, тодо, образно болгоно» [Бардаханова С. С. 1988, н. 92]. Уран арга боломжонуудые ульгэр туурээгшэд шэлэн абадаг, мун эдэнь сагай ошохо бури мулигдэдэг. Арадай аман зохёолтой танилсуулхадаа онтохонуудЬаа эхилдэг. Юундэб гэбэл, «буряад онтохонууд эгээл дэлгэрэнгы, арад зоной дуратай аман зохёолой янза болоно. Онтохонууд дотор элдэб янзын нюурнуудай ушаралта ябадалнууд ту-хай зураглан, эли тодоор хеерэгдэдэг. Эдэнь юрын хунуудшье, элдэб ангууд-шье, мун юрэ буса амитадшье байжа болохо» [Баранникова Е. В., 1963. н. 71]. ТиимэЬээ аман зохёолой энэ янзатай Иурагшад бури бага наИанСаа танил бай-даг. Тэдэ онтохонуудые ехэ анхаралтайгаар шагнадаг, узэдэг юм. Онтохонууд удхаараашье, тухэлеереешье хуугэдтэ тон дутэ. ТиимэЬээ онтохоной ганса уд-хань бага наЬанай Ьурагшадай анхарал татана бэшэ, мун лэ онтохоной хэлэни-
инь тэдээндэ тон ойлгосотой. Онтохонуудай найруулгада уранаар хэлэгдэЬэн тодорхойлолгонууд, эпитедууд ехэ Иуури эзэлдэг. Эдэ арганууд онтохоной образ байгуулгада тон ехэ удха шанартай: харуулагдаИан юумэнэй тодорхой ша-нар шэнжэнуудые тэмдэглэдэг байна: «Улаан залаатай хара эреэн тоншуул», «тэрэ шубуун аяр шара нарИан дээрэ Иууна», «боод борогшо гуунэй» г.м.
Онтохонууд дотор хэрэглэгдэЬэн эпитедууд юрэнхыдее удхын талаар дуурэн, тодорхой, уйлэдэгшэ нюурнуудай муу талануудые тодоор харуулИан байдаг: «муу мэхэтэй унэгэн», «гуринхалИан шоно», «тэнэг, гэнэн, хомхой шо-но», «мэхэтэйЬээ мэхэтэй унэгэн» г.м. Иимэ дабтагдаИан угуулбэринууд уйлэдэгшэ нюурнуудай онсо шэнжэнуудые элеэр зураглана. Байгаалиин гоё Иайхан узэгдэлнуудые дамжуулхын тула эпитедууд мун лэ хэрэглэгдэдэг: «шара набшын уедэ», «хухэрмэ Иайхан ой» г.м.
Буряад онтохонуудта метафоранууд ургэнеер ушарна: «ой модон ногоон торгон пулаадаа хэдэрбэ», «худее тала хухэ ногоон тэрлигээ нэмэрбэ».
Элдэб узэгдэлнууд, уйлэнууд, гиперболэнуудые хэрэглэЬэн зураглалганууд онтохонууд дотор олоор дайралдадаг: «хахара удара татажа», «шэрэмэй ханхи-натар» г.м.
Эдэ уран аргануудИаа гадна онтохонууд дотор онвИон хошоо угэнууд ходо хэрэглэгдэдэг: «МууИаа муу, модонИоо хее», «Ултиртэрее шулэгуй, убгэртэрее ухаагуй», «Бутууе мэдэдэг, бухэлиие таадаг» г.м.
Буряад онтохонуудай хэлые эхир угэнууд мун лэ хурса болгодогынь мэдээжэ «энеэдэ наада», «уе наИан», «адуу мал», «эдеэ хоол», «хомхой хобдог» г.м.
Анха туруун ухибуудые онтохонтой танилсуулхадаа, аман угэ хугжеелгын хэдэн зуйлнуудтэ багша хандана: багшын жэшээтэ уншалга, хушэр угэнуудые ойлгуулга, тусэб табилга, хеерэлдеен г.м. Шэнэ онтохо узэжэ эхилхэдээ, удхыень текстдэнь дутеер, уран гоёор багша хеерэжэ угэхэ болоно. Тиихэдээ ульгэршэдэй онтохо хеерэдэг заншал, тухэл даган, тодоор, уранаар, хэрэгтэй газартань зогсолто хэжэ, хоолойгоо шанга, Иула, будуун, нарин болгожо байга-ад хеерэхэ юм. Багшын хеереен ухибуудтэ жэшээ болохо ёИотой. Тиихэдэ
Иурагшад онтохон coo болоИон уйлэ хэрэгуудые нюдэндее хаража байИан мэтээр тодоор хадуужа абаха болоно. Ухибууд хэр зэргэ зохёолой удха ойлгожо абааб гэжэ элируулхын тула, хеерэлдеен унгэргэгдэдэг. Хэр зэргэ онтохоной удха хадуугдааб гэжэ элируулхэ, тэрэниие хеерэжэ угэлгэдэ бэлдэхэ гээшэ багша болон Иурагшадай хеерэлдеенэй гол шухала зорнлгонууд болоно. Хеерэлдэжэ байхадаа, Иурагшадай харюунуудта, тэдэнэй хэлэлгын удха ба тухэлдэ онсо анхарал хандуулха шухала.
Багша мун лэ Иурагшадай хэлэлгэ баяжуулха, шэнэ угэнуудые олоор тайлбарнлжа, Иурагшадта тэдэниие ойлгуулха талаар ехэ худэлмэрн ябуулха ёЬотой. Хеереенэй уедэ шэнэ угэнуудэй удха Иурагшадта ябууд тайлбарнлжа угееИаа, бурншье таарамжатай байдаг. Онтохон соо хэрэглэгдэЬэн угэнууд (ха-ан, хаанай теедэй, тагнуул, бугшаа, хаанай элшэ, хурэнгэ Иэбэлхэ, даахн, ордон, татуулга г.м.) зохёол соохн уе саг тухай мэдээнуудые Иурагшадта угэхэ, тэдэнэй мэдэсэ ургэдхэхэ ёЬотой.
Онтохо уншаха ба тэрэниие зубшэн хэлсэхэ хэшээлнуудтэ багша аман хэлэлгэ хугжеелгын бусад зуйлнуудые хэрэглэхэ зэргэтэй. Онтохон соохи онсо тэмдэглэмээр зуйлнуудтэ багша Ьурагшадай анхарал хандуулха болоно. Иимэ хэшээлнууд хуугэдэй уншаха шадабари ургэдхэхэ зорилготой. Ьурагшадай уран хэлэлгэ хугжеехэ хэрэг энээнЬээ дулдыдана бшуу. Багша жэшээтэ уран уншал-гаараа, хэлэлгээрээ уншалгын жэшээ харуулна. Уран уншалгын амжалта, ха-даа, Ьурагшадай зохёолой удха Ьайнаар хадуун абалга болоно.
Онтохоной удха Ьайнаар ойлгоходоо, Ьурагша мэдэсэеэ гунзэгыруулнэ. Гол геройнуудай ябадал, уйлэ хэрэгуудтэ Ьанамжа хэлэжэ шадаха, Ьайн мууе ойл-гохо аргатай. ТиимэЬээ багша Ьурагшадые уншаЬан зохёолоо уудалан шэнжэлхэ дуршэлтэй болгохые оролдоно.
Онтохоной удхын шэнжэлэл хэхэдээ, багша Ьурагшадай аман хэлэлгые хугжеелгэдэ гол анхаралаа хандуулха. Ьурагшадай бодол хугжеелгэдэ туЬалха болоно. Онтохон соо хэлэгдэЬэн уйлэ хэрэгуудые, тэдэнэй ушар шалтагаануу-дые Ьурагшад эли тодоор ухаалдилан ойлгоно. Жэшээнь, хаан юундэ ехээр уур-лажа, Гурбалдайн гурбан сэсэниие тэхэрюулжэ асарааб? (4 класс.) Юундэ шоно
еер тухайгаа «ултиртэрее шулэгуй, убгэртэрее ухаагуй» гэжэ намИаа удхатай гэжэ хэлэнэб? (Экласс).
Хунэй, амитадай ажабайдал дээрэ ундэСэлжэ, уран угеер тааруулжа зохёо-гдоод, зоной дунда дэлгэрСэн аман зохёолнуудые онтохонууд гэдэг. Онтохонуудай онсо нлгаануудые, тэдээн соо угтэСэн шэднтэ зуйлнуудые ойлгохо, энэмнэй эртэ урда carhaa дамжан ерэИзн домогууд гээшэ тэЪэя мэдэсэ багша Иурагшадта ойлгуулхые оролдоно. Тннхэдээ Сурагшадай ядалдахагуйн тула, онтохоной удхаСаа уламжалан, тэрэнэй уран найруулга, баян хэлэн тухай багша тодорхойлно.
Ьурагшадай аман хэлэлгэ хугжеехэ талаар тусхай упражненннуудые дуургуулхэ шухала. Тннхэдээ онтохоной онсо шэнжэнуудые хараадаа абажа, уранаар уншуулха, удхыень хееруулхэ. Эдэ эрнлтэнууд аман хэлэлгэ хугжеелгэдэ ехэхэн нулее узуулнэ.
Дурбэдэхн класста Сурагшадай узэдэг «Гурбалдайн гурбан сэсэн», гурбада-хн класста узэдэг «Тэнэг шоно» гэИэн онтохонуудай хэлэ хаража узэхэдэ, тоб-шо, тодо мэдуулэлнуудСээ бурндэнэ. Эдэ онтохонуудай хэлэн уран гэжэ хэлэхээр бэшэ. Гэбэшье уйлэнуудээр олон, харуулСан, хеерэСэн зуйлнуудынь баян. Эдэ онтохонуудые уран, хоолойгоо нарнн, будуун болгожо байгаад, аялгатайгаар уншаха шухала.
Хуугэдые зубеер уншуулха, хееруулхэ талаар олон бэрхэшээлнууд ушардаг байна. Яряанай хэлэнэй гурнм, аман хэлэнэй онсо шэнжэнуудые хараадаа абангуй, онтохо уншахада, ойлгохонь ехэ хундэ. Арадай аман зохёол шэнжэлэгшэд уран найруулгын талаар онтохоной онсо шэнжэнууд тухай хэлэхэдээ, онтохо уншаха тусхай гуримуудые барнмталха гэжэ тэмдэглэСэн байдаг. ТиимэСээ энэ онсо шэнжэдэ тон ехэ анхарал хандуулжа, Сурагшадай хеерэхэ шадабари хугжеехэ хэрэгтэй.
Аман хэлэлгэ хугжеелгэдэ haftH нулее узуулдэг талануудай нэгэн уран ун-шалга болоно. Онтохоной уран хэлэн ухибуудэй Сонирхол, анхарал татадаг. ТиимэСээ хуугэдые уранаар уншаха шадабарида Сургаха. Яряанай хэлэнэй юрын дуримуудые сахяагуй гу, али тэрээнэй удха шанар сэгнэжэ шадаагуй
дээрэЬээ, онтохо уранаар уншаха шадабари бурилдуулхэ худэлмэри ураг-шагуйдэдэг, энэ талаар онсо шэнжэнуудЬээнь хадууралга дайралдадаг. Энээндэ гол анхарал хандуулаагуй Ьаа, Ьурагшад арадай хэлэнэйнь уран зохёолой Ь оннрхолто удха, баялнгай эгээл Ьайхан шэнжэнуудые, уран угуулбэрн, ухи-буудэй хэлэнэй хугжэлтэдэ нулеелхы хусэ ойлгохогуй гэхэдэ алдуу болохогуй.
Онтохонуудые гансал уншаад, хеереед дуургэжэ болохогуй. Угэнуудэй удхые Ьайса тайлбарнлан ойлгуулха, тэдэнэй хэрэглэлгые бусад угэнуудтэеэ яажа харнлсаЬ ые заажа угэхэ, угын Ьанда байЬ ан буряад угын баялигые бури Ьайнаар олоор мэдэдэг болохо, онтохонуудай зарим хэЬэгуудыень сээжэлдэхэ, тэрэнээ уранаар уншаха, конкурснуудые, викторинэнуудые унгэргэхэ. Мун бэшэшье олон зуйлээ хэлэлгэ хугжеелгын ажал эмхидхэжэ болохо. Эдэ бугэдэдэ багша гол анхаралаа табиха зэргэтэй.
Угуулбэри болон хоолойгоо шанга, Ьула болгон уншалгада ухибуудые
Ьургахадаа, миндаЬан дээрэхи буулгабаринууд хэрэгтэй болодог.
Эхин шатын Ьургуулиин Ьурагшад арадай аман зохёолой ушее хоёр янзатай гу, али оньЬон угэнууд болон таабаринуудтай танилсуулха байна. Эдэ янзанууд Ьурагшадай аман хэлэнэй баяжахада мун лэ ехэ туЬатай.
Арадай оюун бэлиг, гун ухаа, хурса мэргэн хэлэ, ажабайдалай дуй дуршэл тодоор харуулЬан аман зохёолнуудай нэгэниинь оньЬон угэнууд болоно. ОньЬон угэнуудэй тематика тон ургэн. Бодото байдалай элдэб талануудые харуулЬан байдаг. «Тэдэнэй ундэЬэн болоЬон бодото байдалтай холбоотой зуйлнуудэй олон, Ьонин байлгаЬаа оньЬон болон хошоо угэнуудэй тематическа баялиг дулдыдана» - гээд С. С.Бардаханова бэшэЬэн юм. [Бардаханова С. С. 1988, н. 76]. Мун лэ Н. О. Шаракшинова иигэжэ бэшэЬэн байдаг: «ОньЬон болон хошоо угэнууд соо буряад арадай ажабайдалай бухы дуршэл харуулагданхай. Ажалша арадай дуршэл хэр зэргэ баян бэ, оньЬон болон хошоо угэнуудэйшье удха тэрэ зэргэ Ьонин, ургэн, баян байдаг». [Шаракшинова Н. О., 1981. - н. 11]. Унэхеереешье, оньЬон угэнууд соо харуулагдаагуй юумэн гэжэ угы. Хунэй ажабайдал, ухаан, бодол, найдал, тэрэнэй турэлхидтее, хуршэнэртее угэЬэн сэгнэлтэнууд, ёЬо, заншал, бэе махабадай элуур, энхэ
байлга, абари, зан, хэСэн хэрэгуудэйнь шалтагаан болон хойшолонгууд е эдэ бугэдэ оньСон угын ундэСэн боложо угэнэ.
Буряад оньСон угэнуудэй уран Сайханай онсо нлгаануудта тогтожо хэлэхэ дуран хурэнэ. Юундэб гэхэдэ тэдэ онсо илгаануудынь хуугэдэй аман хэлэлгэ хугжеелгэдэ ехэ удха шанартай юм. «Уран Сайхан аргануудайнгаа, баялнгайнгаа талаар буряад оньСон угэнууд элдэб янзын найруулгатай тон баян байдаг» [Бардаханова С. С. 1988, н. 85]. ОньСон угэнуудэй онсо нлгаанууд гэбэл, тэдэнэй тон богонн, тобшо, тодо, унэн, хэлэгдэжэ байСан юумэндээ тааруу байдаг ушар болоно гээшэ. Жэшээнь, хооСон угеер хоол хэхэгуйш, улуу хараад, булуу хнмэлбэ г.м. Богони угуулбэрнтэй оньСон угэнуудСээ гадна, буряадууд хоер мурСее буридэСэн оньСон угэнуудые олоор хэрэглэдэг байна. «Хоёр муртэй оньСон угэнууд ехэнхндээ хоорондоо зэргэсуулэгдэСэн, тон богонн, тааруу, нугалбариин талаар эмхитэй мурнуудСээ бурндэдэг» [Содномов С. Ц. 2005. - н. 88].
Хоёр муртэй оньСон угэнуудэй бурндэл боложо зэргэсуулэл хэрэглэгдэдэг: «Утаанай гараСан газарта гал байха, Уладай байСан газарта ажал байха». «Ьайн хун нэгэ угэтэй, Ьайн морнн нэгэ ябадалтай» г.м.
ОньСон угэнууд соо шадамараар, тааруугаар хэрэглэгдэСэн антнтезенууд, элдэб зурнлдее (антоннмууд) харуулИ ан байдаг. Антнтезэнуудэй хусеер Сайн муу хоер зэргэсуулэгдэдэг. Тиин, оньСон угэнуудэй удха, тэрээн соо хэлэгдэСэн бодол унэншэмэ боложо, шагнагшадай ухаанда ехэ нулее узуулдэг:
«Ажалша хун яарадаг, Залхуу хун даарадаг». «Ьайн хун Сарьдаг шэнги, Муу хун модон шэнги».
Эхин абяануудай, уенуудэй адли байлгада ундэСэлэгдэСэн толгой холболго (аллитераци) буряад оньСон угэнууд соо уран Сайханай талаар еерсэ уургэ дуургэнэ. Толгой холболго ураар уншалгада, хадуун абалгада нулее лнэ.
«Хуурай модон хунгэн, Худал угэ хуурмаг» «Биб гэЬэн гансаараа, Бидэ гэЬэн олоороо».
Энэ толгой холболго Ьуул холболготой (рнфмэтэй) тааралдана. Буряад оньЬон угэнуудтэ хэрэглэгдэдэг Ьуул холболго (рифмэ) болон толгой холболго-нууд (аллитераци) шулэгэй нугалбарн (ритм), аялга (интонаци) байгуулжа, арадай сэсэн угэнуудые хурса болгоно, сэдьхэлдэ нулеелхы хусыень дээшэлуулнэ.
Буряад сэсэн угэнуудтэ хэрэглэгдэдэг зураглалай аргануудай дунда (эпитет) тодорхойлолнууд тусхай Ьуури эзэлнэ.
Хабтагар тулеэн гал гутааха, Харуу эхэнэр гэр гутааха.
Гадна буряад оньЬон угэнуудэй гол бодолынь зураглалай, ульгэрлэлгын (метафорическа) аргаар гаргагдаЬан байдаг. Бухыдее ульгэрлэлгын зураглал харуулЬан оньЬон угэнууд уран, хурса, Ьурагшадай бодомжолгонуудта, зохео-хы бодолдонь ехэ нулее узуулхэ аргатай.
Буряад оньЬон угэнууд соо метафоронуудЬаа гадна метониминууд дайрал-дадаг.
«БусалЬанЬаа ама хурэ, БууралЬаа угэ дуула».
«Гарыень ганзагада хургэбэ, Хулыень дуреедэ хургэбэ».
Эдэ оньЬон угэнууд уран аргын, мун лексическэ талаараа буряад хэлэнэй буурашагуй баялигта буримуЬэн ундэЬэлэнхэй гэжэ тобшолмоор. Арадай хэлэнэй тодорхой удха, гуримай эмхи, тэрэнэй уран байгуулгын оншотой тала-нуудынь, яряанай хэлэлгын юрын, ойлгосотой шэнжэнуудынь оньЬон угэнуудтэ сэхэ хабаатай. Усеехэн угеер гунзэгы удхатай бодолнуудые дам-жуулга, арадай дуршэл, ажаглалтануудые, мэргэн бодолнуудые тодоор, тоб-шоор хэлэлгэ оньЬон угэнуудэй гол шэнжэнь болоно. «ОньЬон болон хошоо угэнууд буряадуудай шулэглэмэл аман зохеолнуудай дэлгэрэнгы янзануудай
нэгэн, мун хэлэнэй баялигуудай сэгнэшэгуй хубинь болоно. Удхаараа дуурэн, байгуулгын талаИаа тааруу эдэ мэргэн угэнууд ажабайдал тухай хунуудэй элдэб ажаглалтануудые, бодото байдалай элдэб узэгдэлнууд болон зуйлнууд тухай сэдьхэлэй сэгнэлтэнуудые, туИатай Ьургаалнуудые, зубшэлнуудые, бодомжолго болон тобшололнуудые дамжуулдаг», - гэжэ С. С.Бардаханова тэмдэглэнэ [Бардаханова С. С. 1988, н. 54].
Онтохонууд арадай хэлэнэй уран угуулбэрн болон удха дамжуулгын талаар Иурагшадай аман хэлэлгэдэ ехэ нулее узуулдэг, тиимэЬээ онвИон болон хошоо угэнууд Иайн шанартай аман хэлэлгэ бурнлдуулхэ аргатай. Арадай онтохонууд дотор Иайн юумые дэмжэхэ, хусэхэ, муу юумые дараха, хэИээхэ тэИзн бодол ха-руулхын, уншагшадта энэ бодол туруулхын тула, хеерэИэн бухэлн зураглалну-уд угтэдэг, харнн онвИон угэнууд соо энэл мэдэрэл, хусэлнууд ажабайдалай элдэб уйлэнууд тухай зуб тобшолол хэхын тула нэгэл мэдуулэл хэрэглэгдэнэ. Энээн тухай С. С.Бардахановагай «Буряад аман зохёолой бага янзанууд» тэИзн ном соогоо бэшэИ эниинв: «Яряанай хэлэлгэдэ хунууд тодорхой бодол усеен угеер, унэншэмеер, тодоор дамжуулхын тула еерынгее сэсэн угэнуудые арадай мэргэн угэнуудээр батадхан онвИон угэнуудые эдэбхитэйгээр хэрэглэдэг гээшэ» [Бардаханова С. С. 1988, н. 28]. ОнвИон угэнууд тобшоор хэлэгдэдэг аад, ар-гагуй гунзэгы бодол харуулИан байдаг. Жэшээлхэдэ, «Тэнэг шоно» тэИзн онтохоной гол бодол «Ултиртэрее шулэгуй, убгэртэрее ухаагуй» гу, алн «Иахалынь ута, Ианааниинь богонн» гэхэ мэтэ онвИон угэнуудээр дамжуулжа болохо. ТннмэЬээ онвИон угэнуудые узэхэдее, Иурагшадта тэдэнэй ганса удха ойлгуулха бэшэ, мун энэ мэргэн угэнуудые хэлэлгэдэнь хэрэглэхэ шадабари ол-гохо шухала. ОньЬон угэнуудэй жэшээ дээрэ хуугэд уран гоёор, тобшоор, тодоор хэлэжэ Ьурана.
ОньЬон угэнууд шэнги тобшоор, тодоор байгуулагдаЬан шулэглэмэл уран угуулгэбэритэй аман зохёолой ушее нэгэ жанрынь таабаринууд болоно. Тааба-ринууд мун лэ баЬа еерын онсо шэнжэтэй юм. Таабаринууд хунэй бодолые мэргэн, тодо, Ьонор болгодог. Ажабайдалда, оршон тойрон байЬан байгаалида узэгдэдэг элдэб янзын юумэнуудые, уйлэ болон хэрэгуудые онсо шэнжээрнь,
тухэл болон маягаарнь, дуугаарнь, абяагаарнь таалгажа Ьургаха, тиихэдэ Ьурагшад таабари таахын тула, бухы оршон тойронхи юумэнуудые, боложо байЬан уйлэ болон хэрэгуудые хёрхоор адаглажа, ухаандаа Ьайнаар хадуужа абаха дадалтай болоно. / урагшадай аман хэлэлгын хугжэлтэдэ таабарннууд соо хэрэглэгдэЬэн уран арганууд аргагуй ехэ нулее узуулнэ.
Буряад арадай таабаринуудай уран гоёор, тодо хурсаар найруулагдаЬан байЬые эрдэмтэ Ц. Б. Будаев тэмдэглэнэ: «Ехэ тааруугаар, зохндоор юумые гу, алн зураглан харуулИ ан зуйлнууд таабарннууд соо хэрэглэгдэнэ. Ушар ннмэЬээ, таабарннууд ехэ уян найруулгатай, гунзэгы удхатай, хунгэхэн хэлбэрнтэй болоно, тиин тэдэннне хадуужа абахада бэлэн байдаг» [Будаев Ц-Д. Б. 1988, н. 45]. Тннмэ Ьэн тула таабарннууд баЬа уншалгын ба хэлэлгын еерсэ шэнжэнуудтэй юм. Зониие ЬонирхуулЬан гайхуулЬан юумэнууд ба узэгдэлнууд таабарннууд соо мэргэн зэргэсуулгэнуудэй, уран угэнуудэй аргаар харуулагдахадаа, шулэглэмэл тухэлтэй болодог. Нэгэ юумэнэй, узэгдэлэй шанар болон онсо шэнжэнуудынь уншагша гу, алн шагнагшаЬаа нюуса аргаар хэлэгдэдэг. «Ехэнхидээ таабарннууд юумые гу, алн узэгдэлые газаа талаЬаань зураглажа харуулЬан байдаг» [Содномов С. Ц., 2005, н. 78].
Жэшээнь: «Бага нуур соо бадма сэсэг», «Хадын хажууда жалжагы гутал», «Хубэн сагаан хунжэл худее талые хушаба». Боложо байЬан узэгдэл гу, алн юумэн тухай уншагшадта сэхэ дуулгагданагуй. Хэлэлгэ баяжуулха, тэрэниие уян нугархай, тодо хурса болгохын тула, оньЬон угэнуудэй хэрэглэгдэдэг Ьаа, таабарннууд тад ондоо онсо шэнжэнуудтэй юм. Уран Ьайханай, шанар шэнжэнуудэй талаар таабарннууд буряад аман зохёолой бусад янзануудтай, тодорхойлбол, оньЬон болон хошоо угэнуудтэй нягта холбоотой. Тиигэбэшье гансал таабарннууд соо дайралдадаг шанар гэжэ байдаггуй. Нэн туруун эндэ таабарннн хоёр еерсэ хубнЬаа бурндэдэг тухай хэлэхэ шухала. Таабарннууд хадаа бэе бэетэеэ нягта холбоотой хоёр талань юуб гэхэдэ, нэгэдэхеэр, тааха зуйлынь гу,алн бодото байдалда байИ ан юумэн, уйлэ, байдал, хэрэгсэл г.м., хоёрдохёор, таалгаха зуйлынь гу,алн тэрэниие нюуса шулэглэмэл найруулгаар зураглаИ ан зохёол болоно. Хунэй удэр буриин Ьуудал болон байдалдаа, ажал
болон хэрэгтээ, гэрэйнгээ ажалда хэрэглэдэг тодорхой эд хэрэгсэлнууд хадаа таабариин гол зуйл болодог байна. Таагдаха зуйлнуудэй тухэлоор, шанар шэнжэнуудээр нлган, шулэглэмэл, элдэб аргануудые хэрэглэжэ зохёогдоп он баян системэтэй байгуулга таалгаха зуйлынь болоно. Буряад таабаринуудай баян жасада элдэб янзаар зохёогдоИон хоорэмэл (прозаическа) ба шулэглэмэл текстнууд дайралдана. Тэдэнэй зариманиинь нэгэ гу, алн хоёр, нугоо зарнманнннь хэдэн мэдуулэлЬээ бурндэнэ. Мун тодо удхатай, хоёр гурбан угэИоо буридзИзн таабарннууд олон бии. Гутаар гурбан аматай. (Умдэн). Талада табхансаг. (Худаг).
Олон юрэнхы гэшуудтэй, элдэб элнрхэйлэгшэ, ушарлагша, тододхоИон угэнуудтэй дэлгэрэнгы мэдуулэлнуудЬээ буридзИзн таабарннууд усоон бэшэ. Арьяа улаан нарИан дээрэ Эрэ тахяа донгодоо. (Гусэ).
Аман хэлэлгэ хугжоолгэдэ хоёр, гурбан, дурбэн мурИоо буридзИзн таабарннууд ехэ нулоотэй.
Эрхын шэнээн бэетэй,
Эрэ хонгор дуутай. (Зугы).
Хээр морин хэжэмтэй,
Хэжэм буреэ монсогтой,
Монсог буреэ сасагтай,
Cacar буреэ эдеэтэй. (Хуша, Иамар).
Уран уншалгада Иургалгада ургэноор дэлгэрЬэн уран
Иайханай арга болохо толгой холболго (аллитераци) ехэ нулоо узуулдэг. Жэшээлхэдэ, толгой холбуулгын (аллнтерацннн) арга дуурэн хэрэглэжэ зохёо-гдоИон таабарннуудые абажа харая: Хадада хахархай хадуушха. (Шэхэн). Шэнэ мурэй эхннэй абяануудай аллитераци: А. Дээгуур, дээгуур дэлюурэн, Дурбэн галуун гангинаа,
Дурбэн тээЬээнь тэгуулэн, Дутэеэ гоёор барина.
Б. Шулэглэмэл нэгэ таабари дотор хэдэн толгой холболго байжа болохо: Тээ тэндэ тэхэнсэг
Тэрэ газар ялансаг, Хаанай хубуун харансаг Хара нохой дахансаг.
Туе таабари уншаха, тусгаар угуулбэри хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ дурбэн мурЬее буридэЬэн энэ таабариин нэгэдэхи, гурбадахи мурнууд толгой хол-болгын гуримаар байгуулагданхай: «тээ тэндэ тэхэнсэг», «хаанай хубуун харансаг».
Ушее тиихэдэ эндэ толгой холбуулгын шулэглэмэл мурнуудэй тугэсхэлэй абяанай аялгантай тааралдана. Энэ таабариин бухы дурбэн мурнуудэй Ьуулэй уенууд бултадаа рифмэтэй. Толгой холболго (аллитераци) нугалбари (рифмэ) хоёрой дайралдадаг жэшээнууд усеен бэшэ. Хеереенэй (монологическа) аман хэлэлгэ хугжеелгэдэ ехэхэн уургэ дуургэдэг зургаан, найман, арбан мун дээшээшье мурнуудЬээ буридэЬэн таабаринууд дайралдадаг байна. ХурьИэтэ дэлхэйн хойморто Хуригшэ унеэн турэбэ, Хухэ тугал асарба. Хухэ тугалынь гайхажа, Арба, таба хонобольби. Ханхай дэлхэйн хойморто Хара унеэн турэбэ, Хара тугал асарба. Хара тугалынь гайхажа, Арба, таба хонобольби. (Тумэн таабаринууд)
Таабаринууд дурбэ болон табан мурнуудтэй, бэе бэеэ дабтаЬан хоёр бада-гЬаа буридэдэг. Таалгаха зуйлэйнгээ шэнжэнуудые далда удхатайгаар дам-жуулхын тулее, нэгэл бадаг хурэхэ юм ааб даа. Теэд угтэИ эн зуйлнуудэйнгээ
(текст) дуурэн шулэглэмэл байхын тулее, таабари зохеогшод иимэ бадагуудые, зэргэсуулгэнуудые (параллелизмууд) хэрэглэнэ.
Ьурагшадые угуулбэриин (интонациин) талаар Ьургаха хэрэгтэ хоер гу,али гурбан муртэй аад, дабтагдаЬан таабаринууд нулее узуулхэ аргатай. Жэшээлхэдэ: Жигууртэйхэн шубуухай Жигуур угы зулзагатай, Далитайхан шубуухай Дали угы зулзагатай. Дали угы зулзагыень Улаандайхан тэжээбэ.
Алтан дэлхэйн хойморто
Алтан гадаЬан ургаатай -
Алтан гадаЬыень хэн хубуун Ьугалхаб?
Мунхэ дэлхэйн хойморто
Мунхэ гадаЬан хадхаатай, -
Мунхэ гадаЬыень хэн хубуун Ьугалхаб? (таабаринууд) Угуулбэриин онсо шэнжэнуудые сахилгада, аялгын (интонациин) талаар зубеер уншуулжа Ьургалгада хоёрдохи таабаринь ехэ тааруу. Эндэ гурбалжан муртэй таабариин хуби бухэнэй туруушын хоёр мурнууд баталЬан, харин Ьуулшын мурнууд асууЬан маягтайгаар угтэнхэй. Туруушын бадагта бухы гурбан мурнуудыень «алтан» гэжэ тодорхойлолгоор (эпитедээр), хоёрдохи бадагта «мунхэ» гэИ эн элирхэйлэгшээр эхилнэ. Зорюута дабтагдаЬан тодорхойлолго-нууд (эпитедууд) энэ таабариие уран болгоно. Буряад таабаринууд соо дабтал-ганууд найруулгын талаар уран Ьайханай уургэ дуургэдэг.
Таабаринууд оньЬон угэнуудЬээ тад ондоо уургэтэй, хоер хунэй хабаадал-гаар бэелуулэгдэдэг хэлэлгэ болоно. Нэгэ талаЬаа, таабари тааруу маягаар, уран угеер хэлэгдэхэ, харин нугее талаЬаань харюу олохо, тааха ёЬотой. Энээниие шагнагшадай Ьонорто хэдэн дахин дабтахашье ушар гарадаг. Мун метафорану-удые онсолон угуулхэ, шагнагшадай анхарал шэглуулхэ шухала. ТиимэЬээ
угуулбэрннн онсо шэнжэнуудыень анхарха, удхыень ойлгохо, гол бодолыень дамжуулжа шадаха арганууд Ьурагшадай аман хэлэлгэ хугжеелгэдэ тон ехэ удха шанартай. Таабарннуудые Ьурагшадта зааха уедее, нмагтал эдэ асуудал-нуудта гол анхарал хандуулагдаха ёЬотой. Мун тэдэнэй онсо шэнжэнуудтэ ундэЬэлжэ, тусхай шадабарннуудта Ьургаха болоно.
Библиографический список
1. Баранникова Е. В. Бурятская сатирическая сказка. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1963. 177 с.
2. Бардаханова С. С. Малые жанры бурятского фольклора. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1988. 205 с.
3. Будаев Ц-Д. Б. Пословица не мимо молвится. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1988. С. 154-192.
4. Содномов С. Ц. Развитие устной речи младших школьников: теория и практика. Улан-Удэ, 2005. 160 с.
5. Хамаганов В. Ж. Аман зохёолнуудые 4-8 классуудта узэлгэ. Улаан-Удэ, 1988. 56 с.
6. Шаракшинова Н. О. Загадки. Иркутск: ИГУ, 1981. 67 с.
References
1. Barannikova, Ye.V. (1963). Buryat satirical fairytale. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1963. 177 p. (In Russian).
2. Bardakhanov S.S. (1988). Small Buryat folklore genres. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1988. 205 p. (In Russian).
3. Budaev Ts.-D. B. (1988). A proverb can always be used to the point. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1988. P. 154-192. (In Russian).
4. Sodnomov S. Ts. (2005). The Development of speech of younger schoolchildren: theory and practice. Ulan-Ude, 2005. 160 p. (In Russian).
5. Khamaganov V. Zh. (1988). Aman Theologie 4-8 classout salga. Ulan-Ude, 1988. 56 p. (In Russian).
6. Sarakhinova N. O. (1981). Puzzles. Irkutsk: ISU, 1981. 67 p. (In Russian).
