CC BY
33
Международный информационно-аналитический журнал «Crede Experto»: транспорт, общество, образование, язык №3 (12). Декабрь 2014 (http://ce.if-mstuca.ru)
УДК 371
ББК 74.2(2Рос.Бур) С573
С. Ц. Содномов Россия, Иркутск
МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ УМЕНИЙ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НА БУРЯТСКОМ ЯЗЫКЕ
В данной статье рассматриваются особенности формирования коммуникативных умений учащихся начальных классов, при этом особое внимание уделяется анализу методологических подходов бурятских лингводидактов по проблеме развития речи младших школьников на бурятском языке.
Ключевые слова: младший школьник, речь, устная речь, развитие речи, методологические основы, умение, коммуникативные умения, методические исследования, формирование.
S. Ts. Sodnomov Irkutsk, Russia
METHODICAL BASES OF THE FORMATION OF PRIMARY SCHOOL PUPILS' COMMUNICATIVE COMPETENCE IN THE BURYAT LANGUAGE The peculiarities of the formation of primary school pupils' communicative competence are considered in this article. The author of the article focuses on the analyses of the Buryat Linguodidacts' methodological approaches to the problem of speech development in the Buryat language in primary school
Key words: primary school pupil, speech, verbal speech, speech development, methodical bases, skill, communicative competence, methodical research, formation
© Содномов С. Ц., 2014
БАГА НАЬАНАЙ КУРАГШАДАЙ ХАРИЛСААНАЙ ШАДАБАРИ
хугжеелгыш асуудалай методологическа
УНДЭКЭНУУД
Ниитэлэл бага наhанай hурагшадай харилсаанай шадабари бYрилдYYлгын онсодо зорюулагданхай, тиихэдээ онсо анхаралаа буряад лингводидактнуудай эхин hургуулиин hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгын ажалнуудай шYYмжэлгэдэ зорюулагданхай.
Тулгалха угэнууд: бага наhанай hурагшад, хэлэлгэ, аман хэлэлгэ, хэлэлгэ хYгжeeлгэ, методологическа YндэhэнYYД, шадабари, харилсаанай шадабари, ме-тодическа шэнжэлэлгэнYYД, бYрилдYYлгэ.
Бага наhанай hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeхэ хYДЭлмэриие теоретическэ болон практическа тала^Ьаань шэнжэлэн Yргэнeeр элирYYлбэл амжалтатай байха. Эрдэмтэд, методистнууд аман хэлэлгэ хYгжeeхэ асуудалнуудта eeдынгee хYДЭлмэринYYД соо анхаралаа хандуулдаг байна.
ХYн гээшэ хэлэнэй баялигуудые шудалжа, бYхы на^Ьан соогоо хэлэлгэеэ нарижуулдаг юм. Тиигэжэ хэлэлгэеэ хYгжeeлгэдэ хYнэй наИанайнь шата бYхэн шэнэ юумэ оруулдаг [Содномов, 2000]. Анханhаа аман хэлэлгэ хадаа ниитын Yзэгдэл, хYHYYДЭй хоорондоо харилсаанай арга гэжэ тодороно. Тэрэ мYн оршон тойронхи байдалые мэдэжэ абалгын, хэрэг ябуулгануудые тYCэблэхэ арга бо-лоhон гээшэ. ХYгжэхэ бYреэ YхибYYнэй хэлэн баяжана. МYн тогтомол холбоо YгэнYYД шудалагдана. Бага наhатан Y^rn бYридэл, Yгын хубилалта болон YTbrn холбуулалай ёhонуудые мэдэжэ абана, тэрэшэлэн синтаксическа элдэб янзын байгуулгануудтай танилсана. Хэлэнэй талаар эдэ арга болон хэрэгсэлнYYДые наhа нэмэхэ бYреэ эрдэм мэдэсэеэ дамжуулхын, ажаябуулгын Yедэ тойроод байhан хYHYYДтэй харилсахын тула хэрэглэнэ.
ТYPYYшээр YхибYYн eeрынгee мэдэрэл, хYCЭл, эрмэлзэл, hанал болон бодол-нуудаа 1-2 Yгeeр ойлгуулдаг. УданшьегYЙ YхибYYн хэлэнэй гурим ойлгожо эхилдэг. Тэдэнэр YгэнYYДые харилсуулан хэлэхэдээ, падежнYYДЭэр хубилгажа,
мэдYYлэлнYYДые зохёоно. Дурим мэдэхэгYЙ аад, yx^yyh YгэнYYдые алду-угYЙгeeр зохилдуулна, тэрэшэлэн заримдаа угын буридэлэй ёhонуудые барим-талан, шэнэ угэнуудые байгуулна. Зургаа наЪа хурэхэдее, ухибууд гол тулэб морфологиин шухала залгалтануудые, мун яряанай найруулгын хэмжээндэ син-таксисай олон тухэлнуудые хэрэглэжэ захална. YхибYYн hургуулида ороходоо, турэлхи хэлэеэ гYнзэгыгeeр шудална. Эдэнь тэрээндэ анха тYPYYшынхиеэ Yзэхэ ЗYЙлнYYдынь боложо Yгэнэ. Энээнhээ уламжалан YхибYYн хэлэндээ тад ондоо, шэнэ хандалгатай болоно. "Зургаа-долоо наhанай YхибYYд тYPYYн hургуулида ерэхэдээ, Yгэ хэлээрээшье тулюур, hанаан бодолоо дYYрэнээр дамжуулан хэлэжэ шадахагYЙ байдаг" [Замбулаева, 2010]. hуралсалай Yедэ hурагшадта хэлэнэй грамматическа болон синтаксическа тYхэлнYYдые ойлгон абаха талаар эрилтэ табигдаха болоно. Тиимэhээ "хэлэлгэ хYгжeeлгын хYдэлмэри саг Yргэлжэ тусхай системэтэйгээр, нягта гуримтайгаар ябуулагдаха болоно. Удхаараа холбоотой аман хэлэлгэ хYгжeeлгын хYдэлмэри хадаа бодолоо гурим-тайгаар, зохидхоноор, хойно хойнооонь, удхаараа холбоотойгоор хэлэжэ шада-ха дадал hурагшадта бии болгохо гэhэн зорилготой" [Замбулаева, 2010]. ЗYгeeр аман хэлэлгын хYсeeр YхибYYд тYрэлхи хэлэеэ шудална, мYн хэлэлгые хадуун абаха болон хэлэжэ hураха дадалтай болоно. Ушар тиимэhээ YхибYYдэй гуримтайгаар хэлэжэ, харилсажа, eehэдынгee бодолнуудые удхаараа холбоотойгоор хэлэжэ hураха талаар зохисотой байдал байгуулха шухала. YхибYYнэй хэлэлгэ хYгжeeлгэ эмхигYЙ хэрэг ябуулга бэшэ. Энэ хYдэлмэриие саг Yргэлжэ педагоги-ческа талаар хутэлбэрилхэ хэрэгтэй. Харилсаха эрилтэ хадаа YхибYYнэй хэлэлгые амжалтатай хYгжeeхэ нYхэсэлнYYдэй нэгэн. Гэбэшье hурагшадай Yгэ хэлэхэ, анал бодолоороо хубаалдаха, алибаа юумэн тухай хeeрeeгee онирхол-той болгохо шэнэ байдал хараалагдаха ёотой.
YхибYYдэй харилсаан хадаа ниитэ мэдээжэ тэмдэгYYдэй гэхэ iy, али YгэнYYдэй, тэдэнэй холбуулалнуудай, хэлэлгын элдэб дахуулалнуудай хYсeeр бэелYYлэгдэхэ аргатай. Тиимэhээ хYYгэдтэ хэлэлгын тYхэлнYYдые Yгэхэ гY, али хэлэлгэ хYгжeeхэ таарамжатай байдал байгуулха шухала болоно. Хэлэлгэ хYгжeeхэ байдалаа тэдэнэй хэлэнэйнь баялиг, элдэб янза, мYн ЗYбeeр хэлэжэ
hураха дадал дулдыдана. Эдэ бYгэдэ эхэ эсэгынь, турэлхидэйнь, уетэн нYхэдэйнь хэлэлгэээ дулдыдадаг. МYн арадай аман зохёол, уран hайханай литература, кино, театр, радио, телевидени баhал ехэ YYргэ дYYргэнэ. Тиихэдэ баг-шанарай хэлэлгэ, номуудай, hуралсалай туhалбаринуудай жэшээтэ хэлэн мYн лэ ехэ нYлeeтэй. Хэлэлгэ хадаа YхибYYндэ бусад хYHYYДтэй хеерэлдэхэ, харилсаха, оршон тойронхи дэлхэй мэдэжэ абаха хэрэгтэнь туhална. YхибYYнэй аман хэл-элгын баялиг тодоор, удха тYгэлдэрeeр хэлэжэ hуралга хадаа еерынь мэдэрэл, оршон тойронхи байдал тухай элдэб ойлгосонуудаа, бодомжолгонуудаа болон ажабайдалайнь дYршэлhee дулдыдана.
Ьургуулиин на^Ьа гYЙсeeдYЙ, мYн hургуулиин наhа хYCэhэншье шатадаа YхибYYн хeeрэлдeeнэй болон хэлэжэ hуралгын Yедэ гуримгYЙгeeр хэлэ шудал-на. ЭмхигYЙгeeр шудалhан хэлэлгэ хододоо ЗYб байдаггуй. Хэлэнэй шухала та-ланууд иигэжэ шудалагдаха ёhогуй, тиимэhээ hургуулиин мэдэлдэ Yгтэнэ ха юм.
Энэмнай нэгэдэхеэр. Эхин классай hурагшад тусхай гуримаар литературна хэлэ шудалха, нютагай YгэнYYдые литературна YгэнYYдhээ илгаруулжа hураха болоно. hургуули хадаа уран hайханай, эрдэмэй болон хeeрэлдeeнэй аргаар литературна хэлэндэ hургана. Хоёрдохёор, hургуулида hурагшад уншажа болон бэшэжэ hурана.
Уншалга болон бэшэлгэ - хэлэнэй системэдэ, тэрэнэй фонетикэ, графика, лексикэ, грамматика, орфографида Yндэhэлэн хэлэлгэеэ зохёон байгуулха, мYн бусад хYHYYдэй хэлэлгые хадуун абаха ДYршэлдэ баримта^ан шадабари болоно.
Гурбадахяар, хYYгэдэй Yгэ хэлэнэй талаар шадабариие тодорхой шатада хYргэхэ хэрэгтэй, энэ шата^Ьаа доогуур нэгэшье hурагша Yлэхэ ё^гуй. Гадна hурагшадай аман хэлэлгые саг Yргэлжэ нарижуулан hайжаруулха, уранаар, ун-шаха боломжыень дээшэлYYлхэ шухала.
Аман хэлэлгэ - дуулдажа байдаг, YГYYлэгдэдэг хэлэн. Хeeрэлдэжэ байhан зоной хоорондо мYндэлдэг. Хэлэлгэ шагнахын тула хэрэглэгдэдэг. Тиимэhээ Yгэ хэлэгшэ хYнэй ойлгохоор хэлэлгэеэ бYрилдYYлхэ, шагнагшын анхарал ханду-
улха гэжэ оролдохо ё^той. Аман хэлэлгэдэ яряанай хэлэндэ хэрэглэгдэдэг YгэнYYд, холбоо YгэнYYд, богонихон мэдYYлэлнYYд хэрэглэгдэдэг. Юундэб гэхэдэ богонихон YгэнYYдые, мэдYYлэлнYYдые хэрэглэхэдэ хэлэгшэшье, шагна-гшашье хYндэ хYнгэн боложо Yгэдэг. Yгэ хэлэгшэ шагнагшын сэдьхэлэй байдалhаа дулдыдан, хэлэлгэ соогоо Yrbrn удхын зохисотой нарин илгаае шэлэн хэрэглэхэ, шагнагша бYхэнэй хойно^о анхаралтайгаар адаглаха боломжотой. Аман Yгeeр хэлэхэдэ, бодожо Yзэхэ саг бага байдаг. Иимэ харилсаанда YгэнYYдэй hубарил бэеэ даанги, юрэ ойлгосотой байна. Yrarn дабталгануудшье дайралдадаг. Yгэ хэлэгшэ шагнагшын анхарал татахын тула, профессор Б. Ба-тоевай хэлэhээр, хэлэнэй уран аргануудые хэрэглэдэг: абяагаа шанга, ула бол-голго, зарим Yra, али холбоо YгэнYYд дээрэ сохилто хэлгэ, зогсолто г. м. Аман хэлэлгэдэ уран hайхан YгэнYYдые, илангаяа оньон болон хошоо YгэнYYдые, холбоо YгэнYYдые ЗYбeeр хэрэглэхэдэ, шагнагша hайнаар ойлгожо, анхаралтайгаар шагнан hуудаг [Батоев, 1984].
Аман хэлэлгын онсо шэнжэнYYдhээ уламжалан, тэрэниие хYгжeeхэ хYдэлмэриин гол зорилгонуудые ойлгуулжа Yгэхэ шухала.
Ьурагшадай аман хэлэлгын байдал, тэрэнэй онсо илгаануудые тодорхой-лолгын зорилго сагай эрилтэнYYдтэй хододоо сэхэ холбоотой байдаг. Арадша-лан Yргэнeeр дэлгэрэн, тYYхэ болон соёлоороо арад зоной эдэбхитэйгээр ^нир-ходог болоhон энэ Yедэ, арадай аман зохёол идейнэ-эстетическэ болон оюун бодолой талаар сэгнэшэгYЙ ехэ баялиг болоно, мYн удха шанарынь дээшэлнэ. Энээнтэй дашарамдуулан, мYнeeнэй hурагшад арадай поэтическэ хэлээр улам ехээр ^нирхоно. Ушарынь гэхэдэ, арадай аман зохёолой удхыень шудалжа, то-дорхой жэшээнYYд дээрэ Yндэhэлэн, арадай оршон тойронхиие мэдэжэ абаха илгааень, буряад арадай хэлэнэй талаар дYршэлыень ойлгожо абана. Иимэ зо-рилготойгоор тэрэнэй аман хэлэлгэ нарижуулагдаха ё^той.
Тиимэээ аман хэлэлгые хYгжeeлгэ хадаа тэрэнэй хэр удхатайгаар хэлэгдэhэнhээ эхилжэ, мYн орфоэпическэ онсо илгаанууд хYрэтэрee, хYнэй ша-нар шэнжые, соел болбосоролойнь хэмжээе тодорхойлхо боломжо олгоно.
Ьайнаар ухаагаа гYЙлгэжэ хэлэhэн hурагшадай бодол нулеелхы ехэ хусэтэй юм. Уранаар, hайханаар, тобшоор, сэсэнээр хYнэй хеерэхэдэ, «шэхэнэй шэмэг, сээжын зугаа» боложо, сэдьхэлдэ хYнгэн, зохид болодог. Тиимэhээ hурагшадай юумэ ухаагаар болбосоруулжа, хугжеежэ дамжуулбалынь, энэ хэлэлгэнь заабол танай ^нирхол татаха, шэнэ бодол толгойдотнай оруулха.
Ьурагшадай аман хэлэлгые хYгжеелгэ тухай В. Ж. Хамагановай hанамжану-уд hонирхолтой. Тусхайлбал тэрэ нэгэдэхеэр, удха тугэлдэреер, хадуун абамаар, хоёрдохеор, удаа дараалан, Yгын удхыень холбо^н, гурбадахяар, тобшо тодоор, уран хурсаар, сэдьхэлэй ульhатайгаар хэлэдэг хYHYYДые шадамар ораторнууд гэжэ нэрлэнэ [Хамаганов, 1983]. Уран хэлэтэй хYндэ удаадахи гур-бан ЗYЙл амжалта асардаг: али бYхы талаhаань шудалжа, олондо мэдээсэхэ темэеэ гYнзэгыгеер мэдэлгэ; еерынгее hанал бодолнуудые хэлэхын тула, зо-хихо таарамжатай YгэнYYДые бэдэржэ байхагYЙгеер, тYрэлхи хэлэнэйнгээ бая-лигые, hайханиие мэдэлгэ; гурбадахяар, Yнэн ЗYрхэнhее оролдожо хэлэхэ, хеер-эхэ хэрэгтэй. Дээрэ хэлэгдээшэhээ уламжалан, hурагшадай дуулгаха, мэдээсэхэ 3ykh хадаа гYнзэгыгеер, мартагдашагYЙгеер шудалагданхай байха ё^той. Энэмнай удха тYгэлдэр, мэдээсэлээр баян хэлэлгын гол эрилтэ мYн. Хэрбэеэ хэлэгдэжэ байhан ЗYЙлэй удхыень батаар ойлгожо абаа hаа, hурагшад ойлгуулха бодолоо аман Yгеер хэлэхэдээ, лаб ядалдахагуй. Тэдэнэй аман хэлэлгэ холбогдо^н удхатай, тодо, 3y6, уран найруулгатай, ойлгосотой, сэдьхэлэй ульатай байхань дамжаг^й.
Ьурагшадай аман хэлэлгые хYгжеелгэдэ амжалта туйлаха нYхэсэлнYYДЭЙ нэгэн аман Y^te, тэрэнэй Yгын баялиг болон YTbffl харилсаа баяжуулга болоно.
Ямар нэгэ юумэнэй удхыень хэлэхэ али хеерэхэдее, оло дахин дабталгые зайсуулха, ёкын тэдыдэ дууряаhан yto хэлэлгэhээ hэргылхэ хYДЭлмэридэ текст соо бии байhан образно YгэнYYДые, уран hайханай талаар харуулhан ойлгуул-гын, найруулгын аргануудые hурагшадай шудалалга тон шухала. Ьурагшадай ухаалан болбосоруулан бодолоо тодо хурсаар хэлэжэ шадалга хадаа гурбадахи шухала эрилтэ болоно. Ямар нэгэн юумэнэй удхадань гол анха-рал хандуулагдаад, тэрэниие дамжуулгын тYхэл болон аргануудынь тоогдодог-
^й байна. ТYхэл болон аргануудаарнь YЛYYCЭ шуналга баИал Yрэ багатай хэрэг. Тиимэhээ hурагшад юун тухай хэлэхэеэ hананаб, энээндэ анхаралаа хандуулха шухала. Харин хэлэхэ юумэнэйнгээ удхыень баримталан, хэлэлгын ямар арга хэрэглэхэ ё^тойб гэжэ тэдээндэ ойлгуулха хэрэгтэй.
Шэнжэлэлгын Yедэ энэл бодолнуудта имагтал Yндэhэлeeбди. Аман хэл-элгые хYгжeeлгын асуудалнуудта зорюулагдаhан шэнжэлэлгэнYYд соо ^нир-холтой бодомжонууд бии. Аман хэлэлгые хYгжeeлгын хYдэлмэри, тэрэнэй ме-тодико эрдэмэй методическа элдэб литература болон шэнжэлэлгэнYYд соо шудалха ЗYЙлee дулдыдан, олон янзаар Yгтэhэн байдаг. Тиин Э. Р. Раднаев удхыень элирYYлжэ, Y^rn холбоо баримталжа, хэлэлгэдэ, хэлэнэй найруулгада, хэлэлгын одршэл дадалтай бололгодо ургаха асуудалнуудые шэнжэлээ [Раднаев, 1976, С.5]. С. Ц. Содномов hурагшадай аман хэлэлгые хYгжeeлгэдэ eehэдынь мэдэсэ дээшэлYYЛхэ эдэбхиие хангаха гэжэ тодорхойлно [Содномов, 2000], Д. Д. Ошоров аман хэлэлгые хYгжeeлгэдэ, мYн монолог нарижуулгада аман зохёолой тYхэлнYYдэй YYргэ тухай [Ошоров,1978, С. 7], С. Ц. Содномов Yra бYхэндэ анхаралтайгаар, наринаар хандалгые хYMYYжуYлхэ, Yгэеэ бая-жуулха, YгэнYYдтээ шYYмжэлхы ёhоор хандаха тухай бэшэнэ [Содномов, 200, С.9].
Эхин шатын hургуулида буряад хэлэ заалгын асуудалнууд даб гэhээр бэлээр шиидхэгдээгYЙ ушарынь юуб гэбэл, шэнэ методическа боломжонууд тYPYY багшанарай дYршэлhee дулдыдана. Буряадай республикын тогтооной hYYлээр, YхибYYдые хамагай тYPYYн эхин шатын hургуулида hургаха гэhэн зорилго таби-гдаhан байна. Гушаад оной Yедэ эхин hургуулиин методико зохёохо боломжо бии болоо. Тиигэжэ 1931 ондо лата бэшэг дээрэ Б.Болодоной зохёо^н буряад хэлэнэй методико тYPYYшынхиеэ хэблэгдээ hэн. Энэ методико соо иимэ асуудалнууд Yгтэнхэй: 1.Орошол. 2.Дуугаржа YГYYлхэ хэлэндэ hургаха методико. 3. Yзэгтэ оруулжа hургаха методико. 4. БYхэли Y^rn аргаар заалга. 5. Уншажа YГYYлхэ хэлэндэ hургаха методико. 6. Бэшэжэ YГYYлхэ хэлэндэ hургаха методико.
Тус методико ород хэлэнэй методикые hажаан зохёогдо^н байгаашье hаа, тэрэ сагтаа буряад хэлэ зааха тYPYYшын методикын hуури табиhан байгаа. 1938 ондо Ж. Гончиковой зохёо^н эхин шатын hургуулиин методико хэблэгдээ hэн. Энэ методико Б.Болодоной методикодо адлирхуу, тиихэдэ эхин hургуулиин ород хэлэнэй методикые hажаажа, буряад хэлэ зааха зарим боломжонуудые тэндэ оруулалсаhан юм. Тэрээн соо hурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгын хYгжэлтэ гэhэн бYлэг оруулагданхай. Тус методико хоёрдохиёо 1941 ондо хэблэгдээ. Ж.Гончиков^о гадуур шэнэ авторнууд Д. Мижидон, Б. Санжин хоёр нэмэлтэ оруулагдажа, тэрэнэй удха hайжаруулагдаhан байна. Энэ методикодо зарим тэды заабари хэгдэжэ, 1947 ондо шэнээр хэблэгдэhэн.
1956 ондо Д. Мижидон, Д. Тумунова, Ж. Балданжабон гурбанай зохёоhон "Эхин hургуулида буряад-монгол хэлэ зааха методико" хэблэгдэhэн гээшэ. Тус методико тYPYYшын методиконуудта ороходоо, ^Ьайн шанартай гэжэ тэмдэглэ-мээр. Энэ хYДЭлмэри соо "Аман ба бэшэгэй хэлэлгэ хYгжеелгэ" гэhэн бYлэг оруулагданхай. Авторнууд энэ методико зохёоходоо, ород эхин hургуулида ород хэлэ зааха С. Редозубовай, Н. Каноныкинай, Н. Щербаковагай болон Н. Костиной методиконууд соо^о ехэнхи материалынь оршуулhан юм. Гадна энээнэй урда, 1947 ондо хэблэгдэhэн "Эхин hургуулида буряад-монгол хэлэ зааха буряад монгол хэлэнэй методико" соо^о буряад - монгол хэлэ эхин hур-гуулида заахада таарамжатай ЗYЙлнYYДыень хэрэглэhэн байна. 1967 ондо заабари оруулагдаhан буряад хэлэ зааха методико хоёрдохиёо хэблэгдээ. Энэ номой hайн талань гэхэдэ; илангаяа YЛYY оршуулагдаhан материалнуудынь гаргагдаа; эхин hургуулиин hурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хYгжеелгэ тухай асу-удал эли тодоор тайлбарилагданхай, тYPYY багшанарай дYршэл Yгтэнхэй.
П. И. Малакшинов нютаг хэлэнэй байдалда hурагшадай аман хэлэлгэ шэнжэлэн байна. П. И. Малакшинов 1966 ондо "Усвоение лексики родного языка в бурятской начальной школе в условиях местных говоров" гэhэн ном хэблYYлhэн байна. Энэ ном соогоо эхин hургуулида нютаг хэлэнэй байдалда тYрэлхи хэлэнэй лексикэ ойлгуулха тухай бэшэнэ. Литературна болон нютаг
хэлэнYYдтэ илгаатай юумэнэй нэрэ, глаголнуудые эхин классуудта яажа зааха тухай асуудал автор дэлгэрэнгыгээр шэнжэлhэн байна.
1969 он^о хойшо "Буряад хэлэн" номуудаар яажа ажаллаха тухай методическа заабаринууд тYPYYшынхиеэ хэблэгдэжэ эхилээ. Бэлэдхэлэй класста Yзэгдэдэг '^зэглэлдэ" методическа заабаринуудые Д. М. Мижидон зохёогоо. Энэ ном соогоо автор грамотада hургалгын Yедэ hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeхэ тухай асуудалда анхаралаа табижа, тус хYдэлмэри урагшатайгаар ябуулхын тула, багшанарай хэрэглэхэ аргануудые заажа Yгэhэн юм.
Нэгэдэхи класста Yзэгдэдэг "ТYрэлхи хэлэн" гэhэн номдо методическа заабаринуудые Д. Д. Ошоров зохёогоо. Тус туhалбари соо иимэнYYд асуудалнууд оронхой: 1. '^зэглэл" дабталга. 2. Номой грамматическа материалнуудые Yзэлгэ. 3. Уншалгын текстнYYдые Yзэлгэ. 4. Хэлэлгэ хYгжeeлгэ болон хYMYужуYлгын хYдэлмэри ябуулха тухай. 5. Словарна хYдэлмэри эмхидхэлгэ. 6. Клас^аа гадуур хYдэлмэри ябуулга. 7. Бэшэгэй дYримYYдые Yзэхэ тухай.
Хуушан программаар хоёрдохи класста Yзэгдэдэг байhан "Буряад хэлэн" номдо методическа заабаринуудые Д. Т. Тумунова бэшээ. Энэ туhалбари соогоо хоёрдохи классай hурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хYгжeeхэ тухай тобшохоноор бэшэжэ, арганууд дээрэ тогто^н байна.
1974 ондо бYхы буряад ургуулинуудта бэлэдхэлэй классууд эмхидхэгдэжэ, зургаан наhатай YхибYYд hуралсажа эхилээ hэн. Грамотада hургахадаа, Yхи-бYYдэй аман хэлэлгэ хYгжeeхэ асуудалда онсо анхарал хандуулагдаха ёhотой гэhэн эрилтэ программа соо табигдаhан байгаа. Ушар тиимэээ Д. Д. Ошоров багшанарта туhаламжа хYргэхэ зорилготойгоор, грамотада hургалгын бэлэдхэлэй Yедэ хэрэглэхэ "Хeeрэлдeeнэй урогууд" гэhэн заабари 1979 ондо, мYн "Хэлэлгэ хYгжeeлгын хэшээлнYYд" гэжэ ном 1982 ондо хэблYYЛээ. Yхи-бYYдэй хэлэлгэ хYгжeeлгын хYдэлмэри саг Yргэлжэ hайнаар ябуулхын тула, багшада туhаламжа хYргэхэ зорилготойгоор ном соогоо онь^н YгэнYYдые, таа-баринуудые, шYлэгYYдые, богонихон рассказууд болон онтохонуудые ехэ таарамжатайгаар суглуулжа Yгээн байна.
МYH тиихэдэ 1986, 1987 онуудта нэгэдэхи, хоёрдохи классуудта шэнэ про-граммаар Yзэгдэхэ '^зэглэл", "Уншаха номууд" (1,2 кл), "Буряад хэлэн" (2 кл) номуудта Д.Д.Ошоров болон hургуулиин багшанар В.Д.Цыденова, С.Ц.Номтоева, Д.Б.Дашиева гэгшэд методическа заабаринуудые бэшэhэн байна. Эдэ номууд соогоо hурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хYгжеехэ асуудал-нуудые мYн лэ баhа хаража Yзэhэн, аргануудые заажа Yгэhэн байна. Гурбадахи классай "Буряад хэлэн" номдо Б.Б.Батоев В.Ц.Бурхиеватай методическа заабаринуудые бэшэжэ, тэрэ ном соогоо hурагшадай хэлэлгэ хYгжеелгын асуудалну-удта мYн лэ анхаралаа хандуулаа.
1988 ондо Д. Д. Ошоров "Хэлэлгэ хYгжеелгын методико" гэжэ монографи-ческа ажал хэблэн гаргаа. Тэрэ ном соогоо бага наhанай hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжеелгын асуудалда онсо анхаралаа хандуулhан байна. Д.Д.Ошоров эхин hургуулида буряад хэлэ заалгын методикодо тYPYYшынхиеэ баримтата ехэ материалда Yндэhэлэн, буряад хэлэндэ hургаха Yедэ 1-4 классуудай hурагшадай холбоо хэлэлгые хYгжеелгын асуудал шэнжэлээ. Тэрэ тус асуудалаар олон то-ото монографи, методическа хугэлбэри болон статьянуудые бэшэhэн байна.
Аман хэлэлгын болбосорол шудалха шухала гэжэ Д. Д. Ошоров тэмдэглэ-хэдээ, энэ талаар ябуулагдаха хYДЭлмэриин удхыень тодорхойлно, hурагшадта Yгэ бYхэндэ нарин анхарал хандуулжа hургаха гэжэ бэшэнэ, тиихэдээ багшын хэлэлгын жэшээтэ байлгада, класс соо Yнгэргэгдэдэг хеерэлдеенYYДтэ, хэлэнэй талаар элдэб упражненинYYДтэ тусгаар анхарал хандуулна. ХYДЭлмэриин то-дорхой системэ байгуулха тухай hанамжые тэрэ дэмжэнэ.
Педагогикын эрдэмэй доктор Э. Р. Раднаев олон жэлэй туршада hурагшадые буряад хэлэнэй орфоэпидэ hургаха тухай асуудалнуудые гYнзэгыгеер шэнжэлжэ, багшанарай хэрэглэхэ тусхай туhалбари "Буряад хэлэнэй орфоэпидэ hургалга" гэжэ ном 1976 ондо хэблYYлhэн байна. Тус хYДЭлмэри соогоо буряад хэлэнэй методикын хYгжэлтэ, хэлэнэй орфоэпиин асуудалнуудые Yзэхэhее гадна, нютаг хэлэнэй байдалда эхин ба дунда hургуулиин hурагшадые литературна хэлэнэй орфоэпическэ ДYримдэ hургаха методическа арга замуудые заажа Yгэhэн байна.
1955 ондо педагогикын эрдэмэй доктор Б. Б. Батоев буряад хэлэнэй хэшээл-дэ словарна хYдэлмэри ябуулха тухай "Буряад монгол hургуулиин 5-7 классу-удта словарна хYдэлмэри хэлгэ тухай" гэжэ методическа пособи хэблYYЛээ. Энээн соогоо словарна хYдэлмэриин удха шанар тухай хэлээд, иимэ асуудалну-удые тайлбарилна: а) Yгын морфологическа бYридэлэй анализ яажа хэхэ тухай; б) YгэнYYдэй удха ойлгуулха тухай; в) хуушарhан YгэнYYдые ойлгуулалга; г) hурагшадай хэлэнэй диалектизмYYдые усадхалга г.м. МYн тиихэдэ Б. Б. Батоев 1984 ондо "IV - VII классуудай hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгын за-рим асуудалнууд" гэжэ ном бэшэжэ хэблYYлhэн байна. Энэ монографи соогоо автор иимэ асуудалнуудые шэнжэлэн: 1. Хэлэлгэ хYгжeeхэ Yндэhэ hуури. 2. Морфологи заахадаа, хэлэлгэ хYгжeeлгэ. 3. Юрын мэдYYЛэлнYYдые долоодо-хи класста заахадаа, hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгэ. Тус ном буряад хэлэ 4-7 классуудта заахада туhатай байхаhаа гадна, эхин классуудай багшанарта методическа туhаламжа хYргэхэ зорилготой.
Буряад хэлэнэй методическа бодолнуудта арадай аман зохёол Yзэхэтэй дашарамдуулан, hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeхэ асуудалаар В. Ж. Хамаганов 1983 ондо "Арадай аман зохёолнуудаар hурагшадай хэлэлгэ хYгжYYлхэ" гэhэн статьяа бэшэhэн, энэ асуудалаар горитой хYдэлмэри бэшэгдээгYЙ байна гэжэ хэлэхэдэ алдуу болохогYЙ [Хамаганов, 1983]. Эхин hургуулида арадай аман зохёол Yзэлгэ, тэрэниие хэрэглэн, бага наhанай hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгeeр ямаршье ажал бэшэгдээгYЙ байhаниинь харамтай. Юрэнхы эрдэмэй буряад hургуулинуудта аман зохёол заалгаар эрдэмэй тYPYYшын хYдэлмэри А. И. Улановай нэрэтэй холбоотой юм. "Родной фольклор как предмет преподавания в Бурят-Монгольской школе", А. И. Уланов 1948 ондо эрдэмэй кандидадай диссертаци хамгаалhан. Дунда наhанай hурагшадта арадай аман зохёол заалгатай холбоотой ^нирхолтой методическа бодомжонууд энэ хYдэлмэри соонь бии. Энэ диссертаци соогоо эрдэмтэн аман зохёолой удха шанар, бии боло^н саг, шалтагаан тухай, мYн тэрэнэй hурагшадые болбосоруулха, хYMYужуYлхэ хэрэгтэ нилээдгYЙ YYргэтэй байкые харуулжа, буряад уран зохёолой программа соо тэрэниие ехээр оруулжа шудалан Yзэхые
дурадхаhан байна. Тус хYДЭлмэри соо ямар гурим баримталжа, ямар аргануудые хэрэглэжэ, аман зохёол Yзэхэ тухай хэлэгдээгYЙ hэн. МYH тиихэдэ аман зохёол хэрэглэжэ, hурагшадай хэлэлгэ хYгжеехэ асуудалда анхарал хандуулагдаагYЙ байгаа, гэбэшье тус шэнжэлэлгэ еерынгее Yедэ ехэ удха шанартай, hуралсалай тэрэ шатада байhан дутагдалнуудые усадхалгада нYлеелдэг байгаа.
Юрэнхы эрдэмэй буряад hургуулинуудта арадай аман зохёол зааха асуудалаар удаадахи хYДЭлмэри В. Ж. Хамаганов бэшэhэн байна. "Изучение устного народного творчества на уроках родной литературы в 5-8 классах бурятской школы" гэhэн темээр 1991 ондо тэрэ кандидадай диссертаци хамгаалаа. Энэ хYДЭлмэри соогоо эрдэмтэн 5-8 классуудта аман зохёол Yзэхэ тухай ехэ дэлгэрэнгы hайнаар бэшээ. Ямар онол аргануудые хэрэглэхэдэ таарамжатайб гэжэ бэшэhэн байна. Энэ ажал дунда hургуулида литература зааха методикын хYгжэлтэдэ ехэхэн нYлее YЗYYЛээ. Аман хэлэлгые хYгжеелгэдэ аман зохёолой удхаарнь хеерэлдеенYYДые эмхидхэлгэ хадаа шэнжэлэл хэхэ юрын арга шадабари болон дадал, дуршэл бYрилдYYЛгэдэ нYлеелдэг. Уран зохёол хуби хубяарнь али тэрээнээ хээгYYДые, YЙлэнYYДые тайлбарилан уншалга хадаа бодомжотойгоор уншалгада нYлеелнэ, поэтическэ YTbffl дYрсэлэн харуулгын онсо илгаануудые ойлголгодо шэглYYЛэгдээн дадал, ДYршэл болон арга шадабари хYгжеенэ.
Эхин hургуулиин hурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хYгжеехэ тухай хYДЭлмэринYYД 1930 онуудhаа хойшо хэблэгдэжэ эхилhэн байна. Багшанар Ш. Л. Ломбоцыренов, С. И. Сампилов, Б. Г. Гончиков, Ц. М. Мункуева, Д. Ц. Доржиев, В. Ц. Бурхиева, С. Ц. Номтоева, методистнар А. А. Аюрзанайн, Д. М. Мижидон, Д. Т. Тумунова, Л. Б. Бадмаева, Д. Дугаржабон, эрдэмтэд Э. Р. Раднаев, Б. Б. Батоев, П. И. Малакшинов, Д. Д. Ошоров, В. Ж. Хамаганов, С. Ц. Содномов, Н. Г. Замбулаева болон бусад эхин hургуулиин hурагшадай аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хYгжеехэ асуудалнуудаар хYДЭлмэринYYДые бэшэжэ, буряад хэлэнэй методикын хYгжэлтэдэ хубитаяа оруулалса^Ьан байна.
Библиографический список
1. Батоев Б. Б. 4-7 классуудай hурагшадай хэлэлгэ хYжeeлгын зарим асуудал-нууд. Улан-Удэ, 1984. 111 с.
2. Замбулаева Н. Г. Особенности обучения литературному бурятскому языку в диалектных условиях // Развитие языков и культур коренных народов Сибири в условиях изменяющейся России: Материалы III Международной научной конференции, 23-25 сентября 2010г., г. Абакан. Абакан: Изд-во ГОУ ВПО «Хакасский государственный университет им. Н.Ф. Катанова», 2010. С. 245-247.
3. Замбулаева Н. Г. Лингвистический аспект обучения литературному бурятскому языку в диалектных условиях. Улан-Удэ: Вестник Бурятского государственного университета. 2010. Вып. 15. С 87-92.
4. Ошоров Д. Д. Вопросы проблемного обучения в системе работы по развитию речи учащихся // Изучение бурятской филологии в высшей и средней школе. Улан-Удэ, 1978. С.36-47.
5. Ошоров Д. Д. Хэлэлгэ хYгжeeлгын методико. Улан-Удэ, 1988. 112 с.
6. Раднаев Э. Р. Буряад хэлэнэй орфоэпидэ hургалга. Улан-Удэ, 1976. 94 с.
7. Раднаев Э. Р.Бурятское литературное произношение. Иркутск, 1987. 95 с.
8. Содномов С. Ц. Лингвистические основы обучения бурятскому языку // Вестник Бурят. ун-та. Сер. 8. Теория и методика обучения в вузе и школе. 2000. Вып.11. С. 231-236.
9. Содномов С. Ц. Бага наЪанай hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeлгэ: hургалгын теори болон практика (Развитие устной речи младших школьников: теория и практика обучения): моногр. Улан-Удэ: Изд-во Бурят. госуниверситета, 2005. 160 с.
10. Хамаганов В. Ж. Арадай аман зохёолнуудаар hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгэ // Эхин классуудай ба турэлхи хэлэ литературын багшанарта туhаламжа. Улан-Удэ, 1983. С. 59-71.
