CC BY
47
НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
УДК 82 (571.54) ББК 83.3 (2 Рос. Бур) С 57
С. Ц. Содномов Улан-Удэ, Россия
РОЛЬ УСТНОГО НАРОДНОГО ТВОРЧЕСТВА В ЛИТЕРАТУРНОМ РАЗВИТИИ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
В статье рассматривается детский фольклор бурят в развитии бурятской детской литературы и роль устного народного творчества бурят в литературном развитии младших школьников бурятской начальной школы.
Ключевые слова: детский фольклор, начальная школа, младший школьник, развитие, литературное развитие, пословицы, загадки, выразительные средства.
УДК 82 (571.54) ББК 83.3 (2 Рос. Бур) С 57
S. TS. Sodnomov Ulan-Ude, Russia THE ROLE OF FOLK LITERATURE IN THE LITERARY DEVELOPMENT OF PRIMARY SCHOOL CHILDREN
The article deals with the children's folklore of Buryats in the development of Buryat children's literature and the role of Buryat folk literature in the literary development of primary school children.
Keywords: children's folklore, primary school, primary school child, development, literary development, proverbs, riddles, expressive means.
БАГА НАЬАНАЙ ЬУРАГШАДАЙ ЛИТЕРАТУРНА ХУГЖЭЛТЭДЭ АМАН ЗОХЁОЛОЙ УУРГЭ
Аман зохёол ямаршье яhатанай хYCЭл эрмэлзэл, haHan бодол харуулдаг. Удхынгаа талаар Yндэр хэмжээнэй аман зохёол зоной ажабайдал, туухэ, ёhо заншал шэнжэлхэдэ сэгнэшэгYЙ уургэтэй гэжэ мэдээжэ. Арадай аман зохёол шудaлhaн хYнэй сэдьхэл зоригжуулха, баяжуулха дундарша^й аршаанта булаг болоно.
"Домогууд, баатарлиг YльгэрнYYД, онтохонууд, дуунууд, онь^н YгэнYYД болон таабаринууд соогоо буряадууд eehэдынгee ойлгосо, мэдэсэ, хYCЭл, Yзэл, бодол хaруулhaн байна", - гэжэ мэдээжэ эрдэмтэ А.И. Уланов эртэ урда сагай элинсэг хулинсагуудайнгаа ё^ заншал, соёл шудалан Yзэлгэдэ тус зохёолнуудай арга^й ехэ удха шанартай бaйhые онсолон тэмдэглэнэ (Уланов, 1974). Тиимэhээ бага нahaнaй hурaгшaдaй литературна хYгжэлтэ болон "аман хэлэлгэ хYгжeeлгын хэшээлнYYДтэ уран зохёолнуудhaa богонихон хэhэгYYДые, шYлэгYYДые, илангаяа арадай аман зохёолнууд^аа (онтохон, таабари, оньh он г.м.) hурaгшaдaй нahaндaнь тааруулан hонирхолтой хэhэгYYДые Yргэнeeр хэрэглэхэ"(Ошоров, 1988). МYн тиихэдэ Б.Б. Батоевай хэлэhээр "арадай аман зохёол^о (оньhон, хошоо YгэнYYД, таабаринууд, дуунууд, YPеэлнYYД) Yгэхэдee, hурaгшaдaй ухаан бодолоо гYЙлгэхэ, hургaaл заабари Yгэhэн, ажал хYДЭлмэритэй хабаатай, болбосоруулхы ба хYMYYЖYYлхы удха шанартай сэсэн, мэргэн YгэнYYДые Yгэхэ" (Батоев, 1984).
Хуугэдэй буряад литературын хYгжэлтэдэ арадай аман зохёол тон ехэ удха шанартай. Уран зохёолшод арадайнгаа аман зохёолнуудта Yндэhэлэн, зохёолнуудаа бэшэдэг. Буряад литературын hуури табигшадай нэгэн Х.Н. Намсараевай гушаад оной рассказуудые, илангаяа "Тиимэ байгаа" гэhэн
суглуулбари, абаад харагты. Тэдэнь Yргэлжэ арадай энеэдэтэй зугаанууд дээрэ Yндэhэлhэн байха. МYнeeшье аман зохёолой сэсэн мэргэн YгэнYYД, уран аргын дYрэнYYД уран зохёолой хYгжэлтэдэ нYлeeлheeр.
Арадай аман зохёол дотор эрэлхэг зориг, арад зоной хэрэгэй тYлee тэмсэл, муу муухай юумэнтэй, дарлалга мYлжэлгэтэй эбсэшэ^й ябадал, хани нухэсэлдэ Yнэн сэхэ байлга, нютаг орондоо дурлалга зураглагдаИан байдаг. Эндэ арадуудай хэдэн зуун жэлнуудэй ажабайдалай дYЙ дYршэл, ^Ьанал бодол, оршон тойронхи байдалда хандалга харуулагдадаг.
Арадай аман зохёолой бYхы шэнжэнYYД бага наhанай hурагшадай hургалга болон хYMYYЖYYлгэдэ тон ехэ нYлee оруулна. Арадай аман зохёолнууд бага на^Ьанай hурагшадые идейнэ политическэ, эстетическэ болон оюун ухаанай талаар хYMYYЖYYлхэhээ гадна, мhурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ айхабтар ехэ уургэтэй юм" (Хамаганов, 1983). Арадай аман зохёол хуугэдэй литературна болон хэлэлгэ хYгжeeлгын олон арга боломжонуудтай.
Нэгэдэхеэр, аман зохёол хадаа бэшэмэл зохёолой Yгы байхада бии боло^н юм. Эртэ урда саЛаа хойшо аман Yгeeр дамжуулагдажа, манай Yе хYрэтэр онтохонууд, оньhон, хошоо YгэнYYД, таабаринууд уран найруулгынгаа, Yгэ хэлэнэйнгээ талаар саг YPгэлжэ мYлигдэжэ, hайжаруулагдажа, тодо ^нор, уран хурса болоhон байна. Тиимэhээ арадай аман зохёол аман хэлэлгэтэй арга^й нягта холбоотой.
Хоёрдохёор, сээжэ зохёол аман хэлэндэ хэрэглэгдэдэг юрын, ойлгосотой YгэнYYДЭэр, элдэб аргануудай ашаар дамжуулагдадаг байгаа.
Арадай аман зохёолые баяр ё^лолнуудай, наада зугаануудай Yедэ жэшээнь, хурим тYрэдэ, тYYДэбшын дэргэдэ хэлсэдэг байан юм. Yльгэр, онтохо туурээгшэд, наада зугаа эмхидхэгшэд ойлгосотой, юрын аад, уран хурса YгэнYYДЭэр хeeрeeгee гоёохые оролдон, хуряангы, зохид тухэлтэй аад, образно, хYнэй hонирхомоор болгохо гэжэ эрмэлзэдэг hэн.
Гурбадахяар, арадай аман зохёолой хэлэн уран аргануудаар тон баян. Энэ талыень Yндэрeeр сэгнэхэ зуураа, С. С. Бардаханова иигэжэ бэшэнэ:
"Урaн apra хэрэгсэлнYYД онсо мaягтaй обрaз бaйгуулгaдa нYлeeлнэ, xeepeee согтой, тодо, обрэзно болгоно" (Бapдaхaновa, 1995). Уpaн apra боломжонуудые Yльгэp тYYPЭЭгшэд шэлэн aбaдaг, мYн эдэнь сaгaй ошохо бYpи мYЛигдэдэг.
Буpяaд hуpгуулиин эхин клaссуудaй пpогpaммaap apaдaй aмaн зохёолой зapим жaнpнуудтaй тaнилсaлгa хapaaлaгдaнхaй. Эдэнь онтохонууд, оньhон YгэнYYД, тaaбapинууд болоно. Эдэ янзaнуудые зaaлгын нэгэдэхи гол зорилгонь hуpaлсaлaй пpогpaммaap тaбигдaдaг эpилтэнYYДые дYYPгэлгэ, хоёрдохёор hуpaгшaдaй литеpaтуpнa хYгжэлтэдэ нYлeeлнэ, гуpбaдaхяap, бaгa нahaнaй hуpaгшaдaй aмaн хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ aмaн зохёолой жэшээтэ тYхэлнYYДЭЙ apгa боломжонуудые aшaг Ypэтэйгeep, удх^ тYгэлдэpeep хэрэглэлгэ мун.
Аpaдaй aмaн зохёолтой тaнилсуулхaдaa онтохонуудhaa эхилдэг. Юундэб гэбэл, "буpяaд онтохонууд эгээл дэлгэрэнгы, apaд зоной дуpaтaй aмaн зохёолой янзa болоно. Онтохонууд дотор элдэб янзын нюуpнуудaй ушapaлтa ябaдaлнууд тухaй зуpaглaн, эли тодоор хоорэгдэдэг. Эдэнь юрын хYHYYДшье, элдэб aнгуудшье, мYн юрэ бусa aмитaдшье бaйжa болохо" ( Бapaнниковa, 1963). Тиимэhээ aмaн зохёолой энэ янзaтaй hуpaгшaд бYpи бaгa нahaнhaa тaнил бaйдaг. Тэдэ онтохонуудые ехэ aнхapaлтaйгaap шaгнaдaг, Yзэдэг юм. Онтохонууд удхaapaaшье, тухэлеереешье хYYгэдтэ тон дутэ. Тиимэhээ онтохоной гaнсa удхaнь бaгa нahaнaй hуpaгшaдaй aнхapaл тaтaнa бэшэ, мун лэ онтохоной хэлэниинь тэдээндэ тон ойлгосотой. Онтохонуудaй нaйpуулгaдa уpaнaap хэлэгдэhэн тодорхойлолгонууд, эпитедууд ехэ hууpи эзэлдэг. Эдэ apгaнууд онтохоной обpaз бaйгуулгaдa тон ехэ удхa шaнapтaй: хapуулaгдahaн юумэнэй тодорхой шaнap шэнжэнуудые тэмдэглэдэг бaйнa: "Улaaн зaлaaтaй хapa эреэн тоншуул", "тэрэ шубуун эяр шapa нaphaн дээрэ hуунa", "боод борогшо гуунэй" г. м.
Онтохонууд дотор хэpэглэгдэhэн эпитедууд юрэнхыдее удхын тaлaap дуурэн, тодорхой, уйлэдэгшэ нюуpнуудaй муу тaлaнуудые тодоор хapуулhaн бaйдaг: "муу мэхэтэй унэгэн", "гуpинхaлhaн шоно", "тэнэг, гэнэн, хомхой
шоно", "мэхэтэйИээ мэхэтэй Yнэгэнм г. м. Иимэ дабтагдаИан YГYYлбэринYYД Yйлэдэгшэ нюурнуудай онсо шэнжэнYYДыe элеэр зураглана. Байгаалиин гоё Иайхан YЗЭгдэлнYYДые дамжуулхын тула эпитедYYД myh лэ хэрэглэгдэдэг: "шара набшын Yедэ", "хухэрмэ Иайхан ой" г. м.
Буряад онтохонуудта метафоранууд Yp^Heep ушарна: "ой модон ногоон торгон пулаадаа хэдэрбэ", "хYдee тала хухэ ногоон тэрлигээ нэмэрбэ".
Элдэб YЗЭгдэлнYYД, YЙлэнYYД, гипеpболэнYYДые хэрэглэИэн зураглалганууд онтохонууд дотор олоор дайралдадаг: "хахара удара татажа", "шэрэмэй ханхинатар" г. м.
Эдэ уран аргануудИаа гадна онтохонууд дотор оньИон хошоо YгэнYYД ходо хэрэглэгдэдэг: "МууИаа муу, модонИоо хее", "Yлтиpтэpee шYлэгYЙ, Yбгэpтэpee ухаа^й", "БYTYYе мэдэдэг, бухэлиие таадаг" г. м.
Буряад онтохонуудай хэлые эхир YгэнYYД myh лэ хурса болгодогынь мэдээжэ "энеэдэ наада", "Ye наИан", "адуу мал", "эдеэ хоол"," хомхой хобдог" г. м.
Буряад эхин Иургуулида хоёрдохи классИаа эхилжэ Иурагшадые арадай аман зохёол тухай юрэнхы мэдээнYYДтэй танилсуулга эхилдэг. Эндэ хYYгэд онтохоной удха, гол бодол гэхэ мэтые ойлгожо абадаг. "Тэнэг шоно" гэИэн онтохонтой танилсахадаа, хYYгэд арадай хэлэнэй бухы баялигуудтай танилсана. Тиихэдэ "Гурбалдайн гурбан сэсэн", "Yнэгэнэй хани нухэсэл", "/анаамгай ИарьИан эрбээхэй", "ШYYPЭлдэйхэн басаган", '^гытэй хYн" гэhэн онтохонуудые уншахадаа, Иурагшад тэдээн тухай юрэнхы мэдэсэеэ гYнзэгыpYYлнэ, тобшолол хэжэ Иурана. "Арадай ухаан бодол, тэрэнэй Yзэл бодол, ДYЙ дуршэл, эстетическэ талаар жэшээ харуулдаг шэнжэнь буряад арадай онтохонуудай сэгнэшэ^й тала болоно. Ургажа ябаа залуу Yeтэнииe хYMYYЖYYлхэ, Иургаха хэрэгтэ онтохонууд тон ^нзэгы удха шанартай" Цыбикова, 1993) Анха тYPYYн YхибYYДыe онтохонтой танилсуулхадаа хэдэн ЗYЙлнYYДтэ багша хандана: багшын жэшээтэ уншалга, хYшэp YгэнYYДыe ойлгуулга, тYCэб табилга, хeepэлдeeн г.м. Шэнэ онтохо Yзэжэ эхилхэдээ, удхыень текстдэнь дYтeep, уран гоёор багша хeepэжэ Yгэхэ болоно. Тиихэдээ
ульгэршэдэй онтохо хеерэдэг зaншaл, тухэл дaгaн, тодоор, уpaнaap, хэрэгтэй гaзapтaнь зогсолто хэжэ, хоолойгоо шaнгa, hулa, будуун, нapин болгожо бaйгaaд хеерэхэ юм. Бaгшын хеереен ухибуудтэ жэшээ болохо ё^той. Тиихэдэ hуpaгшaд онтохон соо боло^н уйлэ хэрэгуудые нюдэндее хapaжa бaйhaн мэтээр тодоор хaдуужa aбaхa болоно. YхибyYд хэр зэргэ зохёолой удхa ойлгожо aбaaб гэжэ элируулхын тулa, хеерэлдеен унгэргэгдэдэг. Хэр зэргэ онтохоной уда^ хaдуугдaaб гэжэ элируулхэ, тэрэниие хеерэжэ угэлгэдэ бэлдэхэ гээшэ бaгшa болон hуpaгшaдaй хеерэлдеенэй гол шухaлa зорилгонууд болоно. Хеерэлдэжэ бaйхaдaa, hуpaгшaдaй хapюунуудтa, тэдэнэй хэлэлгын удхa бa тухэлдэ онсо aнхapaл хaндуулхa шухaлa.
Бaгшa мун лэ hуpaгшaдaй хэлэлгэ бaяжуулхa, шэнэ угэнуудые олоор тaйлбapилжa, hуpaгшaдтa тэдэниие ойлгуулхa тaлaap ехэ худэлмэри ябуулхa ёhотой. Хеереенэй уедэ шэнэ угэнуудэй удхa hуpaгшaдтa ябууд тaйлбapилжa угее haa, буришье тaapaмжaтaй бaйдaг. Онтохон соо хэpэглэгдэhэн угэнууд (хaaн, хaaнaй теедэй, тaгнуул, бугшaa, хaaнaй элшэ, хурэнгэ hэбэлхэ, дaaхи, ордон, тaтуулгa г.м.) зохёол соохи уе сaг тухaй мэдээнуудые hуpaгшaдтa угэхэ, тэдэнэй мэдэсэ ургэдхэхэ ёhотой.
Онтохо уншaхa болон тэрэниие зубшэн хэлсэхэ хэшээлнуудтэ бaгшa aмaн хэлэлгэ хугжеелгын бусaд зуйлнуудые хэрэглэхэ зэргэтэй. Онтохон соохи онсо тэмдэглэмээр зуйлнуудтэ бaгшa hуpaгшaдaй aнхapaл хaндуулхa болоно. Иимэ хэшээлнууд хуугэдэй уншaхa шaдaбapи ургэдхэхэ зорилготой. hуpaгшaдaй уpaн хэлэлгэ хугжеехэ хэрэг энээнhээ дулдыдaнa бшуу. Бaгшa жэшээтэ уpaн уншaлгaapaa, хэлэлгээрээ уншэлгын жэшээ хapуулнa. Уpaн уншэлгын aмжaлтa, хaдaa, hуpaгшaдaй зохёолой удхa haйнaap хaдуун aбaлгa болоно.
Онтохоной удхa haйнaap ойлгоходоо, hуpaгшa мэдэсэеэ гунзэгыруулнэ. Гол геpойнуудaй ябaдaл, уйлэ хэрэгуудтэ haнaмжa хэлэжэ шaдaхa, haйн мууе ойлгохо apгaтaй. Тиимэhээ бaгшa hуpaгшaдые уншahaн зохёолоо уудaлaн шэнжэлхэ дуршэлтэй болгохые оролдоно.
Онтохоной удхын шэнжэлэл хэхэдээ, багша Иурагшадай хYгжэлтэдэ, илангаяа тэдэнэй аман хэлэлгые хYгжeeлгэдэ гол анхаралаа хандуулха. Ьурагшадай бодол хYгжeeлгэдэ туИалха болоно. Онтохон соо хэлэгдэИэн YЙлэ хэpэгYYДыe, тэдэнэй ушар шалтагаануудые Иурагшад эли тодоор ухаалдилан ойлгоно. Жэшээнь, хаан юундэ ехээр уурлажа, Гурбалдайн гурбан сэсэниие тэхэрюулжэ асарааб? (4 кл.) Юундэ шоно eep тухайгаа "Yлтиpтэpee шYлэгYЙ, Yбгэpтэpee ухаагYЙ" гэжэ намИаа удхатай гэжэ хэлэнэб? (3кл).
ХYнэй, амитадай ажабайдал дээрэ Yндэhэлжэ, уран Y^ep тааруулжа зохёогдоод, зоной дунда дэлгэphэн аман зохёолнуудые онтохонууд гэдэг. Онтохонуудай онсо илгаануудые, тэдээн соо Yгтэhэн шэдитэ ЗYЙлнYYдыe ойлгохо, энэмнэй эртэ урда са^аа дамжан epэhэн домогууд гээшэ гэhэн мэдэсэ багша hуpагшадта ойлгуулхые оролдоно. Тиихэдээ hуpагшадай ядалдаха^йн тула, онтохоной удхаhаа уламжалан, тэрэнэй уран найруулга, баян хэлэн тухай багша тодорхойлно.
Ьурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeнгee литературна хYгжэлтэ дээрэ хYДЭлхэдee тусхай упpажнeнинYYДыe дуургуулхэ шухала. Тиихэдээ онтохоной онсо шэнжэнуудые хараадаа абажа, уранаар уншуулха, удхыень хeepYYлхэ. Эдэ эрилтэнууд аман хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ ехэхэн нYлee YЗYYлжэ, литературна хYгжэлтэдэ нYлeeлнэ.
ДYpбэдэхи класста hуpагшадай Yзэдэг "Гурбалдайн гурбан сэсэн", гурбадахи класста Yзэдэг "Тэнэг шоно" гэhэн онтохонуудай хэлэ хаража Yзэхэдэ, тобшо, тодо мэдYYлэлнYYДhээ бYpидэнэ. Эдэ онтохонуудай хэлэн уран гэжэ хэлэхээр бэшэ. Гэбэшье YЙлэнYYДЭэp олон, хаpуулhан, хeepэhэн ЗYЙлнYYдынь баян. Эдэ онтохонуудые уран, хоолойгоо нарин, бYДYYн болгожо байгаад, аялгатайгаар уншаха шухала.
Хуугэдые ЗYбeep уншуулха, хeepYYлхэ талаар олон бэрхэшээлнууд ушардаг байна. Яряанай хэлэнэй гурим, аман хэлэнэй онсо шэнжэнYYДыe хараадаа абан^й, онтохо уншахада, ойлгохонь ехэ хYндэ. Арадай аман зохёол шэнжэлэгшэд уран найруулгын талаар онтохоной онсо шэнжэнууд
тухай хэлэхэдээ, онтохо уншаха тусхай гуримуудые баримталха гэжэ тэмдэглэИэн байдаг. ТиимэИээ энэ онсо шэнжэдэ тон ехэ анхарал хандуулжа, Иурагшадай хеерэхэ шадабари хYгжeeжэ, тэдэнэй литературна хYгжэлтэдэ нYлeeлхэ хэрэгтэй.
Бага наИанай литературна болон аман хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ Иайн нYлee YЗYYлДЭг талануудай нэгэн уран уншалга болоно. Онтохоной уран хэлэн ухибуудэй Ионирхол, анхарал татадаг. ТиимэИээ хYYгэдые уранаар уншаха шадабарида Иургаха. Яряанай хэлэнэй юрын дYримYYДые сахяагYЙ али тэрээнэй удха шанар сэгнэжэ шадаа^й дээрэИээ, онтохо уранаар уншаха шадабари бYрилдYYлхэ хYДЭлмэри урагшагYЙдэдэг, энэ талаар онсо шэнжэнYYДhээнь хадууралга дайралдадаг. Энээндэ гол анхарал хандуулаагYЙ Иаа, Иурагшад арадай хэлэнэйнь уран зохёолой ^нирхолто удха, баялигай эгээл Иайхан шэнжэнYYДые, уран YГYYлбэри, YхибYYДЭЙ хэлэнэй хYгжэлтэдэ нYлeeлхы хYCЭ ойлгохогYЙ гэхэдэ алдуу болохогYЙ.
Онтохонуудые гансал уншаад, хeeрeeд ДYYPгэжэ болохогYЙ. YгэнYYДЭЙ удхые hайса тайлбарилан ойлгуулха, тэдэнэй хэрэглэлгые бусад YгэнYYДтэеэ яажа харилсаИ ые заажа Yгэхэ, Yгын h анда бай ан буряад Y^rn баялигые бYри hайнаар олоор мэдэдэг болохо, онтохонуудай зарим хэИэгуудыень сээжэлдэхэ, тэрэнээ уранаар уншаха, конкурснуудые, викторинэнYYДые Yнгэргэхэ. МYн бэшэшье олон ЗYЙлээ хэлэлгэ хYгжeeлгын ажал эмхидхэжэ болохо. Эдэ бYгэдэдэ багша гол анхаралаа табиха зэргэтэй.
YгYYлбэри болон хоолойгоо шанга, Иула болгон уншалгада YхибYYДые hургахадаа, миндаИан дээрэхи буулгабаринууд хэрэгтэй болодог.
Эхин шатын Иургуулиин Иурагшад арадай аман зохёолой Yшee хоер янзатай али оньИон YгэнYYД болон таабаринуудтай танилсуулха байна. Эдэ янзанууд Иурагшадай хYгжэхэдэ, тэдэнэй хэлэнэй баяжахада мYн лэ ехэ туhатай.
Арадай оюун бэлиг, гYн ухаа, хурса мэргэн хэлэ, ажабайдалай ДYЙ дуршэл тодоор харуулИан аман зохёолнуудай нэгэниинь оньИон YгэнYYД болоно. ОньИон YГЭHYYДЭЙ тематика тон YPгэн. Бодото байдалай элдэб
тaлaнуудые хapуулhaн бaйдaг. "Тэдэнэй yндэhэн боло^н бодото бaйдaлтaй холбоотой зуйлнуудэй олон, ^Ьонин бaйлгahaa оньhон болон хошоо угэнуудэй темaтическa бэялиг дулдыдaнa" - гээд С. С.Бapдaхaновa (Бapдaхaновa, 1982) бэшэhэн юм. Мун лэ Н.О. Шapaкшиновa иигэжэ бэшэhэн бaйдaг: "Онь^н болон хошоо угэнууд соо буpяaд apaдaй aжaбaйдaлaй бухы дуршэл хapуулaгдaнхaй (Шapaкшиновa, 1959). Ажaлшa apaдaй дуршэл хэр зэргэ бaян бэ, оньhон болон хошоо угэнуудэйшье удхa тэрэ зэргэ ^нин, ургэн, бaян бaйдaг". Yнэхeepeeшье, оньhон угэнууд соо хapуулaгдaaгyй юумэн гэжэ угы. Хунэй aжaбaйдaл, ухaaн, бодол, нaйдaл, тэрэнэй турэлхидтее, хуршэнэртее yгэhэн сэгнэлтэнууд, ё^, зaншaл, бэе мaхaбaдaй элуур, энхэ бaйлгa, aбapи, зaн, хэhэн хэрэгуудэйнь шaлтaгaaн болон хойшолонгууд - эдэ бугэдэ онь^н угын yндэhэн боложо угэнэ.
Буpяaд оньhон угэнуудэй уpaн haйхaнaй онсо илгaaнуудтa тогтожо хэлэхэ дуpaн хурэнэ. Юундэб гэхэдэ тэдэ онсо илгaaнуудынь хуугэдэй aмaн хэлэлгэ хугжеелгэдэ ехэ удхa шaнapтaй юм. "Уpaн haйхaн apгaнуудaйнгaa, бaялигaйнгaa тaлaap буpяaд оньhон угэнууд элдэб янзын нaйpуулгaтaй тон бaян бaйдaг" (Бapдaхaновa, 1995). Оньhон угэнуудэй онсо илгaaнууд гэбэл, тэдэнэй тон богони, тобшо, тодо, унэн, хэлэгдэжэ бaйhaн юумэндээ тaapуу бaйдaг ушap болоно гээшэ. Жэшээнь, хооhон угеер хоол хэхэгуйш, улуу хapaaд, булуу химэлбэ г.м. Богони угуулбэритэй оньhон угэнууд^ээ гадш, буpяaдууд хоер мyphee бypидэhэн онь^н угэнуудые олоор хэрэглэдэг бaйнa. "Хоер муртэй оньhон угэнууд ехэнхидээ хоорондоо зэpгэсyyлэгдэhэн, тон богони, тaapуу, нугaлбapиин тaлaap эмхитэй мypнYYдhээ буридэдэг" (Бapдaхaновa, 1995).
Хоёр муртэй оньhон угэнуудэй буридэл боложо зэргэсуулэл хэрэглэгдэдэг:
"Утaaнaй гapahaн гaзapтa гэл бaйхa, Улaдaй бaйhaн гэзэртэ эжэл бaйхaм. "Ьлйн хун нэгэ угэтэй, Ьлйн морин нэгэ ябaдaлтaй" г.м.
Онь^н YгэнYYД соо шадамараар, тааруугаар хэpэглэгдэhэн антитезенууд, элдэб ЗYpилдee (антонимууд) хаpуулhан байдаг. АнтитeзэнYYДЭЙ хYсeep hайн муу хоёр зэргэсуулэгдэдэг. Тиин, оньhон YгэнYYдэй удха, тэрээн соо хэлэгдэhэн бодол Yнэншэмэ боложо, шагнагшадай ухаанда ехэ нYлee YЗYYлдэг: "Ажалша хYн яарадаг, Залхуу хYн даарадаг". 'Ъайн хYн hаpьдаг шэнги, Муу хYн модон шэнги".
Эхин абяануудай, YeнYYДЭЙ адли байлгада Yндэhэлэгдэhэн толгой холболго (аллитераци) буряад оньhон YгэнYYд соо уран hайханай талаар eepсэ уургэ ДYYPгэнэ. Толгой холболго ураар уншалгада, хадуун абалгада нYлeeлнэ.
"Хуурай модон хYнгэн, Худал Yгэ хуурмаг" "Биб гэhэн гансаараа, Бидэ гэhэн олоороо".
Энэ толгой холболго hYYл холболготой (рифмэтэй) тааралдана. Буряад оньhон YгэнYYДтэ хэрэглэгдэдэг hYYл холболго (рифмэ) болон толгой холболгонууд (аллитераци) шYлэгэй нугалбари (ритм), аялга (интонаци) байгуулжа, арадай сэсэн Y^Hy^b^ хурса болгоно, сэдьхэлдэ нYлeeлхы хYCыeнь дээшэлYYлнэ.
Буряад сэсэн YгэнYYдтэ хэрэглэгдэдэг зураглалай аргануудай дунда (эпитет) тодорхойлолнууд тусхай hууpи эзэлнэ. Хабтагар тYлeэн гал гутааха, Харуу эхэнэр гэр гутааха.
Гадна буряад онь^н YгэнYYдэй гол бодолынь зураглалай, Yльгэpлэлгын (метафорическа) аргаар гаргагдаИан байдаг. БYхыдee Yльгэpлэлгын зураглал хаpуулhан оньhон YгэнYYд уран, хурса, hуpагшадай бодомжолгонуудта, зохеохы бодолдонь ехэ нYлee YЗYYлхэ аргатай.
Буряад оньhон угэнууд соо мeтафоpонуудhаа гадна метониминууд дайралдадаг.
"Бусалhанhаа ама хурэ, Бууpалhаа угэ дуула". "Гарыень ганзагада хургэбэ, Хулыень дYpeeдэ хургэбэ".
Эдэ оньhон угэнууд уран аргын, мун лексическэ талаараа буряад хэлэнэй буурашагуй баялигта бYpимYhэн Yндэhэлэнхэй гэжэ тобшолмоор. Арадай хэлэнэй тодорхой удха, гуримай эмхи, тэрэнэй уран байгуулгын оншотой талануудынь, яряанай хэлэлгын юрын, ойлгосотой шэнжэнуудынь оньhон угэнуудтэ сэхэ хабаатай. Yсeeхэн Yгeep гунзэгы удхатай бодолнуудые дамжуулга, арадай дуршэл, ажаглалтануудые, мэргэн бодолнуудые тодоор, тобшоор хэлэлгэ оньhон угэнуудэй гол шэнжэнь болоно. "Оньhон болон хошоо угэнууд буряадуудай шулэглэмэл аман зохеолнуудай дэлгэрэнгы янзануудай нэгэн, мун хэлэнэй баялигуудай сэгнэшэгуй хубинь болоно. Удхаараа дуурэн, байгуулгын талаhаа тааруу эдэ мэргэн угэнууд ажабайдал тухай хунуудэй элдэб ажаглалтануудые, бодото байдалай элдэб узэгдэлнууд болон зуйлнууд тухай сэдьхэлэй сэгнэлтэнуудые, туhатай hуpгаалнуудыe, зубшэлнуудые, бодомжолго болон тобшололнуудые дамжуулдаг", - гэжэ С.С.Бардаханова тэмдэглэнэ (Бардаханова, 1982).
Онтохонууд арадай хэлэнэй уран угуулбэри болон удха дамжуулгын талаар hуpагшадай аман хэлэлгэдэ ехэ нYлee узуулдэг, тиимэhээ оньhон болон хошоо угэнууд hайн шанартай аман хэлэлгэ бурилдуулхэ аргатай. Арадай онтохонууд дотор hайн юумые дэмжэхэ, хусэхэ, муу юумые дараха, хэhээхэ гэhэн бодол харуулхын, уншагшадта энэ бодол туруулхын тула, хeepэhэн бухэли зураглалнууд угтэдэг, харин оньhон угэнууд соо энэл мэдэрэл, хусэлнууд ажабайдалай элдэб уйлэнууд тухай зуб тобшолол хэхын тула нэгэл мэдуулэл хэрэглэгдэнэ. Энээн тухай С.С.Бардахановагай "Буряад аман зохеолой бага янзанууд" гэhэн ном соогоо бэшэh эниинь: "Яряанай
хэлэлгэдэ хунууд тодорхой бодол усеен угеер, унэншэмеер, тодоор дэмжуулхын тулэ еерынгее сэсэн угэнуудые эрэдэй мэргэн угэнуудээр 6этэдхэн оньhон угэнуудые эдэбхитэйгээр хэрэглэдэг гээшэ" (Бэрдэхэновэ, 1982). Оньhон угэнууд тобшоор хэлэгдэдэг ээд, эргэгуй гунзэгы бодол хapуулhaн 6эйдэг. Жэшээлхэдэ, "Тэнэг шоно" гэhэн онтохоной гол бодол '^лтиртэрее шулэгуй, убгэртэрее ухээгуй" гу, эли "haхaлынь утэ, haнaaниинь богони" гэхэ мэтэ оньhон угэнуудээр дэмжуулжэ болохо. Тиимэhээ оньhон угэнуудые узэхэдее, ^Ьурэгшэдтэ тэдэнэй гэнсэ удхэ ойлгуулхэ бэшэ, мун энэ мэргэн угэнуудые хэлэлгэдэнь хэрэглэхэ шэдэ6эри олгохо шухэлэ. Оньhон угэнуудэй жэшээ дээрэ хуугэд урэн гоёор, тобшоор, тодоор хэлэжэ hуpaнa.
Оньhон угэнууд шэнги тобшоор, тодоор бaйгуулaгдahaн шулэглэмэл урэн угуулгэбэритэй эмэн зохеолой ушее нэгэ жэнрынь тээ6эринууд болоно. Тээ6эринууд мун лэ еерын онсо шэнжэтэй юм. Тээ6эринууд хунэй
бодолые мэргэн, тодо, ^Ьонор болгодог. Ажaбaйдaлдa, оршон тойрон бaйhaн бaйгaaлидa узэгдэдэг элдэб янзын юумэнуудые, уйлэ болон хэрэгуудые онсо шэнжээрнь, тухэл болон мэягээрнь, дуугээрнь, aбяaгaapнь тaaлгaжa hуpгaхa, тиихэдэ hуpaгшaд тээ6эри тээхын тулэ, бухы оршон тойронхи юумэнуудые, боложо бaйhaн уйлэ болон хэрэгуудые хёрхоор эдэглэжэ, ухaaндaa haйнaap хэдуужэ э6эхэ дaдaлтaй болоно. hуpaгшaдaй эмэн хэлэлгын хугжэлтэдэ тээ6эринууд соо хэpэглэгдэhэн урэн эргэнууд эргэгуй ехэ нулее узуулнэ.
Буряэд эрэдэй тaaбapинуудaй урэн гоёор, тодо хурсээр нaйpуулaгдahaн бaйhые эрдэмтэ Ц.Б.Будaев тэмдэглэнэ: "Ехэ тaapуугaap, зохидоор юумые гу,зли зурэглэн хapуулh эн зуйлнууд тээ6эринууд соо хэрэглэгдэнэ. Ушэр иимэhээ, тээ6эринууд ехэ уян нэйруулгэтэй, гунзэгы удхэтэй, хунгэхэн хэлбэритэй болоно, тиин тэдэниие хэдуужэ aбaхaдa бэлэн 6эйдэг (Будaев, 1988). Тиимэ hэн тулэ тээ6эринууд бaha уншвлгын 6э хэлэлгын еерсэ шэнжэнуудтэй юм. Зониие hониpхуулhaн гaйхуулhaн юумэнууд 6э узэгдэлнууд тээ6эринууд соо мэргэн зэргэсуулгэнуудэй, урэн угэнуудэй apraap хapуулaгдaхaдaa, шулэглэмэл тухэлтэй болодог. Нэгэ юумэнэй,
узэгдэлэй шанар болон онсо шэнжэнуудынь уншагша гу, али шагнагшаhаа нюуса аргаар хэлэгдэдэг. "Ехэнхидээ таабаринууд юумые гу, али узэгдэлые газаа талаhаань зураглажа хаpуулhан байдаг" (Будаев, 1980). Жэшээнь:"Бага нуур соо бадма сэсэг", "Хадын хажууда жалжагы гутал", "Хубэн сагаан хунжэл хYдee талые хушаба". Боложо ба^ан узэгдэл гу, али юумэн тухай уншагшадта сэхэ дуулгагданагуй. Хэлэлгэ баяжуулха, тэрэниие уян нугархай, тодо хурса болгохын тула, онь^н угэнуудэй хэрэглэгдэдэг hаа, таабаринууд тад ондоо онсо шэнжэнуудтэй юм. Уран hайханай, шанар шэнжэнуудэй талаар таабаринууд буряад аман зохёолой бусад янзануудтай, тодорхойлбол, оньhон болон хошоо угэнуудтэй нягта холбоотой. Тиигэбэшье гансал таабаринууд соо дайралдадаг шанар гэжэ байдаггуй. Нэн туруун эндэ таабариин хоёр eepсэ хубиhаа буридэдэг тухай хэлэхэ шухала. Таабаринууд хадаа бэе бэетэеэ нягта холбоотой хоёр талань юуб гэхэдэ, нэгэдэхеэр, тааха зуйлынь гу,али бодото байдалда байh ан юумэн, уйлэ, байдал, хэрэгсэл г.м., хоёрдохёор, таалгаха зуйлынь гу,али тэрэниие нюуса шулэглэмэл найруулгаар зураглаЪ ан зохёол болоно. Хунэй удэр буриин hуудал болон байдалдаа, ажал болон хэрэгтээ, гэрэйнгээ ажалда хэрэглэдэг тодорхой эд хэрэгсэлнууд хадаа таабариин гол зуйл болодог байна. Таагдаха зуйлнуудэй тYхэлeep, шанар шэнжэнуудээр илган, шулэглэмэл, элдэб аргануудые хэрэглэжэ зохёогдоh он баян системэтэй байгуулга таалгаха зуйлынь болоно. Буряад таабаринуудай баян жасада элдэб янзаар зохёогдо^н хeepэмэл (прозаическа) ба шулэглэмэл текстнууд дайралдана. Тэдэнэй зариманиинь нэгэ гу, али хоёр, Hyree зариманиинь хэдэн мэдYYлэлhээ буридэнэ. Мун тодо удхатай, хоёр гурбан yrahee бYpидэhэн таабаринууд олон бии.
Гутаар гурбан аматай. ^мдэн).
Талада табхансаг. (Худаг).
Олон юрэнхы гэшуудтэй, элдэб элирхэйлэгшэ, ушарлагша, тододхоhон угэнуудтэй дэлгэрэнгы мэдYYлэлнYYдhээ бYpидэhэн таабаринууд yœeH бэшэ.
Арьяа улаан наphан дээрэ
Эрэ тахяа донгодоо. (Гусэ).
амэн хэлэлгэ хугжеелгэдэ хоёр, гур6эн, дурбэн Myphee бypидэhэн тээ6эринууд ехэ нулеетэй. Эрхын шэнээн бэетэй, Эрэ хонгор дуутэй. (Зугы). Хээр морин хэжэмтэй, Хэжэм буреэ монсогтой, Монсог буреэ сaсaгтaй, сэсэг буреэ эдеэтэй. (хушэ, haMap). урэн уншaлгaдa hуpгaлгaдa ургэнеер дэлгэphэн урэн haйхaнaй apra болохо толгой холболго (aллитеpaци) ехэ нулее узуулдэг. Жэшээлхэдэ, толгой холбуулгыен (aллитеpaциин) apra дуурэн хэрэглэжэ зохёогдо^н тaaбapинуудые э6эжэ хэрэя: хэдэдэ хэхэрхэй хэдуушхэ. (Шэхэн). Шэнэ мурэй эхинэй э6яэнуудэй aллитеpaци:
а) Дээгуур, дээгуур дэлюурэн, Дурбэн гзлуун гэнгинээ, Дурбэн тээhээнь тэгуулэн, Дутэеэ гоёор 6эринэ.
б) Шулэглэмэл нэгэ тээ6эри дотор хэдэн толгой холболго 6эйжэ болохо: Тээ тэндэ тэхэнсэг
Тэрэ Tasap ялэнсэг, хээнэй хубуун хapaнсaг Xapa нохой дaхaнсaг.
Тус тээ6эри уншэхэ, тусгээр угуулбэри хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ дурбэн Myphee бypидэhэн энэ тээ6эриин нэгэдэхи, гур6эдэхи мурнууд толгой холболгын гуримээр бaйгуулaгдaнхaй: "тээ тэндэ тэхэнсэг", "хээнэй хубуун хapaнсaг".
Yшee тиихэдэ эндэ толгой холбуулгын шулэглэмэл мурнуудэй тугэсхэлэй э6яэнэй эялгэнтэй тaapaлдaнa. Энэ тээ6эриин бухы дурбэн мурнуудэй hyyлэй уенууд 6ултэдээ рифмэтэй. Толгой холболго (aллитеpaци)
нугалбари (рифмэ) хоёрой дайралдадаг жэшээнYYД Yceeн бэшэ. Хеереенэй (монологическа) аман хэлэлгэ хYгжеелгэдэ ехэхэн YYPгэ ДYYPгэдэг зургаан, найман, арбан мYн дээшээшье мYрнYYДhээ бYридэhэн таабаринууд дайралдадаг байна.
ХYрьhэтэ дэлхэйн хойморто ХYригшэ Yнеэн тYрэбэ, Хухэ тугал асарба. Хухэ тугалынь гайхажа, Арба, таба хонобольби. Ханхай дэлхэйн хойморто Хара Yнеэн тYрэбэ, Хара тугал асарба. Хара тугалынь гайхажа,
Арба, таба хонобольби. (ТYмэн таабаринууд, 1981) Таабаринууд ДYрбэ болон табан мYрнYYДтэй, бэе бэеэ дабтаhан хоер бадагhаа бYридэдэг. Таалгаха ЗYЙлэйнгээ шэнжэнуудые далда удхатайгаар дамжуулхын тYлее, нэгэл бадаг хYрэхэ юм ааб даа. Теэд Yгтэhэн ЗYЙлнYYДЭЙнгээ (текст) дYYPЭн шYлэглэмэл байхын тYлее, таабари зохеогшод иимэ бадагуудые, зэргэсYYлгэнYYДые (параллелизмууд) хэрэглэнэ.
Ьурагшадые YГYYлбэриин (интонациин) талаар hургаха хэрэгтэ хоер ГY, али гурбан мYртэй аад, дабтагдаhан таабаринууд нYлее YЗYYлхэ аргатай. Жэшээлхэдэ:
Жигууртэйхэн шубуухай ЖигYYP Yгы зулзагатай, Далитайхан шубуухай Дали Yгы зулзагатай. Дали Yгы зулзагыень Улаандайхан тэжээбэ.
Алтан дэлхэйн хойморто Алтан гадаhан ургаатай -Алтан гада^Ьыень хэн хYбYYн hугалхаб? МYнхэ дэлхэйн хойморто
МYнхэ гадаИан хадхаатай, -
МYнхэ гадаИыень хэн хYбYYн hугалхаб? ( таабаринууд) YгYYлбэриин онсо шэнжэнYYДые сахилгада, аялгын (интонациин) талаар ЗYбeeр уншуулжа hургалгада хоёрдохи таабаринь ехэ тааруу. Эндэ гурбалжан мYртэй таабариин хуби бYхэнэй тYPYYшын хоёр мYрнYYД баталhан, харин hYYлшын мYрнYYД асууhан маягтайгаар Yгтэнхэй. ТYPYYшын бадагта бухы гурбан мYрнYYДыень "алтан" гэжэ тодорхойлолгоор
(эпитедээр), хоёрдохи бадагта "мYнхэ" гэh эн элирхэйлэгшээр эхилнэ. Зорюута дабтагдаИан тодорхойлолгонууд (эпитедYYД) энэ таабариие уран болгоно. Буряад таабаринууд соо дабталганууд найруулгын талаар уран hайханай YYPгэ ДYYPгэдэг.
Таабаринууд онь^н YгэнYYДhээ тад ондоо уургэтэй, хоер хYнэй хабаадалгаар бэелуртэгдэдэг хэлэлгэ болоно. Нэгэ тала^Ьаа, таабари тааруу маягаар, уран Yгeeр хэлэгдэхэ, харин нYгee талаИаань харюу олохо, тааха ё^той. Энээниие шагнагшадай hонорто хэдэн дахин дабтахашье ушар гарадаг. МYн метафорануудые онсолон YГYYлхэ, шагнагшадай анхарал шэглYYлхэ шухала. Тиимэhээ YГYYлбэриин онсо шэнжэнуудыень анхарха, удхыень ойлгохо, гол бодолыень дамжуулжа шадаха арганууд hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ тон ехэ удха шанартай. Таабаринуудые hурагшадта зааха Yедee, имагтал эдэ асуудалнуудта гол анхарал хандуулагдаха ёhотой. МYн тэдэнэй онсо шэнжэнуудтэ Yндэhэлжэ, тусхай шадабаринууд h ургаха болоно.
Библиографическа тобьёг / Библиографический список
1. Баранникова Е. В. Бурятская сатирическая сказка. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1963. 177 с.
2. Бардаханова С. С. Малые жанры бурятского фольклора. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1982. 208 с.
3. Бардаханова С. С. Система жанров бурятского фольклора. Новосибирск: Наука: Сиб. отд-ние, 1995. 235 с.
4. Будаев Ц-Д. Б. Загадки монгольских народов. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1980. 90 с.
5. Будаев Ц-Д. Б. Пословица не мимо молвится. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1988. 192 с.
6. Ошоров Д. Д. Методика развития речи. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1988. 112 с.
7. ТYмэн таабари /Сост. Ц-А. Д-Н. Дугар-Нимаев, Б. Д. Даксанова, Р. Ж.Жалсанова. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1981. 351 с.
8. Уланов А. И. Древний фольклор бурят. Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1974. 175 с.
9. Цыбикова Б-Х. Б. Бурятские бытовые сказки. Сюжетный состав. Поэтика. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1993. 114 с.
10. Шаракшинова Н. О. Бурятский фольклор. Иркутск: Иркутское книжное издательство, 1959. 227 с.
Reference
1. Barannikova E. V. Buryat satirical tale. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1963. 177 p.
2. Bardakhanova S. S. Nursery rhymes of Buryat folklore. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1982. 208 p.
3. Bardakhanova S. S. The system of genres of Buryat folklore. Novosibirsk: Nauka: Siberian branch, 1995. 235 p.
4. Budayev C-D. B. Riddles of the Mongolian peoples. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1980. 90 p.
5. Budayev C-D. B. A proverb can always be used to the point. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1988. 192 p.
6. Oshorov D. Methods of speech development. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1988. 112 p.
7. Tman Tabari. /Comp. C-A. D-N. Dugar-Nimayev. B. D. Daksanova. R. Zh. Zhalsanova. Ulan-Ude: Buryat book publishing house, 1981. 351 p.
8. Ulanov A.I. The ancient folklore of the Buryats. Ulan-Ude: Buryat book publisher, 1974. 175 p.
9. Tsybikova B-H. B. Buryat household tales. Plot composition. Poetics. Ulan-Ude: BNTS SO RAN, 1993. 114 p.
10. Sarakshinova N. O. Buryat folklore. Irkutsk: Irkutsk book publishing house, 1959.
227 p.
