CC BY
14
«Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык» — международный информационно-аналитический журнал №2 (09). Сентябрь 2014 (http://ce.if-mstuca.ru/)
УДК 809.423-3 ББК Ш 164.2-33 Т133
Т. Б. Тагарова Иркутск, Россия О ФУНКЦИЯХ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ В ДРАМАТУРГИЧЕСКОМ ТЕКСТЕ (ИЗ НАБЛЮДЕНИЙ НАД ПЬЕСАМИ Б. П. ПУРБУЕВА) Рассматриваемая проблема актуальна в связи с неизученностью драматургического текста на бурятском языке. В статье речь идёт об эмоционально-экспрессивной, оценочной функциях субстантивных фразеологизмов. Выявляется связь функционирования разговорных ФЕ с особенностями жанра комедии. ФЕ бурятского языка выражают этическую, эстетическую, интеллектуальную, утилитарную оценки.
Ключевые слова: бурятский язык, разговорные фразеологические единицы, коннотация, эмоционально-экспрессивная, отрицательная оценочность
T. B. Tagarova Irkutsk, Russia
FUNCTIONS OF THE PHRASEOLOGICAL UNITS IN DRAMATIC TEXTS (BASED ON THE B.P. PURBUEV'S PLAYS)
The article studies the use of the phraseological units in dramatic texts in a stylistic aspect based on the plays of the Buryat writer B. P. Purbuev. The article discusses the substantive phraseological units as expressive and evaluative units. There is the connection between phraseological units functioning and the comedy genre peculiarities. Buryat phraseological units expresses ethic, esthetic, intellectual, utilitarian attitude.
©Т. Б. Тагарова, 2014
Key words: the Buryat language, phraseological units, connotation, emotional and expressive, negative attitude
Т. Б. Тагарова Эрхуу, Россия ЗУЖЭГ СОО ХЭРЭГЛЭГДЭЬЭН ТОГТОМОЛ ХОЛБУУЛАЛНУУДАЙ УУРГЭ ТУХАЙ (Б. П. ПУРБУЕВАЙ ЗУЖЭГУУДЭЙ АДАГЛАЛТАЬАА)
Тус ниитэлэл соо элитэ бэлигтэй буряад уран зохёолшо Б. П. Пурбуевай ЗYжэг соохи тогтомол холбуулалнууд оршон тойрондо гу, али хунэй зан абари-да, байха байдалдань ямар сэгнэлтэ Yгэнэб гэжэ зураглагдана. Тиин узэгдэжэ байЪан ЗYжэгYYДтэнь тогтомол холбуулалнуудай булингинь яряанай найруул-гада хабаатай, буруушааИан сэгнэлтэтэй байна гэжэ тобшологдоно. ХYнэй ямар талануудынь сэгнэгдэнэб гэжэ мYн шэнжэлэгдэнэ.
Тулхюур угэнуудынь: ЗYжэг, тогтомол холбуулал, эмоционально-экспрессивнэ сэгнэлтэ, яряанай найруулга, буруушааИан, коннотаци
Буряад хэлэ шэнжэлгын тYYхэ Yзэхэдэ, элдэб янзын Ъалбаринуудта буряад эрдэмтэд ехэхэн хубитаяа оруулИан байна гэжэ тэмдэглэмээр. Манай энэ сэдэб хадаа найруулгада (стилистикэдэ) хабаатай. Тиин буряад хэлэнэй Иалбари болохо стилистикын Yндэhэ Иуури Л. Д. Шагдаров табиЪан (1974), саашань Д. Д. Санжина (2000, 2007) YргэлжэлYYлhэн юм. Т. А. Бертагаев тогтомол холбуулал шэнжэлгын эхин hуури табиhан гэхэдэ болоно (1949). Г. Ц. Пюрбеев, монголшо эрдэмтэн, монгол хэлэнYYДЭй асуудалнуудаар са-суулжа Yзэдэг юм. Тиин монгол хэлэнYYДЭй, тэрэнэй тоодо буряад хэлэнэй, тогтомол холбуулалнуудые шэнжэлhэн гээшэ (1972). Ц-Д. Б. Будаев горитой ехэ ажал хэжэ ном хэблэлдэ гаргаhан байна (1970). Ш-Н. Р. Цыденжапов энэ хэлэнэй hалбари тухай мYн хэдэн ном гаргаhан юм. Тиихэдээ буряад хэлэнэй тогтомол холбуулалнуудые зааха аргын талаhаа, мYн хуушан монгол хэлэнэй тогтомол холбуулалнууд тухай бэшэжэ, ехэ hонирхуулhан юм (1989, 1990, 1992). hYYлэй Yедэ шэнэ ном бYтээлнYYД гаража, мYн буряад хэлэнэй тогтомол холбуулалнуудые шэнжэлхэ hалбарида ехэ нэмэлтэ боложо Yгэбэ гээшэ.
Эндэ А. Д. Дармаевагай (Фразеология прозы Чимита Цыдендамбаева, 2012), Н. П. Дондоковагай (Зоосемические фразеологические единицы бурятского языка: структура, семантика, функции, 2012) г. м. номуудые тэмдэглэе.
Тиихэдэ хараад Yзэхэдэ, ехэнхидээ буряад хэлэнэй тогтомол холбуулал-нуудые бYрилдэл, удха, грамматикын талаИаань онсо шэнжэнYYДые шэнжэлИэн байна ха. Харин уран зохёол, ниитлэл зохёол соохи тогтомол холбуулалнуудые найруулгын талаИаа энэ мYрнYYДые бэшэгшэ шэнжэлжэ Yзэhэн гээшэ. Иигэжэ буряад тогтомол холбуулалнуудые шэнжэлхэ хэрэгтэ горитой амжалтанууд туйлагдаа гэхэдэ алдуу болохогYЙ. Гэбэшье Yшeeл тогтомол холбуулалнуудай элдэб янзын талануудынь хYCЭд шэнжэлэгдээдуй гээшэ ааб даа.
МYнee сагта дэлхэйдэмнай боложо байhан даяаршалай (глобализаци) Yедэ олон Yндэhэ яhатан eehэдынгee соёл, хэлэ гээшые алдангYЙ саашань хYгжeeхэ ёhотой гэжэ ойлгожо, соёлоо хадагалжа, ерээдYЙ Yеын арадтаа дамжуулха гэжэ оролдожо байна гээшэ. Иимэ байдалда нэн тYPYYн тYрэл хэлээ hалгангYЙ, тэрэнээ саашань хYгжeeхэ ёhотойбди. Ушарынь хадаа хэлэнэй Yгы болобол Yндэhэ яhатан мYргYЙ хосоржо тYYхын табсан дээрэhээ Yгы болохонь тон эли бэзэ.
Оршон сагта хэлэ шэнжэлгэ хадаа гол тYлэб хYниие, хYнэй тойроод байhан юумэндэ, юртэмсэдэ яажа хандаhые, бYхы юумэндэ ямар сэгнэлтэ Yгэжэ байhан тухай асуудалнуудые шухала болгон табина гэжэ ажагламаар.
Тиихэдэ тогтомол холбуулалнууд илангаяа иимэ асуудалнуудые шиид-хэхэ хэрэгтэ ехэ ^нирхол тYPYYлнэ гээшэ. Юуб гэхэдэ, тогтомол холбуулалнууд угаараа Yндэhэ яhатанай сэдьхэлэй мэдэрэл, соёлтой нягта холбоотой, арадай тYYхэhээ hабагша татаhан онсо хэлэнэй ЗYЙл болоно. Жэшээнь, хэбтэИэн хони бодхоохогуй, тэмээн томодоо найдаа, ургы бэдэрЬэн ямаан шэнги, эрэ хунэй досоо эмээлтэ мори багтаха, мухар нюдаргаар бухын хамар нухэлхэ г. м. тогтомол холбуулалнууд нYYДЭлшэ буряад арадай соёл дээрэ Yндэhэлжэ бии боло^н ха юм. Иигэжэ буряад зон ажабайдалай YДэр бYриин YЗЭгдэлнYYДые ажаглан, тобшолол гаргажа, хараhан юумэндээ, илангаяа
хYниие, хYнэй зан абариие сэгнэжэ удхэжэ ябаИан табан хушуу малайнгаа нэрэ оруулан, иимэ тогтомол холбуулалнуудые зохёогоо гээшэ.
Тогтомол холбуулалнууд юумэ, узэгдэл нэрлэхэИээ гадна, тэдээндэ Yгэгдэhэн сэгнэлтэ дамжуулхадаа, хYнэй хэлэИэн юумэндээ хандасые ха-руулна. Буряад ЗYжэг хэлэнэй талаhаа ехэ шэнжэлэгдээгYЙнь харамтай. МYнeeнэй зохёолшодой зужэг абажа узэхэдэ, тогтомол холбуулалаар тон баян юм байна гэжэ ажаглалта хэхээр байна. Элитэ буряад зужэгшэ Б. П. Пурбуевай «Эрьехэ наран» зохёолдо элдэб олон янзын хэлэнэй уран hайханай арга хэрэгсэлнYYДЭЙ хажуугаар тогтомол холбуулалнууд хэлэлгые тон хурса, hонирхолтой болгохо арга боломжотой байна гэжэ эли тодоор га-рана.
Эндэ ЗYжэглэмэл зохёолой онсо шэнжэнь юун бэ гэхэдэ, боложо байhан YЙлэ хэрэгYYДынь гансал YГЭHYYДЭЙ хYсeeр харуулагдана гэжэ тобшолходо болоно. Харилсажа хеерэлдэхэдее, YЙлын ябасада геройнуудынь нYлee Yгэнэ, харин хeeрэлдeeниинь гол тYлэб YЙлэнь боложо Yгэнэ. Зужэгтэ сэхэ хэлэлгэ урагшаа тобойсо элиржэ гарана гээшэ. Зохёолшон хYнэй хэлэлгые тон хурса, тодо болгохые оролдоно, тиин сэдьхэлэй хYДЭлeeниие гYнзэгыгээр харуулжа шадана.
Тайзан дээрэhээ харуулагдадаг ушарhаа ЗYжэг харагшадай, уншагшадай ухаан бодолдо, сэдьхэлэй мэдэрэлдэ юунhээшье YЛYYгээр нYлeeлдэг гээшэ ааб даа. Иимэ ушарта тогтомол холбуулалнууд хэлэлгын уран хурса аргануу-дай эгээн тYPYY hуури эзэлдэг юм.
Тогтомол холбуулалнууд юумэ, Yзэгдэл нэрлэхын гадуур коннотациин YYPгэ ДYYPгэдэгынь мэдээжэ. Коннотаци гээшэ тогтомол холбуулалай удхын бYридэлдэ оролсодог, эмоционально-экспрессивнэ сэгнэлтые харуулдаг юм, гэжэ элитэ хэлэ шэнжэлэгшэд тэмдэглэнэ (В. Н. Телия, В. И. Шаховский, А. В. Кунин г. м.). Тиихэдээ илангаяа коннотациин талаар тон тобойсо Yзэгдэмэ тогтомол холбуулалнууд текстын удхые шангадхадаг гэжэ хэлэбэл ЗYб болоно.
Тогтомол холбуулалнуудЪаа боложо уран зохёолой жанрнууд хоорондоо илгаатай байдаг. Жэшээнь, ирагуу найруулгада ном бэшэгэй, дээдын найруулгын тогтомол холбуулалнууд хэрэглэгдэдэг, ЗYжэгэй текстдэ, илан-гаяа шог удхатай байгаа Иаань, яряанай, доодо найруулгатай тогтомол хол-буулалнууд хэрэглэгдэдэг.
Хунэй муу талын абари зан, сэдьхэлэй байдалые буруушаажа, сэдьхэлэй мэдэрэл дамжуулдаг тогтомол холбуулалнууд булинги олоор ЗYжэгтэ дайралдана. Тиихэдээ юумэнэй нэрын YYргэ дYYргэжэ байЪан тогтомол холбуулалнуудые нэгэ бYлэг болгожо элирYYлхээр байна. Жэшээнь:
- Хара ороолон!.. Хара нохой! (Наймаан найман хYлтэй, наймаашан хоёр хYЛтэй, 68 н.); - Узвврэй, hабшыhан хухэ улэгшэн (тэндэл, 57 н.);
- Ан арьяатанай, шоныншъе хунэкэн болохо hаа болоорой. Хара ороолон! (Тэргэ тYлеэн юутэб? 27 н.);
...Хулэг сулхэ моринhоо бэшэ юушъегуй годон-гозуули ганса бэе намда га-раhаар ганса басагаяа найдажа yгэhэн лэ юмшэбы даа! (Толдойн хYбYYн Болдой, 85 н.);
- Эзэн ухаантай Дандар яярынъ баhа архиин «уhан тулам» болошоо. (Эрьехэ наран, 187 н.);
Нохойн годон! (Бахын hанаан далайда, 272 н.). МYн Yшee убгэн шоно; ха-таhан духа; холхиндог хубуун г. м. уран хурса холбуулалнууд байна.
Тогтомол холбуулалай удхань контекст соо тойроод байЪан YгэнYYДЭэр дэмжэгдэдэг ба шангадхагдадаг юм:
Yгы, теэд еерее Митэбые байра hууригyй, тогтууригуй, хоо^н холхиндог хубуун гэжэ байжа хоёр шэхэнэйм яра болотор гэмэрдэг, хараадаг бэшэ hэн гут? Архинша, тамхинша, арбан долоо hамга абаhан... (35 н.) г. м. Эндэ муу зангынь олон талаИаа зураглагдана.
Ехэнхи ушарта иимэ тогтомол холбуулалнууд хYнэй эрхэ, байха байдал, ниитын ёИо гурим эбдэлгэтэй холбоотой байдаг. Зарим тогтомол холбуулалнууд ниитын эстетическэ эрилтэдэ таараа^й байдалые тэмдэглэдэг. Тиин
1) сэдьхэл, зан абари, ëho журамай (морально-этическэ) сэгнэлтэ дам-жуулдаг тогтомол холбуулалнуудые нэгэ бYлэг болгон илгахаар:
Хормойдоо haÄXU хабшуулhан хара барнааг! 12 н.; холхиндог хун; ...энэ «Yрввhэн бвврэ» Мэдэгма абга эгэшэ (Тэргэ тYлеэн юутэб? 146 н.);
2) ухаан бодолой (интеллектуальна) сэгнэлтэ: уhан тархи; нойтон мунса;
3) хYнэй гадуур байдал, шэг шарайн (эстетическэ) сэгнэлтэ: - Хэлээ хата, хара муухай Yхэдэл! Задагай, заархай аматай, заапайhан тYYXэй XYXэ зобол-го! (Толдойн хубуун Болдой, 113 н.) - туранхай хун тухай; духаа хатамар — хYгшэн муухай эхэнэр тухай; манхайhан ороолон! 52 н. — бэеэр томо, бYДYYн, тиигээд мYргYЙ хун тухай г. м.;
4) хэр зэргэ зондо туhатай бэ гэжэ харуулдаг (утилитарна): уhан тулам -архинша хун; ... нохойн эдихэгYй хара уhанда диилдэжэ, XYXэ зольбо боло-шоод... (Эрьехэ наран, 183 н.) - харауhан - водко г. м.
Тус тогтомол холбуулалнуудай удха хэлэгдэжэ байhан нюурта бу-руушааhан хандалга харуулха шэглэлтэйнь эли байна.
Илгагдаhан булэгэй тогтомол холбуулалнуудай буруушаалгын Yндэhэн бухы ниитын hанамжатай ниисэнэ, юуб гэхэдэ ниитэдэ тогтонижоhон мо-рально-этическэ, эстетическэ, утилитарна дуримдэ таараагуй байна.
Хараалай тогтомол холбуулалнууд хэлэжэ байhан хунэй сэдьхэлэй байдал, субъективнэ хандаса дамжуулна:
хара золиг! (Тэргэ тулеэн юутэб? 33 н.); хара хаатаршан! (тэндэл, 37 н.); хараал шэнгэhэн Yхэдэл! (Наймаан найман хултэй, наймаашан хоёр хултэй, 62 н.); бэлсъ^эн хара яндуул! (тэндэл, 67 н.); Сиилъ^эн XYXэ Yлэгшэн! 184 н.; hYYЗыhэн хара ороолон! (Эрьехэ наран, 188 н.) г. м.
Ямар нэгэ тогтомол холбуулал хэрэглэлгын ушар контекст соо элирдэг:
«Саг сагаараа байхагуй, сахилза хухеерее байхагуй» - Ши юугээшэн аад эндэ хамараа хабшуулха болообши? hабшииhан XYXэ боохолдой! 123 н.; -Yшвв нэрэгYй нэхытэнYYд байнабди. h-hи! Эдээндээ нэрэ Yгэхэ эсэгэнь лэ hэн бэзэ (Эрьехэ наран 168 н.); Энээнтэйшье хвврэлдэ, газаахи гонзогор мо-
дон столботойшье хвврэлдэ - адли байха. Мунввхил нойтон мунса (тэндэл, 175 н.)
Yгэгдэhэн тогтомол холбуулалнууд, нэгэ талаhаа, буруушааhан удха дамжуулна, нYгee талаhаа, хэлэжэ байhан хYнэй доошоо хYгжэлтэтэй байhые гу, али зорюута хэлэлгэеэ муудхааhые харуулна.
Тиигэжэ драматическа жанр, комеди, яряанай тогтомол холбуулалнуудай хэрэглэлгые Yргэн арга боломжотой гэжэ харуулна.
Юумэнэй нэрын YYргэтэй тогтомол холбуулалнууд хэлэгшэ хYнэй сэдьхэлэй мэдэрэл дамжуулха ехэ шадалтай байна. Буруушааhан сэгнэлтэтэй тогтомол холбуулалнууд юрэнхыдee тон хурса, hонирхолтой, хYнэй мэдэрэл дамжуулхадаа эгээл Yргэн арга боломжотой гэжэ тэмдэглэхэдэ арсалтагрт юм.
ХэрэглэгдэЬэн зохёолнууд
1. Кунин А. В. Фразеология современного английского языка / А. В. Кунин. М.: Международные отношения, 1972. 288 с.
2. Телия В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц / В. Н. Телия. М.: Наука, 1986. 142 с.
3. Шаховский В. И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка / В. И. Шаховский. Воронеж, 1987. 190 с.
4. Пурбуев Б. П. Эрьехэ наран / Б. П. Пурбуев. Агинское: Изд-во «Агын Yнэн», 2003. 281 н.
