Научная статья на тему 'STATUS REGISTRATION OFFICES IN UZBEKISTAN'

STATUS REGISTRATION OFFICES IN UZBEKISTAN Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
49
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
coup d'état / Turkestan / decree / civil marriage / People's Commissariat / Uzbek SSR / family / marriage / code / act / registry office / государственный переворот / Туркестан / указ / гражданский брак / Наркомат / Узбекская ССР / семья / брак / кодекс / акт / ЗАГС

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Khurshida D. Tillakhodjaeva

This article highlights the problems and prospects of the initial activities of the registry office in Uzbekistan during the Soviet era.It also shows that the process of their implementation and the initial difficulties and obstacles after the publication of the basic laws in this area, the first laws of the Soviet state on marriage and family have legal force to register all natural affairs.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СТАТУС ЗАГС В УЗБЕКИСТАНЕ

В данной статье освещаются проблемы и перспективы первоначальной деятельности органов ЗАГС в Узбекистане в советское время. Также показано, что процесс их осуществления и первоначальные трудности и препятствия после издания основных законов в этой сфере, первые законы Советского государства о браке и семье имеют юридическую силу для регистрации всех естественных дел.

Текст научной работы на тему «STATUS REGISTRATION OFFICES IN UZBEKISTAN»

DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-isru-02-01-01

Journal of Social Research in Uzbekistan

Pages: 1-7

JOURNAL OF SOCIAL RESEARCH IN UZBEKISTAN

journal homepage:

https://topjournals.uz/index.php/jsru

STATUS REGISTRATION OFFICES IN UZBEKISTAN Khurshida D. Tillakhodjaeva

Senior Lecturer

Tashkent State Technical University named after I.Karimov

trhurshida@,bk.ru_

ABOUT ARTICLE

Key words: coup d'état, Turkestan, decree, civil marriage, People's Commissariat, Uzbek SSR, family, marriage, code, act, registry office

Received: 04.01.22 Accepted: 10.01.22 Published: 15.01.22

Abstract: This article highlights the problems and prospects of the initial activities of the registry office in Uzbekistan during the Soviet era. It also shows that the process of their implementation and the initial difficulties and obstacles after the publication of the basic laws in this area, the first laws of the Soviet state on marriage and family have legal force to register all natural affairs.

УЗБЕКИСТОНДА ФХДЕ ИДОРАЛАРИ ДАСТЛАБКИ ФАОЛИЯТИНИНГ ЦАИД

ЭТИЛИШИ

Хуршида Д. Тиллаходжаева

И.Каримов номли ТДТУ, каттауцитувчи

trhurshida@bk.ru_

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Давлат тунтарилиши, Туркистон, декрет, фукаролик никохи, Халк Комиссариати, Узбекистан ССР, оила, никох, кодекс, далолатнома, ФХДЁ

Аннотация: Ушбу маколада Узбекистонда Совет даврида фукаролик холатларини кайд этиш органлари дастлабки фаолиятининг муаммолари ва истикболли ишлари ёркини намоён этилади. Шунингдек ушбу соха буйича эълон килинган асосий конунлардан сунг уларни хаётга тадбик этиш жараёни ва дастлабки кийинчилик ва тусиклар, Совет

давлатининг никох ва оила тугрисидаги дастлабки конунлари барча табиий холатларни руйхатга олиш конуний кучга эга булганлигини курсатади.

Journal of Social Research in Uzbekistan ISSN: 2181-2721

РЕГИСТРАЦИЯ ПЕРВИЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОРГАНОВ ЗАГС В

УЗБЕКИСТАНЕ

Хуршида Д. Тиллаходжаева

старший преподаватель Ташкентского государственного технического университета имени И.Каримова

trhurshida@bk.ru_

О СТАТЬЕ

Ключевые слова: Государственный переворот, Туркестан, декрет,

гражданский брак, Наркомат, Узбекская ССР, семья, брак, кодекс, акт, ЗАГС

Аннотация: В данной статье освещаются проблемы и перспективы первоначальной деятельности органов ЗАГСа в Узбекистане в советское время. Это также показывает, что процесс их реализации и начальные трудности и препятствия после публикации основных законов в этой области, первые законы Советского государства о браке и семье имеют юридическую силу для регистрации всех естественных дел.

КИРИШ

Жамият тараккиётининг барча боскичларида никох ва оила шаклллари жамиятнинг моддий шароитига караб белгиланиб келган.

Октябр давлат тунтаришини содир этган ишчилар синфи тунтаришининг илк кунларидан социалистик асосдаги никох ва оила конунчилиги масаласида хам маълум узгаришлар килишга киришди.

Туркистон улкасида никох-оила муносабатларидан келиб чикадиган низоларни хал килиш учун ахоли утрок жойларда ва шахарларда козилик судлари, козок, киргиз ва коракалпок халклари уртасида эса бий судлари иш олиб борган. Совет давлатиниг фукаролик холатларини руйхатга олиш тугрисидаги конунлари руйхатга олиш идораларини ташкил этиш Туркистон улкасига хам кириб келди ва кейинчалик Узбекистонда хам ФХДЕ органлари уз фаолиятини давом эттирди.

АСОСИЙ ЩСМ

1917 йил декабр ойида совет хукуматининг иккита декрети эълон килинди. "Фукаролик никохи, болалар ва фукаролик холатларини кайд этишни олиб бориш" ва "Никохдан ажралиш тугрисида" декретлардир [1;160].

Совет оила хукукининг тарихи шулардан бошланади. Буларда совет давлатидаги никох ва оила тамойиллари ифодаланиб, кейинчалик унча узгартирилмай амалдаги хукукда уз ифодасини топди. Совет давлатининг никох ва оила тугрисидаги дастлабки декретларида гуё совет фукаролари, миллат, ирки ва динга муносабатидан катъи назар, конун олдида тенг хукуклиги урнатилиб, кейинги конунлар бу принципнинг бузилмай амалга оширилишини таъминлаган [2; 13].

Journal of Social Research in Uzbekistan ISSN: 2181-2721

Уша даврда яъни 1918 йил 12 март кунидаги Туркистон улкаси фукаролик-маъмурий бошкаруви Буйругига асосан Фукаролик никохи, болалар, холат далолатномалари китобларининг юритилиши тугрисида 106 -сонли буйрук эълон килинади. Шахар ва волост булимларида, махаллий шахар округларида тез орада никох, тугилиш ва улимни руйхатга олиш булимларини ташкил килиш тугрисида Советлар ижроия кумитасининг карори эълон килинди. Шунингдек Халк Комиссариати котибияти тасдиги билан маълум бир шахарда, кишлок, волост, уездларда никох тугрисидаги ёзувлар булимлари очилган кундан бошлаб, никохлар, улим ва тугилиш тугрисидаги ёзувлар конуний кучга эга булади. Никох, тугилиш ва улим тугрисидаги барча ёзувлар тегишли муассасалар ва шахслар томонидан амалга ошириладиган булди [3;14].

Туркистон Республикаси буйлаб РСФСРда оила, никох ва фукаролик холатларини руйхатга олиш хакида чикарилган куплаб конун, фармон ва карорлар эълон килинади ва Туркистон улкаси Адлия ишлари буйича Халк Коммиссарлигига ва Марказий Ижроя ^умитасига ижро учун юклатилади. Буларга 1917 йил декабрда эълон килинган "Никох, оила ва васийлик тугрисидаги конунлар кодекси", 1918 йилда чиккан "Фукаролик холати далолатномалари тугрисидаги конунлар кодекси" кабилалар киради. Ушбу конунлар ижросини бажариш ва хаётга тадбик этишни Туркистон улкасида хам таъминлаш максадида марказдан "тажрибали" инструкторлар юборилади. Туркистоннинг барча округ, волостларга тегишли соха вакиллари келиб, махаллий ахоли билан танишиб, фукаролик холатларини руйхатга олиш ишларини билан таништириб борадилар. Лекин махаллий мусульмон ахлини ушбу жараёнлар билан таништириш ва шариат коидаларига асосланган диний урф-одатлардан воз кечиб, дарров бундай тартиб-коидаларга буусундириш кийин ва нотугри эканлигини билган холда аста секинлик билан тушунтириш ишлари олиб борилади ва айрим шариат коидалари ва одатлари амалда колдирилади.

УзССР ички ишлар Халк комиссариати томонидан Зарафшон, ^ашкадарё, Сурхондарёда, Хоразм вилояти ахолисининг табиий ходисаларини хисобга олиш ва руйхатга олиш тизимининг жорий этилиши хакида курсатмалар бериб борилади.

Бу вилоятларда 1919 йилдан бошлаб фукаролик холати далолатномалари тугрисидаги конунлар кодекси асосида ахолини руйхатга олиш жорий этилган.

Агар Туркистон шароитида фукаролик холати кайдлари иши жуда суст ривожланганини курсак, унинг асосий сабаби асосан, ахолининг мусулмон рухонийлари таъсири остида булганлиги ва конуннинг туб ахоли одат конунига зид келгани туфайли эди. Х,акикий вазиятни хисобга олган холда ушбу сохада яхши муваффакиятга эришиш учун ёзувлар ишини мусулмон рухонийлари вакилларига жорий этишни топшириш

Journal of Social Research in Uzbekistan ISSN: 2181-2721

кераклиги тугри деб топилган. Ишни черков рухонийларига ишониб топшириш уларнинг таъсирини янада мустахкамлайди лекин халк оммасининг гоявий озодлиги учун уларга карши курашда катта кийинчиликлар тугдиради.

Миллий-одатий маросимларни амалга кулланиши фукаролик холати далолатномаси тугрисидаги конунлар кодекси ва черковни давлатдан ажратиш тугрисидаги фармон талабини бузарди. Шунинг учун руйхатга олиш ишларини мусулмон рухонийлари вакилларига тулалигига бериш мумкин эмас эди [4;5-6].

Шунинггдек улар такдим этадиган хужжатлар юридик кучга эга булмасди. ФХДЁ органлари рахбарлари лавозимига ахоли орасида хурматга эга булган укитувчилар, козилар ва саводли шахсларни жалб этишни тавсия этилади.

Биринчи навбатда ахолини руйхатга олиш ишларини бошлаш учун Фукаролик холати далолатномаларини руйхатдан утказиш идораларни ташкил этиш ишлари бошланиб, ушбу идораларда руйхатдан утказиш китоблари алохида юритиш тартибга солинади, булар: -Тугилганларни кайд этиш китоби -Улимни кайд этиш китоби -Никохни кайд этиш китоби -Никохларни тугатиш китоби -Фамилияни узгартириш -Фарзандликка олиш китоби

Ушбу кайд этиш ишларида учириб тугирлаш ва кискартиришга йул куйилмайди. Бу ишларга жуда жиддий караш талаб этилиб, агар талабгорлар саводсиз булса, хар бир ёзув икки саводли талабгор томонидан имзоланиши керак булади.

Х,ар бир далолатнома китобида ёзувни алифбо тартибида саклаш талаб этилади. ^айд китобларини саклаш ва сертификатларни беришда хатога йул куймаслик талаб этилган ва бир нусхаси ФХДЁ архивига саклаш учун олиб куйилган. Эски йигма китоблар руйхатга олинган жойдаги ФХДЁ ташкилотининг архивларида сакланарди. Руйхатга олиш идорасидаги руйхатга олиш китобларининг саклаш муддати камида 50 йил ёки 75 йил булиб, ундан кейин статистика идораларига ва марказий архивларга саклаш учун топширилган.

Фукаролик холати далолатномалари гувохномалари. Ёзувларни тузатиш хакида. Улганларни кайд этишни тиклаш. Улимни кайд этишни ёзувларни тиклаш. Тугилиш ёзувларни тиклаш.

Journal of Social Research in Uzbekistan ISSN: 2181-2721

Никох ва никохни тугатиш кайдномаларини тиклаш .

Фукаролик холати хужжатларини четдан талаб килиш ва чет элга юбориш тартиби тугрисида каби хужжатлар [5;12].

Иттифок Марказий Ижроия Кумитаси, Туркистон Марказий Ижроия Кумитасининг 1923 йил феврал ойидаги ФХДЁ иши тугрисидаги баёноти кабул килинди.

Унга кура 1918 йил Адлия журналининг 1-сонида чоп этилган никох ва оила васийликка олиш фукаролик холати далолатномалари тугрисидаги конун кодекси, Туркистонда 1919 йилнинг 2чи ярмидан бошлаб ишлай бошлади, руйхатга олиш идорасининг барча иш фаолияти Марказий Федерация модели асосида давом эттирилди.

Тажрибадан шу маълум булдики, фукаролик хужжатлари тугрисидаги конунлар махаллий ахолининг махаллий яшаш шароитларига мослаштирилмагани, мутлако амал килмаслиги, фукаролик руйхатга олиш ишларига диний мулозимлар таъсири остидаги махаллий ахоли шубха ва ишончсизлик билан каралиши аник булди [6;25].

Кодекснинг дахлсизлигини 1921 йил охирида хисобга олинган ва фукаролик руйхатга олиш ишларини олдинга силтижитиш максадида Ички ишлар халк комиссариати Туркистон Республикаси барча Ижроия кумиталарига комиссия ишга тускинлик килаётган барча камчиликлар ва кийинчиликларнинг сабабларини куриб чикиш ва бартараф этиш таклифи билан чикади.

Масалан, 1922 йилда ФХДЁ хузурида - 465 булим мавжуд булиб: Никох руйхатга олиш-16525та,. Тугилганлк - 27724, улим-28877, ажралишлар-3199, фамилияга узгартиришлар-68, кайд этилган. Ушбу ракамлар фукаролик руйхатга олиш ишлари хар жихатдан оксаётганлигини курсатарди.

1923 йил январ-август ойларида ТССР хукуматининг энг мухим фармонлари, карорлари ва фармойишлари туплами эълон килиниб, унда республикаси худудидаги барча кози ва бийларга "^озилар тугрисидаги Низом"ни, ХКК карори №167 23.12.1922 куришни,"Туркестан хакикати" №6даги ХКК карори № 3 6.01.1923йдаги, "Туркестан хакикати" № 9сони уларнинг булимига оила ва никох хукуки сохасида келиб чикадиган ишларни куриб чикиш тайинланади.

^ози судлари тугрисида Низом хам эълон килинади. Унга кура судлар, козилар ва биийлар фаолиятидаги куп холларда фукаролик руйхатга олиш - ФХДЁ фукаролик руйхатга олиш идораси фаолияти билан чамбарчас боглик булиши мумкинлиги курсатилади [7;12].

Фукаролик (Совет) никохи эр-хотиннинг хукук ва мажбуриятларини келтириб чикариши ФХДЁ тугрисидаги конун 52-моддасида келтирилган булиб, унга кура судлар ишларини куриб чикишда фукаролик тугрисида никохни кайд этиш далилларини

Journal of Social Research in Uzbekistan ISSN: 2181-2721

(фукаролик ФХДЁ китобидан кучирма) талаб килишлари керак. Бундай талаб никох 20.12.1917й.дан сунг тузилган булса амал килиши мумкин эди [8;31].

1. Бу муддатдан олдинги никохлар учун никох хакикатини урнатишда мусулмонлар шариат конунларига риоя килишлари шарт булган.

2. Фукаролик холати далолатномаларини фукаролик руйхатга олиш булимларида уз вактида кайд этиш судяга дархол мажбурият юклайди, чунки асос суд буйругига асосланади. Шуни назарда тутилганки, кози ва бийлар фукаролик руйхатга олиш идораларига фамилияни узгартириш хакида, тугилиш, улим, йуколишлик холати, оталик, хакикий эмаслик ва никохни бекор килиш фактларини тан олиш холатлари тугрисидаги карорнинг нусхаларини жунатиб туришлари шарт эди. ^ози ва биийлар бундай нусхаларни фармон кучга киргандан кейин 3 кундан кечиктирмай юборилиши керак булган.

Юкоридаги коидаларни бузиш огир жазоларга, шу жумладан Жиноят Кодексининг 106, 107, 118-моддалари буйича судгача олиб келган [9;6].

Фукаролик холати далолатномалари 1920-йил 1-январгача мавжуд булмаган. 1 ноябрдан бошлаб рус ва мусулмон тилларида китоблар, курсатмалар, буйруклар ва конунлар кодексларини етказиб бериш чоралари курилди.

Республикада жами руйхатга олинган холатлар:

Тугилган Улим Никох Ажралиш Фамилияси узгаришлар Иуколганлар Етим болалар

8699 4891 5153 857 67 22 39

Натижаларга асосан, куриниб турибдики руйхатга олиш ишлари, тулик эмас, хато олиб борилган [10;22].

Бу маълумотлар тулик эмас ва туманларнинг узида туманда тузилган ФХДЁ ёзувлари хакида аник маълумотга эга эмас. ФХДЁ ташкилотининг узига карашли буйсунувчи тармоги устидан тулик назорат йуклиги, баъзи ФХДЁ округларининг йуклиги ва ишлар пала партиш ва режасиз олиб борилишига сабаб булади.

Келтирилган статистик маълумотларга кура, тугилиш ва улимнинг аназилини купол хатосиз амалга ошириш мутлако мумкин эмас эди. Бу курсаткичларга кура тугилиш даражаси -0.8% ва улим даражаси 0.45% ни ташкил этган. Коэффициентлар вокеликни аниклигини узида акс эттирмайди.

Туман фукаролик руйхатга олиш идораларида маълумотлар олиш факат жорий йил учун мумкин эди, уч ёки турт йил аввлги маълумотларни олиш иложи йук , чунки асос булиб хизмат киладиган хужжатларни узи йук эди.

Journal of Social Research in Uzbekistan ISSN: 2181-2721

Шундай килиб, совет хокимияти дастлабки йилларида ФХДЁ органлари ходимларининг фаолиятидаги юкорида курсатилган маълумотлардан баъзи камчиликларни борлиги ва уларни бартараф этишда зарур шароит ва малакали кадрларни керак булганли маълум булган экан.

Хулоса килиб айтганда, Совет даврида Узбекистонда ФХДЁ органлари фаолияти 1919 йилдан бошланиб, ушбу жараёнда турли хатоларга йул куйиш, турли иш жихозларини етишмаслиги ва ахолининг саводсизлиги куп кузатилади. Йилдан йилга фаолият давомида камчиликларни бартараф этиш ва уз устида ишлаш туфайли фукаролик холатларини руйхатга олиш ишлари ривожланиб борди хамда махаллий ахоли уртасида оммалашиб борди. Айникса совет даврида ФХДЁ органлариданги муаммо ва уларнинг ечими хусусида куп ишлар олиб борилади. Хрзирги даврга келиб эса унинг замонамизга яраша истикболлари хусусида хам жуда куп амалий-илмий ишлар олиб борилмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Сборник Узаконений 1917.№11,160 б, №10, 152-б (Collection of Legislation 1917.No. 11,160 p, No. 10, 152-p)

2. Узбекистон ССР никох ва оила кодексига шархлар Т.Узбекситон 1975. 13-б (Comments to the Code of Marriage and Family of the Uzbek SSR T. Uzbekistan 1975 13-p.)

3. Фонд-39.Опись-1.Хужжат-72.14варак (Fund-39.Description-1 Document-72.14page)

4. Фонд-86.Опись № 1. Х-2137. 5-6в (Fund-86. Inventory No. 1. Document-2137. 5-6 pages)

5. Р-39.Опись-2. Хужжат-611.12б. Fund-39. (Inventory No. 2. Document-611. 12- pages)

6. Собрание узаконения от 1922г.Изд.НКЮ. 25с.( Collection of legalizations from 1922. Publishing house of the People's Committee of Justice. 25p)

7. 1- сонли Адлия комиссиясининг ахборотномаси 1916 й.12б. (Bulletin of the Commission of Justice No. 1 1916 12 p).

8. ФХДЁ тугрисидаги конун 52-модда. 31б. (Article 52 Law on Registration of Civil Status Acts.

31p)

9. "Туркестан хакикати" №6,"Туркестан хакикати" № 9. ("The Truth of Turkestan" №6, "The Truth of Turkestan" № 9).

10. Р-39.Опись-1.дело-219.22стр. (Fund-39.Opis-1, Case No. 219. 22 pages).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.