CC BY
8УДК 392:273.2(476.5)
БОТ 10.52928/2070-1608-2023-67-2-86-93
СТАРАВЕРСК1Я АБШЧЫНЫ ПАУНОЧНА-ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУС1 У СЯРЭДЗ1НЕ 1940-х - 1950-я гг.
Артыкул прысвечаны характарыстыцы стараверсюх абшчын у Пауночна-заходняй Беларуа у сярэдзте 1940-х - 1950-х гг. Аналгзуецца стан стараверства у рэгiёне у гэты перыяд, прасочваюцца працэсы афщыйнага афармлення (рэгктрацьп) стараверсюхрэлтйных аб 'яднанняу, характарызуюцца iхузаемаадноаны з органамi савецкай улады. На аснове архiуных матэрыялау у працы асвятляецца дзяржауная nалiтыка у адноанах стара-верскай царквы у Пауночна-заходняй Беларуа у адзначаны храналагЫны прамежак.
Ключавыя словы: стараверы, эттчная група, рэлтйная абшчына, канфеая, Пауночна-заходняя Беларусь, дзяржауна-канфеайныя адноаны.
Уводзшы. Пауночна-заходш рэпён Беларуа з'яуляецца адным з трох пстарычных цэнтрау кампактнага пражывання русшх стараверау у межах краiны [1]. За працяглы перыяд на гэтых землях сфармiравалася даволi вялiкая зона стараверсюх пасяленняу (асноуныя арэалы размяшчаюцца на тэрыгорыi Браслаускага, Мiёрскага, Шаркаушчынскага, Пастаускага, Глыбоцкага раёнау i пераходзяць на сучасныя лггоусшя i латвшсшя землi; не-вялiкiя арэалы фшсуюцца таксама у Астравецшм, Ашмянсшм, Мядзельсшм i Валожынсшм раёнах). У беларускай пстарыяграфи тэма стараверства рэгiёна не адносщца да лiку папулярных. Асаблiва бракуе даследаванняу, пры-свечаных псторьп стараверау паУночна-заходнiх беларусшх земляу у другой палове ХХ ст. Метавши у гэты перыяд рэгiён становщца важнейшым цэнтрам стараверства у Беларуси
Мэта дадзенай працы - даць характарыстыку стараверскiм абшчынам рэгiёна у пасляваенны перыяд (19451950-я гг.). Асновай для даследавання стау комплекс армуных матэрыялау аб дзейнасцi стараверсюх абшчын, яюя адносяцца да справаводства Савета па справах рэлйшных культау (ССРК). Гэты орган быу створаны у СССР яшэ у 1944 г. для кантроля дзейнасцi рэлшйных арганiзацый, акрамя Рускай Праваслаунай царквы (для яе кантролю быу створаны асобны орган). Разам з цэнтральным ССРК, як1 дзейнiчау пры СНК СССР (з 1946 г. - пры Савеце Мшстрау), пры рэспублшансшх СНК (з 1946 г. - пры Саветах Мшстрау) i абласных выканкамах быу сфармiраваны шстытут упаунаважаных Савета. У працы выкарыстаны матэрыялы, якiя захоуваюцца у Нацыянальным архиве Рэс-публiкi Беларусь 1 Дзяржауным архиве Вщебскай вобласщ. Геаграфiчныя межы даследавання ахопл1ваюць тэрыто-рыю Пауночна-заходняй Беларуа. У адзначаны перыяд гэтая тэрыторыя адносшася да розных адмшстрацыйных адзiнак. З 1944 г. земл Уваходзiлi у склад Полацкай i Маладзечанскай абласцей. Яшчэ у 1939 г. пауночна-заходтя раёны Беларуа быт аб'яднаны у Вiлейскую вобласць, якая у 1944 г. была перайменавана у Маладзечанскую. У тым жа годзе частка яе раёнау была перададзена у склад Полацкай вобласщ (Малюнак 1). Але у 1954 г. Полацкая вобласць была л^вдавана i яе дзевяць раёнау 1зноу 6ыл1 перададзены у склад Маладзечанскай, якая у 1960 г. была скасавана i тэрыторы! адыйшл у склад Вiцебскай, Мшскай i Гродзенскай абласцей.
канд. Яст. навук, дац. У.Я. А УСЕЙЧЫК (Полацт дзяржауны утверстэт мя Еуфрастт Полацкай) ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6433-0039
Малюнак 1. - Адмшктрацыйна-тэрытарыяльны падзел у Пауночна-заходняй Беларуа (1945 г.)
Асноуная частка. Стан стараверсшх абшчын у Пауночна-заходняй Беларуа у пасляваенны перыяд знач-ным чынам быу абумоулены асабл1васцям1 1х развщця у папярэдшя часы, асабл1ва у 1920 - 1930-я гг. У м1жваен-ныя гады рэпён знаходз1уся у складзе Польшчы. Нягледзячы на дамшаванне тут каталщкага касцёла, станов1шча 1ншых канфесш у гэты перыяд было дастаткова нядрэнным, таму стараверская царква разв1валася у адносна спрыяльных умовах. Гэта прывяло да росту колькасц абшчын 1 1х вершкау. Ужо у канцы 1930-х гг. на тэрыторьп Пауночна-заходняй Беларуа нал1чвалася 30 стараверсшх рэлйшных аб'яднанняу (малюнак 2), у яшх нал1чвалася звыш 30 тыс. вершкау [2, с. 47]. У наступныя перыяды гэта асабл1васць прадвызначыла дамшаванне рэпёна сярод 1ншых стараверск1х цэнтрау на беларусшх землях. Астатшя рэпёны кампактнага рассялення стараверау у Беларуа знаходзяцца у Пауночна-усходняй 1 Пауднёва-усходняй яе частках. У м1жваенны перыяд гэтыя тэрыторы1 уваходзш у БССР, дзе становшча стараверскай царквы было непараунальна горшым чым на заходнебеларуск1х землях, што вылшася у масавае закрыццё храмау 1 спыненне афщыйнай дзейнасц абшчын. Усё гэта ютотным чынам пауплывала на стан стараверскай супольнасц у Беларуа у наступныя перыяды.
Нягледзячы на цяжшя страты, яшя панесла стараверская супольнасць Пауночна-заходняй Беларуа у гады Вялжай Айчыннай Вайны (разбурэнне храмау, зшшчэнне насельнщтва 1 г.д.), большасць яе рэлтйных аб'яднанняу працягвала сваю дзейнасць як падчас вайны, так 1 адразу пасля яе. Пры характарыстыцы 1х стану у першыя пасляваенныя гады неабходна адзначыць некаторую няпоунасць афщыйных даных. Як вышкае з анал1зу арх1у-ных матэрыялау, больш пшьная увага з боку Савета па справах рэлтйных культау (далей - ССРК) 1 органау улады за дзейнасцю стараверск1х рэлшйных абшчын у Пауночна-заходняй Беларуа была скравана толью з 1946 г. Па гэтай прычыне афщыйная статыстыка 1944-1946 гг. няпоуная 1 мае недакладнасщ. Так, згодна з даным1 на канец 1945 г., на тэр^ггоры1 БССР нал1чвалася 52 дзеючыя абшчыны стараверау. З 1х у Маладзечанскай вобласщ было зафжсавана тольк1 3, а у Полацкай - 4 [3, арк. 204, арк. 205]. Аднак ужо у справаздачы упаунаважанага ССРК па БССР за 1945 г. была прадстаулена значна большая колькасць абшчын як у цэлым па Беларуа, так 1 па пауночна-заходшм рэпёне. Згодна з гэтым1 даным1 у межах Полацкай вобласщ фжсавалася ужо 12 рэлшйных аб'яднанняу стараверау, а у Маладзечанскай - усё тыя ж 3 [3, арк. 289]. А яшчэ праз некаторы час 1х колькасць як у Беларуа, так 1 у пауночна-заходшм рэпёне ютотна "падрасла". Так, ужо напрыканцы 1946 г. па БССР нал1ч-валася 71 стараверская абшчына. У сваю чаргу, у Полацкай вобласщ 1х было зафксавана 20, а у Маладзечанскай - 7 [4, арк. 71]. Але на самой справе гэты статыстычны "рост" быу абумоулены толью удакладненнем падлжау. Як вышкае з анал1зу крынщ, 1 гэтыя даныя па Полацкай 1 Маладзечанскай абласцях был1 няпоуным1 (гл. шжэй). Пачынаючы з 1949 г. у справаводчых матэрыялах ССРК ф1ксуецца некаторае памяншэнне колькасц стараверсшх прыходау у рэпёне. У гэтым годзе 1х у Полацкай вобласщ было зафжсавана тольк1 16, а у Маладзечанскай - 4 [5, арк. 196], але, як вышкае з анал1зу матэрыялау, гэтае памяншэнне носщь выключна фармальны характар, паколью з гэтага часу у афщыйных справаздачах пачынае указвацца тольк1 колькасць абшчын, што атрымал1 афщыйную рэпстрацыю.
Пэуныя прабелы ва ул1ку стараверсшх абшчын рэпёна был абумоулены таксама складанасцю 1 працяг-ласцю працэса 1х афщыйнага афармлення у дзяржауных органах. У межах Полацкай 1 Маладзечанскай абласцей значная колькасць абшчын была зарэпстравана толью у канцы 1940-х гг., а працэс афщыйнага афармлення ста-раверск1х рэлшйных аб'яднанняу у рэпёне быу давол цяжюм 1 прыпозненым у параунанш з Усходняй Бела-руссю. Так, ва Усходняй Вщебшчыне, большасць стараверск1х прыходау атрымала афщыйную рэпстрацыю яшчэ
Цэнтры абшчын (адмшютрацыйна-тэрытарыяльны падзел прадстаулены на сучасны стан):
Ашмянст раён: 1. Гедэйю, 2. Новая Слабада. Валожынсюраён: 3. Масцшча. Астравецшраён: 4. Стрышшю. Мядзельсш раён: 5. Св1р.
Пастауст раён: 6. Атдамы, 7. Кукляны, 8. Захараушчына, 9. Лучай. Браслаусю раён: 10. Ввдзы, 11. Астровшю, 12. Грыгараушчына, 13. Мшкав1чы, 14. Мжалаюнцы, 15. Рымущ, 16. Булавшю, 17. Лаунт, 18. Мацешы, 19. Буеушчына, 20. Юрылша, 21. Друя. Мiёрскiраён: 22. Шунт, 23. Кублшчына.
Шаркаушчынсю раён: 24. Барсучына, 25. Яжоука, 26. Варонка, 27. Ракауц^1, 28. Германав1чы.
Глыбоцт раён: 29. Ластав1ч^1, 30. Залессе.
Малюнак 2. - Стараверсшя абшчыны на заходнебеларускiх землях у другой палове 1930-х гг.
на працягу 1945-1946 гг. [6, с.77-78], у той час як на захадзе рэпёна асноуная iх колькасць - только у 1947-1949 гг. На гэта пауплывала некальк1 фактарау, але, найперш, нежаданне самiх абшчын афармляць афщыйную рэпстрацыю у савецк1х органах улады. На такую сггуацыю у першыя пасляваенныя гады пастаянна звярталi увагу у сва1х справаздачах упаунаважаныя ССРК. Так, упаунаважаны па Полацкай вобласщ у 1945 г. адзначау наступнае: "Духовные наставники старообрядческих общин при разговоре о регистрации религиозного общества и о выборе ревизионной комиссии и исполнительного органа некоторые заявляли, что мы никакого заявления писать не будем о регистрации, выбирать в комиссии и исполнительные органы также не можем" [3, арк. 85]. У немалой ступеш гэта было абумоулена тым фактам, што усе стараверсшя абшчыны рэпёна з сярэдзшы 1920-х гг. былi падначалены Вышэйшаму стараверскаму савету (далей - ВСС) у В!льт i там жа мел1 адпаведную рэпстрацыю. А таму у першыя пасляваенныя гады стараверск1я святары (духоуныя настаунiкi) i вернiкi не разумел! патрэбы у атрымант дадатковай рэпстрацьп абшчыны у савецшх органах улады. На такую асабл!васць давол часта звяр-тал! увагу упаунаважаныя ССРК па Полацкай ! Маладзечанскай абласцях [7, арк. 214, арк. 219; 8, арк. 106адв; 9, арк. 187]. Пры гэтым неабходна адзначыць, што ! у пасляваенны перыяд уплыу ВСС на рэлтйныя аб'яднант стараверау Пауночна-заходняй Беларус! быу давол! !стотным.
Рэлiгiйныя абшчыны стараверау у межах Полацкай вобласщ у першае пасляваеннае дзесящгоддзе. Большая частка стараверсшх прыходау рэпёна у пасляваенны перыяд размяшчалася на тэрыторы! Полацкай вобласщ. Яшчэ у канцы 1930-х гг. на гэтых землях фжсавалася 22 рэлйшныя аб'яднанн (без ул!ку абшчыны у г. По-лацку, якая тэрытарыяльна адносщца да Пауночна-усходняй зоны рассялення стараверау у Беларуа ! у дадзеным артыкуле разглядацца не будзе). Нягледзячы на цяжк!я спусташэнн! у часы Вял!кай Айчыннай Вайны, амаль усе яны працягнул! сваю дзейнасць пасля яе заканчэння. Як было адзначана вышэй, адразу пасля вайны не усе стараверсшя абшчыны вобласщ быт выяулены ! ул!чаны ССРК ! мясцовым! органам! улады. I только з 1946 г. аф!цыйныя статыстычныя даныя пачал! фшсаваць адносна аб'ектыуную карщну аб колькасщ стараверсшх рэлшйных аб'яднанняу у Полацкай вобласщ. Так, ужо у пачатку 1946 г. у межах вобласщ афщыйная статыстыка паведамляла пра 20 стараверсшх абшчын, але только 4 з !х на той час прайшт рэпстрацыю (таблща 1).
Таблща 1. - Стараверсшя абшчыны Полацкай вобласщ (па стану на пачатак 1946 г.)
Раён / горад Колькасць абшчын Месца правядзення багаслужэнняу
усяго зарэпстраваных незарэпстраваных у храмах у прыватных дамах
Г. Полацк 1 1 - - 1*
Браслауск! раён 7 - 7 3 4
Ввдзаусю раён 3 - 3 3 -
Шаркаушчынсю раён 4 1 3 3 1
М!ёрск! раён 3 1 2 1 2
Глыбоцк! раён 2 1 1 2 -
Усяго 20 4 16 12 8
* - Мелася таксама напауразбураная царква.
Крынща: складзена аутарам на аснове [8, арк. 106].
На працягу наступных двух гадоу большая частка стараверсшх рэлшйных аб'яднанняу Полацкай вобласщ усё ж прайшла рэпстрацыю. На пачатку 1948 г. у яе межах па-ранейшаму фжсавалася 20 абшчын, 15 з яшх ужо был! зарэпстраваным! М!ж тым 5 рэлшйных груп не прайшл! рэпстрацыю, у першую чаргу, з-за адсутнасщ малтоунага памяшкання. Па раёнах зарэпстраваныя абшчыны был размеркаваны наступным чынам: Браслауск - 4, Вадзауск - 3, Шаркаушчынсш - 3, Шёрсш - 3, Глыбоцк - 2. Яшчэ адна зарэпстраваная абшчына дзейтчала у Полацку [10, арк. 152]. Згодна з даным! на 1949 г. у межах вобласщ нал!чвалася ужо 16 дзеючых стараверсшх рэлшйных аб'яднанняу. Як вышкае з анал!зу арх!уных матэрыялау, 14 з гэтых абшчын мел! храмы, а 2 праводзш багаслужэнт у прыватных дамах. Па вобласщ на гэты час нал!чвалася 14 святароу (духоуных настаушкау) [11, арк. 154, арк. 174, арк. 175].
У наступныя гады колькасць афщыйна зарэпстраваных стараверсшх абшчын у Полацкай вобласщ па-меншылася. Так, згодна з крынщам!, у канцы 1950 г. !х нал!чвалася 12, а ужо на пачатку 1951 г. афщыйна дзейшчала тольк! 10 (у г. Полацку, в. Кублшчына, в. Ластав!чы, в. Ракауцы, мяст. Германав!чы, в. Варонка, в. Бу-лавшш1, в. Мжалаюнцы, в. Юрылша, г. Ввдзы) [12, арк. 114]. За невялшм! зменам!, амаль такая ж колькасць аф!цыйна зарэг!страваных стараверск!х прыходау заставалася у рэг!ёне фактычна да канца 1980-х гг. Так, у хутшм часе была зарэпстравана Мшкавщкая абшчына, а у 1955 г. вернута рэпстрацыя Шушкаускай (гл. шжэй). За наступны перыяд тольк! адна стараверская абшчына рэг!ёна была пазбаулена аф!цыйнай рэг!страцы! (у 1969 г. -Мкалаюнцауская) [13, арк. 68, арк. 73].
Найбольшая колькасць стараверсшх абшчын Полацкай вобласщ у пасляваенны перыяд дзейшчала на тэрыторы! сучаснага Браслаускага раёна. У 1945-1950-х гг. яго земл! быт падзелены памш Браслаусшм ! Вщзаусшм
1 У дакуменце указана Буеуская абшчына. Аднак гэта указана памылкова, бо павшна быць Булавшская, якая дзейтчала у той час афщыйна ! была зарэпстравана. У той час абшчына у Буеушчыне не зарэпстравана ! дзейтчала нелегальна. Трэба адзначыць, што гэтыя абшчыны ня рэдка блытаюцца у дакументах таго часу.
раёнамi (у 1960 г. Вщзауск раён быу л^щаваны i яго тэрыторыя увайшла у склад Браслаускага), а таксама 3yciM невялiкая частка разам з пас. Друя знаходзшася у складзе Мiёрскага раёна. Яшчэ у даваенны перыяд на тэрыторьп сучаснага Браслаускага раёна аформiлася 12 рэлйшных аб'яднанняу стараверау. Аднак па-рознаму склауся ix лёс пасля Вялшай Айчыннай Вайны. На працягу 1947-1948 гг. был зарэпстраваны тры стараверсшя абшчыны у в. Юры-лша, г. Ввдзы i в. Булавшш. Адной з першых атрымала афщыйную рэпстрацыю абшчына у в. Юрылша (14 жшуня 1947 г.) [14, арк. 20]. Ввдзауская стараверская абшчына была зарэгiстравана 3 сакавiка 1948 г. [15, арк. 34]. Па ты-павой дамове ад 20.03.1951 г. прыхажанам у карыстанне быу перададзены храм у г. Ввдзы [15, арк. 32], а стараверская абшчына у в. Булавшк атрымала афишную рэпстрацыю 22 чэрвеня 1948 г. [16, арк. 21, арк. 22].
Нягледзячы на тое, што па БССР у канцы 1940-х - пачатку 1950-х гг. назiраецца лшввдацыя многix стара-версшх абшчын, у пауночна-заходшм рэгiёне, наадварот, фiксуюцца прыклады рэпстрацш новых. Гэта адбывалася нават нягледзячы на тое, што упаунаважаны ССРК па БССР ад 09.06.1949 г. выдау указанне, якое забараняла рэгiстраваць новыя рэлшйныя аб'яднаннi [17, арк. 10]. На працягу 1951-1952 гг. прайшлi рэпстрацыю стараверская абшчыны у Мiнкавiчаx i Мiкалаюнцаx. Так, 4 сакавiка 1951 г. была наюравана заява на iмя упаунаважанага Савета па справах рэлйшных культау па Полацкай вобласщ ад вернiкау Мiкалаюнцаускай абшчыны з просьбай аб рэпстрацш [15, арк. 1]. Абшчына была зарэпстравана 7 жшуня 1951 г.2 [13, арк. 69], а тыпавая дамова на перадачу храма у карыстанне вершкам была падтсана яшчэ 24 верасня 1950 г. [13, арк. 4].
Як сведчаць крынiцы, у 1950 г. упаунаважаным ССРК па Полацкай вобласщ была выяулена "нелегальна дзеючая" стараверская абшчына у в. Мiнкавiчы. Нягледзячы на тое, што вернЫ у 1951 г. падалi дакументы на рэпстрацыю [18, арк. 3], афщыйнага заканадаучага афармлення абшчына спачатку не атрымала. Гэта адбылося таму, што упаунаважаны па вобласщ дзейшчау у адпаведнасцi з указаннем упаунаважанага па БССР ад 09.06.1949 г. Аднак, з-за таго што паблiзу ад Мшкавщкага прыходу не было дзеючай зарэгiстраванай абшчыны, да якой можна было б далучыць яго, упаунаважаны па Полацкай вобласщ хадайшчау аб яго рэгiстрацыi. Яго аргументацыя падмацоувалася наступным чынам: "чтобы не ущемлять религиозные чуства верующих, считаю целесообразным, как исключение, зарегистрировать Минковичскую старообрядческую общину" [17, арк. 10]. Яшчэ у лшет 1951 г. была падтсана дамова на перадачу храма вершкам, а у сакав^ 1952 г. абшчына атрымала афщыйнае афармленне [18, арк. 11, арк. 18].
Яшчэ дзве стараверсшя абшчыны рэпёна у пасляваенны перыяд атрымалi афщыйнае афармленне -Астровш-ская i Друеуская (апошняя у той час знаходзшася на тэрыторыi Шёрскага раёна). Аднак у хутк1м часе яны был знятыя з афщыйнага улшу. У дакументах ССРК даныя аб часе, прычынах i асаблiвасцяx закрытия гэтых абшчын некальк1 разыходзяцца. Так, афщыйныя крынщы паведамляюць, што стараверская абшчына у Друi прыпынша сваю дзейнасць у сярэдзiне 1950 г. з-за адсутнасщ малiтоУнага дома, а яе духоуны настаушк А.А. Аляксееу пераехау у Лiтву. Аднак яшчэ на пачатку 1951 г. упаунаважаны ССРК выклшау духоунага настаушка для папярэджання аб магчымым роспуску абшчыны [12, арк. 115; 17, арк. 39; 19, арк. 65]. У сваю чаргу, Астровшская абшчына мела свой храм [17, арк. 39], аднак усё роуна была пазбаулена магчымасщ працягнуць легальную дзейнасць. У справаздачы упаунаважанага ССРК па БССР за 2 квартал 1951 г. адзначалася, што Астровшскую абшчыну варта зняць з рэпстрацып, пакольк яна прыпынша сваю дзейнасць яшчэ у 1949 г. па прычыне адмовы выконваць святаром свае функцып [19, арк. 65]. У шшай крынщы адзначалася, што абшчына не дзейшчае з 01.02.1950 г. i з гэтага часу яе вернЫ ужо далучылюя да суседняй Ввдзаускай абшчыны [17, арк. 39]. У вышку было прынята рашэнне Полацкага абласвета аб закрыцщ гэтых абшчын (Друеускай i Астровшскай) i зняцця з рэпстрацш [17, арк. 40].
Разам з тым, на Браслаушчыне (у адпаведнасцi з тагачаснымi адмiнiстрацыйнымi адзiнкамi - на тэрыторыi Вiдзаускага i Браслаускага раёнау) функцыянавалi i незарэпстраваныя групы вершкау-стараверау. Старшы ш-спектар упаунаважанага Савета па БССР па пытаннях вывучэння дзейнасцi рэлiгiйныx абшчын у Полацкай вобласщ на пачатку 1950 г. выявiу яшчэ 4 незарэпстраваныя стараверсшя групы у вв. Лаушш, Рымуцi, Буеушчына, Мацешы. Ва уах гэтых абшчынах адсутнiчалi храмы i багаслужэннi яны праводзiлi па хатах [20, арк. 12]. Як вышкае з аналiзу арxiуныx даных, стараверская абшчына у в. Лаунiкi яшчэ у 1946 г. набыла хату i прыстасавала яе пад малггоуны дом, але, пакольк1 абшчына не была зарэпстравана, то мясцовы сельсавет забарашу там праводзiць багаслужэннi, а малггоуны дом прапанавау перадаць пад школу. Як вышкае з арxiуныx матэрыялау, як1я xраналагiчна адносяцца да пачатку 1949 г., гэта рэлшйная група ужо не дзейнiчала, а яе вершш далучылiся да суседняй Булавшскай абшчыны [11, арк. 106; 5, арк. 13]. Стараверсш храм у в. Рымущ быу зшшчаны яшчэ у 1941 г. акупантамi [13, арк. 15-16адв]. Нягледзячы на яго адсутнасць, абшчына яшчэ некаторы час дзейнiчала пасля вайны. Аднак у 1951 г. яе духоуны настаушк А.Р. Зуеу перайшоу служыць у Мiкалаюнцаускую абшчыну [13, арк. 17]. Стараверсш храм у в. Мацешы таксама згарэу у час вайны у 1944 г., але абшчына працягвала дзей-нiчаць у пасляваенны перыяд, а багаслужэнш адбывалюя па хатах вернiкау [20, арк. 10].
Яшчэ адна група вершкау-стараверау дзейшчала у в. Буеушчына. Як вышкае з аналiзу арх1уных крынщ, яе храм згарэу яшчэ у 1936 г. У 1939 г. пачалося будаунiцтва новага, але з-за Вялжай Айчыннай Вайны завяршыць яго не удалося. Пасля заканчэння вайны недабудаваны храм перайшоу ва уласнасць мясцовага калгаса, як1 за-кончыу пабудову i стау яе выкарыстоуваць пад зернесxовiшча. Нягледзячы на гэта, абшчыне працягвала дзейнасць, праводзячы багаслужэннi у доме святара [21, арк. 211]. У пасляваенны перыяд на Браслаушчыне юнавала яшчэ адна стараверская абшчына у в. Грыгараушчына. Аднак у афщыйных справаводчых дакументах ССРК
2 Аднак у шшым дакуменце сустракаецца дата афщыйнай рэпстрацш роуна на год пазней - 07.08.1952 г. [13, арк. 30].
! мясцовых органау улады 1945 - пачатку 1950-х гг. шфармацыя аб ёй не выяулена. У больш позшх дакументах (сярэдзша 1950-х гг.) усё ж сустракаюцца даныя аб яе нелегальнай дзейнасщ (гл. шжэй).
Таюм чынам, у пасляваенныя гады на тэрыторы! сучаснага Браслаускага раёна 5 стараверсюх абшчын працягнут афщыйную дзейнасць (Вщзауская, Юрылшская, Булавшская, Мжалаюнцауская ! Мшкавщкая), 7 абшчын функцыянавал! без рэпстрацып ! !х дзейнасць афщыйна спыншася (Рымуцкая, Буеушчынская, Мацешская, Астровшская, Грыгараушчынская, Друйская, Лаушкауская). На працягу даследуемага перыяду некаторыя з !х далучыл!ся да дзеючых, а шэраг працягвал! сваю працу нелегальна.
У першыя пасляваенныя гады на тэр^ггоры! сучаснага Шаркаушчынскага раёна працягвал! дзейнасць 4 стараверсюя абшчыны (у вв. Барсучына, Варонка, Германавчы, Ракауцы), яюя атрымал! ! афщыйную рэпстра-цыю. Сярод !х першай была зарэпстравана абшчына у в. Варонка (12 студзеня 1946 г.) [22, арк. 20], але толью у студзен! 1948 г. была заключана тыпавая дамова на перадачу Варонкаускага храма вершкам [22, арк. 12]. 18 верасня 1947 г. была зарэпстравана абшчына у в. Ракауцы (цяпер у складзе г.п. Шаркаушчына) [23, арк. 16]. Стараверская абшчына у в. Германав!чы была зарэпстравана 23 снежня 1947 г. [24, арк. 21]. Абшчына у в. Барсучына таксама прайшла рэпстрацыю, аднак праз некаторы час была яе пазбаулена. Як сведчаць арх!уныя кры-шцы за 1949 г., зняцце з рэпстрацып было шщыявана сам!м духоуным настаушкам Ф.С. Войтавым, як не хацеу плащць падатю як святар. Аднак пасля зняцця з рэпстрацып яму забаранш праводзщь багаслужэнш ! выконваць рэлтйныя абрады. У наступным Ф.С. Войтау спрабавау !зноу прайсщ рэпстрацыю абшчыны, аднак яго нама-ганн! поспехау не мел! [11, арк. 157]. Як вышкае з арх!уных крынщ, з 1950 г. рэлтйнае аб'яднанне ужо не дзей-шчала, а сам Ф.С. Войтау выехау у Ливу [17, арк. 39].
У межах сучаснага Мiёрскага раёна у пасляваенны перыяд дзейнчала 2 рэлтйных аб'яданн! стараверау-беспапоуцау у в. Кубл!шчына ! в. Н!ун!к! (як ужо было адзначана вышэй, у той час на тэрыторы! раёна яшчэ адна абшчына была у Дру!). Усе яны прайшл! аф!цыйную рэпстрацыю, аднак у 1952 г. Шушкауская абшчына была з яе знята. Рашэннем ад 21 мая 1952 г. Савет па справах рэл!г!йных культау пры Савеце М!н!страу СССР санкцыянавау закрыццё храма. Гэта адбылося на падставе рашэння выканкама Полацкага абласнога савета ад 20 снежня 1951 г. Закрыццё адбылося на аснове !нфармацы!, якую прадстав!у упаунаважаны ССРК па Полацкай вобласц!. Даючы заключэнне, ён адзначыу, што Н!ун!кауская абшчына малаколькасная, нал!чвала каля 60 чалавек ! мал!тоуны дом не выкарыстоувае. У сваю чаргу, як аказалася, гэтыя даныя абсалютна не адпавядал рэальнай карщне, на што потым звяртал увагу у ССРК ! рэпстрацыю абшчыны праз пэны час аднавш [25, арк. 5].
На тэрыторы! Глыбоцкага раёна у пасляваенны перыяд фшсавалюя дзве стараверсшя абшчыны з цэнтрам! у в. Ластав!чы ! в. Залессе, аднак толью Ластавщкая абшчына была зарэпстравана ! працягнула легальную дзей-насць. У той жа час Залеская абшчына у пасляваенны перыяд хоць ! згадваецца як аф!цыйна дзеючая, але як вышкае з арх!уных дакументау, афщыйнай рэпстрацыи так ! не атрымала. Пры гэтым варта адзначыць, што яшчэ у 1945 г. Залеская стараверская царква была узята на дзяржауны улж [26, с. 143], а з 1944 г. абшчына выплочвала усе неабходныя падатю ! плацяжы [27, арк. 40]. Пры гэтым арх^уныя дакументы сведчаць, што на працягу пер-шага пасляваеннага дзесяц!годдзя верн!к! прадпрымал! спробу зарэг!страваць абшчыну. Так, упаунаважаны ССРК па Полацкай вобласщ адзначау, што на пачатку 1951 г. у рэпстрацыйнай справе абшчыны была частка дакументау. Згодна з яго шфармацыяй, на 21 лютага 1951 г. быу выклжаны духоуны настаушк, яю аднак не з'яв!уся ! дакументы не прадстаиу. Згодна з даведкай Глыбоцкага выканкама у гэты час абшчына ужо не дзей-шчала [12, арк. 114, арк. 115]. Аднак на самой справе абшчына функцыянавала ! вершш працягвал ажыццяуляць спробы зарэпстраваць абшчыну. Так, 30 верасня 1953 г. паступша новая тсьмовая заява ад вершкау-стараверау в. Залессе аб рэпстрацып !х рэлшйнага аб'яднання [28, арк. 286], аднак усе гэтыя намаганш не прынесл! плёну ! у 1961 г. стараверскую царкву перадал пад патрэбы Залескай школы.
У пасляваенны перыяд на тэрыторы! Дунтавщкага раёна Полацкай вобласщ працягвала функцыянаваць стараверская абшчына у в. Лучай, доуп час застаючыся няул!чанай. Лучайская стараверская абшчына у пасляваенны! перыяд не была зарэпстравана. Згодна з арх!уным! даным!, яна дзейтчала у пасляваенныя гады да 1948 г., аднак з-за малой колькасщ вершкау ! неактыунага наведвання храма святар паюнуу абшчыну ! перайшоу у шшую [29, арк. 34]. Храм у гэтым жа годзе быу зачынены Дуншавщюм райвыканкамам, вершю стал! зб!рацца для ба-гаслужэнняу па хатах. Факт так!х маленняу быу выяулены упаунаважаным ССРК па Полацкай вобласц! у 1951 г. [12, арк. 166]. Вернш усё ж спрабавал легал!заваць сваю абшчыну ! у 1953 г. наюравал заяву на рэпстрацыю [28, арк. 284]. Аднак рашэннем 16 мая 1953 г. Полацю аблвыканкам заяву не падтрымау. У якасщ прычыны ад-хшення указвауся той факт, што "до 1951 г. проводили молитвенные собрания в частных домах" [28, арк. 104]. Нягледзячы на гэта, абшчына працягвала дзейтчаць нелегальна (гл. шжэй).
Стараверсшя абшчыны на тэрыторьп Маладзечанскай вобласщ (1945-1954 гг.). Як вышкае з анал!зу крынщ, у першае пасляваеннае дзесящгоддзе на тэрыторы! Маладзечанскай вобласщ дзейнчала 8 стараверсюх аб-шчын. Аднак некаторы час у справаздачах упаунаважанага ССРК па вобласц! ! у дакументах мясцовых органау улад^1 не усе гэтыя абшчыны был! утчаны. Тольш у матэр^1ялах канца 1946 г. утрымл!ваюцца звестк! аб 8 абшчы-нах на тэр^гторы! вобласщ. Па раёнах !х колькасць была размеркавана наступн^1м чынам: у Св!рсшм - 2 абшчын^1, у Юращшсшм - 1, Пастауск1м - 3, 1уеусшм - 1, Ашмянск1м - 1. Аднак шводная з абшчын вобласщ яшчэ не была зарэпстравана [7, арк. 76-77]. Такая ж колькасць стараверсюх рэлшйных аб'яднанняу у межах вобласщ ф!ксавалася ! у пачатку 1947 г. [7, арк. 214]. Аднак ужо у даных за 1949 г. у Маладзечанскай вобласщ было заф!ксавана тольш 7 стараверсюх абшчын, у тым л!ку у межах Пастаускага раёна толью 2 (у в. Ап!дамы ! в. Кукляны) [30, арк. 124].
Даныя пра трэщ стараверск1 прыход Пастаускага раёна, як1 размяшчауся у в. Захараушчына, ужо у гэты перыяд "знiкаюць" з аф^шнай справаводчай дакументацш i афщыйных справаздач упаунаважанага ССРК па Маладзе-чанскай вобласщ. Аднак яшчэ у дакументах канца 1948 г. шфармацыя пра яе сустракалася [11, арк. 32].
Пачынаючы з 1947 г. стараверск1я рэлшйныя аб'яднаннi вобласцi прадпрымаюць намаганнi па афщыйным афармленнi у дзяржауных органах. Да 1949 г. былi зарэпстраваныя 5 абшчын (у в. Масщшча Юрацiшскага раёна, в. Апiдамы i в. Кукляны Пастаускага раёна, пас. Свiр i в. Стрыпiшкi Свiрскага раёна). Абшчыны у в. Гедэйк Ашмянскага раёна, в. Новая Слабада Смаргонскага раёна i в. Захараушчына Пастаускага раёна зарэгiстраванымi не быт. Як вынiкае з аналiзу арх^уных матэрыялау, прычыны, як1я перашкодзiлi рэпстрацып, былi розныя. Так, стараверы Гедэйкаускай абшчыны у 1948 г. накiроУвалi заяву на рэпстрацыю, аднак яна, як вышкае з афiцыйныx дакументау, не была падтрымана з-за адсутнасщ храма [11, арк. 32]. На самой жа справе у в. Гедэйк стараверск1 храм пачалi будаваць яшчэ у час Вялiкай Айчыннай Вайны, аднак у 1945 г. працягнуць будаунiцтва не удалося з-за забароны мясцовага сельсавета [30, арк. 125]. У сваю чаргу, у Нова-Слабадской абшчыне храм быу. У нека-торых арxiуныx дакументах ён згадваецца як дзеючы у 1949 г. [11, арк. 256адв]. Згодна з аднымi даным^ абшчына не была зарэгiстравана, пакольк1 не мела святара i вернiкi за рэпстрацыяй не звярталiся [30, арк. 125]. Аднак iншыя крынiцы паведамляюць, што святар усё ж так меуся, але яму быу устаноулены падатак, як1 той адмовiуся выплочваць i з'ехау у Лiтву [5, арк. 35].
Лвдарам па колькасщ стараверск1х абшчын у рэгiёне быу Пастаусш раён. У пасляваенны перыяд у яго межах дзейнiчалi 3 абшчыны з цэнтрамi у вв. Ащдамы, Кукляны, Захараушчына. Два з гэтых прыходау (Атдамск i Кук-лянсш) атрымалi афишную рэпстрацыю [31, арк. 3, арк. 5]. Ужо у канцы 1948 г. на тэрыторыi Пастаускага раёна афщыйна дзейнчала только адна Куклянская абшчына. Ашдамская была знятая з рэпстрацып па той прычыне, што яе вернш адмаулялiся прымаць да сябе i рэгiстраваць новага духоунага настаунiка пасля таго, як ранейшы быу арыштаваны [31, арк. 11-13, арк. 17]. Згодна з афiцынымi дакументамi, духоуны настаунiк Д.1. Панцырау быу ары-штаваны "за агитацию против коллективизации и защиту кулачества" [11, арк. 93]. У 1950 г. ад Ащдамскай абшчыны паступша заява з просьбай зарэпстраваць настаунiкам Дзямщава 1.А., але з-за таго, што абшчына была знята з рэпстрацш, новага духоунага настаушка не зацвердзш. У гэты перыяд нават выказвалася прапанова з боку упаунаважанага ССРК па БССР аб далучэнш Ашдамскай абшчыны да Куклянскай [31, арк. 17].
Стараверсшя рэлМйныя аб'яднанш Маладзечанскай вобласцi у 1954-1960 гг. У 1954 г. у Беларуа адбытся адмшстрацыйныя змены, у вышку яшх Полацкая вобласць была л^щавана. Яе усxоднiя раёны былi перададзены у Вiцебскую вобласць, а заходшя - у Маладзечанскую. Ташм чынам, амаль усе стараверск1я рэ-лшйныя аб'яднаннi былой Полацкай вобласщ (за выключэннем Полацкай абшчыны) апынулюя у Маладзечанскай. Так, згодна з афiцыйнымi данымi, на 30.09.1954 г. на яе тэрыторыi дзейшчала 14 зарэгiстраваныx рэлшйных аб'яднанняу стараверау [27, арк. 94]. Гэту колькасць склалi 4 ранейшыя абшчыны Маладзечанскай вобласщ (Куклянская, Масщшская, Свiрская, Стрыпiшская) i 10 з былой Полацкай (Кублшчынская, Ластавiцкая, Ракауская, Германавщкая, Варонкауская, Булавiшкауская, Мiнкавiцкая, Мiкалаюнцауская, Юрылшская i Вщзауская). Пасля таго, як Ашдамская i Нiунiкауская абшчыны аднавш рэпстрацыю, у межах вобласцi фшсавалася ужо 16 зарэпст-раваных стараверсшх рэлiгiйныx аб'яднанняу. Такая колькасць захоувалася да канца iснавання Маладзечанскай вобласщ.
У 1955 г. была адноулена рэпстрацыя Нiунiкаускай абшчыны. У гэтым годзе упаунаважаны ССРК па Маладзечанскай вобласщ, звярнуу увагу на тое, што яго былы калега - упаунаважаны ССРК па Полацкай вобласщ -"па невядомых прычынах" яуна няправiльна ахарактарызавау сiтуацыю у Нiунiкаускай абшчыне i значна занiзiу колькасць яе вернiкау. Як высветлшася, у гэты перыяд Нiунiкауская рэлшйная абшчына аб'ядноувала каля 2 тыс. чалавек. Разам з тым, члены абшчыны выказвалi сур'ёзнае незадаволенне закрыццём храма, а таксама звярталiся з просьбамi аднавiць рэпстрацыю [25, арк. 1, арк. 5]. Таму 25 жшуня 1955 г. ССРК пры Савеце Мiнiстрау СССР пастанавiу дазволщь зарэгiстраваць "фактически действующее общество" [25, арк. 8]. У гэтым жа 1955 г. абшчына была зарэпстравана, заключыушы дамову на перадачу храма вершкам [25, арк. 10, арк. 17]. У 1956 г. аднавша рэпстрацыю i Апiдамская абшчына [31, арк. 35].
Нягледзячы на спыненне аф^шнай дзейнасцi многix стараверсшх абшчын у папярэдш перыяд, арх^ныя крынщы сведчаць аб нелегальнай дзейнасщ шэрагу з ix у другой палове 1950-х гг. Як вышкае з крынщ, на 1955 г. захоувалюя звестк1 аб дзейнасцi у в. Валк1 Казьянкаускага с/с Вщзаускага раёна групы вернiкау-стараверау (гэта былая Грыгараушчынская абшчына) [32, арк. 4]. Таксама працягвала функцыянаваць ужо вышэй згаданая рэлшй-ная група стараверау у в. Лучай. У 1957 г. абшчына нават абрала сабе духоунага настаушка С.Я. Русалоускага. Аднак у 1961 г. гэтая "незаконная" дзейнасць абшчыны была выяулена з боку ССРК, а таму храм быу зачынены. У 1963 г. Лучайская стараверская царква была разабрана i перададзена для рамонту школы у в. Мiкулiна (Глыбоцк раён) [29, арк. 32-33, арк. 34, арк.35; 21, арк. 212-213]. У арх1уных дакументах утрымлiваюцца звестк1 i аб дзейнасцi Буеушчынскай абшчыны у гэты час. З сярэдз^1 1950-х гг. духоуным настаунiкам у ёй быу абраны Г.Т. Зайцау, пасля чаго багаслужэннi сталi праводзiцца у яго хаце у в. Дзедушш (недалёка ад Буеушчыны). У ташм стане абшчына працягвала сваю "нелегальную" дзейнасць да пачатку 1960-х гг. [21, арк. 211].
У вышку адмшктрацыйна-тэрытарыяльных змен 1960 г. Маладзечанская вобласць была расфармiравана. Яе пауночныя раёны увайшлi у скалад Вiцебскай вобласцi, а астатн1я - у склад Мшскай i Гродзенскай. З гэтага часу 13 яе стараверсшх абшчын (Ащдамская, Куклянская, Шушкауская, Кублшчынская, Ластавiцкая, Ракауская, Германавiцкая, Варонкауская, Булавшкауская, Мiнкавiцкая, Мжалаюнцауская, Кiрылiнская i Вщзауская) апынулася у Вiцебскай вобласщ, 2 (Свiрская i Масщшская) - у Мшскай, а 1 (Стрышшская) - у Гродзенскай.
Заключэнне. Таим чынам, на аснове анал!зу матэрыялау прыходз!м да наступных высноу. Як ! у папярэдшя перыяды, у першыя пасляваенныя дзесящгоддз! пауночна-заходн! рэпён Беларус з'яу-ляуся важным цэнтрам стараверства. У 1945-1950-я гг. у яго межах захоувалася раней сфарм!раваная сетка аб-шчын. Адразу пасля Вял!кай Айчыннай Вайны у рэпёне функцыянавала каля 30 стараверсшх рэлшйных аб'яднанняу, у пасляваенны перыяд значная !х частка прайшла рэпстрацыю ! працягнула сваю дзейнасць. Аднак гэты працэс афщыйнага афармлення быу больш складаным ! працяглым, чым ва Усходняй Беларуа (асноуная !х маса была зарэпстравана только у 1947-1949 гг.). На працягу канца 1940-х - пачатку 1950-х гг. шэраг стараверсшх прыходау быу зняты з афщыйнага ул!ку, але колькасць стараверсшх абшчын у пауночна-заходшм рэпёне, яшя спынш! афщыйную дзейнасць у гэты час, была непараунальна меншай, чым па астатняй краше. Таму па колькасщ зарэпстраваных рэлшйных аб'яднанняу пауночна-заходня беларусшя земл! вылучалюя сярод астатшх рэпёнау кампактнага пражывання стараверау у крайне. У канцы 1950-х гг. у рэпёне нал!чвалася 16 зарэпстраваных рэ-лшйных аб'яднанняу стараверау-беспапоуцау. Фактычна, з гэтага часу рэпён з'яуляецца важнейшым цэнтрам стараверства у Беларус!, аднак пры гэтым каля паловы з дзеючых пасля вайны стараверсшх абшчын так ! не был! зарэпстраваныя. Шэраг з !х працягнуу нелегальную працу, а больш дробныя распал!ся щ далучылюя да суседшх дзеючых прыходау.
Л1ТАРАТУРА
1. Аусейчык У.Я. Стараверы Беларус! у 1830-1860-я гг.: тэрыторыя рассялення ! колькасны склад // Беларуск! пстарычны часотс. - 2022. - № 11. - С. 10-17.
2. Аусейчык У.Я. Стараверы заходтх беларусюх земляу у 1920 - 1930-я гг.: спецыфжа рассялення ! дынамжа колькасщ // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуманит. науки. - 2022. - № 1. - С. 40-49.
3. Нацыянальны арх!у Рэспублш Беларусь (НАРБ). - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 2
4. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 6.
5. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 20.
6. Аусейчык У.Я. Стараверсюя абшчыны Вщебскай вобласщ у 1945 - першай палове 1950-х гг. // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуманит. науки.. - 2023. - № 1(66). - С. 76-82.
7. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 10.
8. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 5.
9. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 11.
10. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 13.
11. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 19.
12. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 27.
13. Дзяржауны арх!у Вщебскай вобласщ (ДАВВ). - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 145.
14. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 141.
15. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 136.
16. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 143.
17. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 1. Спр. 25.
18. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 146.
19. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 28.
20. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 1. Спр. 19.
21. ДАВВ. - Ф. 4029. Воп. 1. Спр. 13.
22. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 139.
23. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 142.
24. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 140.
25. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 147.
26. Православная церковь на Витебщине (1918-1991): док. и материалы / редкол.: Пищуленок (гл. ред.) и др.; сост. В.П. Ко-ханко (отв. сост.). - Минск: НАРБ, 2006. - 365 с.
27. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 1. Спр. 37.
28. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 1. Спр. 31.
29. ДАВВ. - Ф. 4029. Воп. 1. Спр. 15.
30. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 1. Спр. 2.
31. ДАВВ. - Ф. 1439. Воп. 3. Спр. 150.
32. НАРБ. - Ф. 952. Воп. 2. Спр. 51.
Пастушу 04.04.2023
СТАРООБРЯДЧЕСКИЕ ОБЩИНЫ СЕВЕРО-ЗАПАДНОЙ БЕЛАРУСИ В СЕРЕДИНЕ 1940-х - 1950-е гг.
В.Е. ОВСЕЙЧИК
(Полоцкий государственный университет имени Евфросинии Полоцкой)
Статья посвящена характеристике старообрядческих общин в северо-западной Беларуси в середине 1940-х - 1950-х гг. Анализируется состояние старообрядчества в регионе в этот период, прослеживаются процессы официального оформления (регистрации) старообрядческих религиозных объединений, характеризуются их взаимоотношение с органами советской власти. На основе архивных материалов в работе освящается государственная политика в отношениях старообрядческой церкви в северо-западном регионе Беларуси в отмеченный промежуток времени.
Ключевые слова: старообрядцы, этническая группа, религиозная община, конфессия, северо-западная Беларусь, государственно-конфессиональные отношения.
OLD BELIEVER COMMUNITIES IN NORTH-WESTERN BELARUS IN THE MID-1940s TO THE 1950s
U. AUSEICHYK (Euphrosyne Polotskaya State University of Polotsk)
The article is devoted to the characteristics of Old Believers' communities in North-Western Belarus in the mid 1940s - 1950s. The author analyzes the state of Old Beliefs in the region during this period, traces the processes of official registration of Old Believers' religious associations, characterizes their relations with the Soviet authorities. On the basis of archival materials, the article examines the state policy towards the Old Believers in the North-Western region of Belarus during the mentioned period of time.
Keywords: Old Believers, ethnic group, religious community, confession, North-Western Belarus, state-confessional relations.
