CC BY
37The musical sources of the Ashtarkhanid period (Janid,s 1601-1756) were not the object of a special research. The article deals with the division of the music of the work of a well-known historian of this period of Muhammadamin b. Muhammadzamon Sufiyon Bukhoroi "Muhit-al-tavorikh" ("The Best of the Chronicles") and its significance in the history of the Tajik musical cultur.
Key word: Muhammadamin Sufiyan Bukhoroi, chronicle, makom, musical and poetic genres and forms, traditions and continuity.
Шуъбаи таърих ва назарияи санъат, Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи Ахмади Дониши Академияи илмхои ^умхурии Точ,икистон.
Отдел истории и теории искусств Института истории, археологии и этнографии им. Ахмада Дониша Академия наук Республики Таджикистан.
Department of mstory and ^eory of аrts of the Institute of mstory, аг^ео^у and еthnography Academy of sciences of the Republic of Tajikistan.
Тел.2-21- 28- 06; 951716657
E- mail: askarali @ mail.ru
ТАШАККУЛ ВА РУШДИ ЦУВВА^ОИ МУСАЛЛА^И ТОЧИКИСТОНИ СО^ИБИСТИЦЛОЛ
Фозил АБДУРАШИТОВ,
доктори илмхои таърих
Дар охири асри ХХ дар таърихи сиёсии щацон тагйироти куллй ба амал омад. Яке аз давлатцои абаркудрати олам ИЩШС пароканда шуд. Моццои август-сентябри соли 1991 цамаи 15 Щумцурицои Иттицоди Шуравй ба давлатцои мустакил табдил ёфта, социбистиклол гардиданд.9 сентябри соли 1991 дар Ищлосияи Шурои Олии Щумцурии Тощикистон Рузи истиклолияти Щумцурии Тощикистон эълон карда шуд. Аз ин сана дар цаёти сиёсии тощикон таърихи навтарин огоз гардид.
Баъд аз пош хурдани И^ШС (соли 1991) Тощикистон цамчун давлати мустакилу социбихтиёр бояд институтхои давлатдориашро мукаррар мекард. Боиси кайд аст, ки ба вазъи харбй, сиёсй-чанги шахрвандй нигох накарда, дар муддати кутохтарин дар мамлакат интихоби Президент, Конститутсия, Шурои Олй, цокимияти ищроия, суду прокуратура, сохторцои мацаллй, макомоти давлатй, Артиши миллй таъсис дода шуд.
Аксарияти давлатцои навтаъсиси мустакили собик ИЩШС баъд аз ба даст овардани истиклолияти комил дар заминаи биною иншооти ацамияти царбй дошта, Куввацои Мусаллаци хешро бунёд намуданд. Бояд махсус таъкид намуд, ки гайр аз Тощикистон давлатцои навтаъсис Артиши миллии худро аз цисоби щузъу томцо, васоити техникии харбй, яроку аслицаи гуногун ва муциммоти щангии дар Артиши Шуравии собик бударо «мерос» гирифтанд.
Назар ба дигар чумхурихои собики Шуравй Точикистон базаи мустахками харбй кариб, ки надошт. Инро дар норасоии кадрцои касбии харбй, афсарони тачрибадор ва мутахассисони баландрутба-генералхо мушохида кардан мумкин буд. Аммо ба хамаи ин мушкилихо нигох накарда, цайати шахсии Куввацои Мусаллаци Щумцурии Тощикистон хамчун як артиши касбии минтака ташаккул ёфта, минбаъд давра ба давра бунёди Куввацои Мусаллаци замонавй амалй карда шуд.
Хусусияти хоси ташаккули Артиши миллии Точикистон боз дар он буд, ки афсарон ва сарбозон тачрибаи чангй ва санъати харбиро дар давоми щанги дохилй гирифта буданд ва ба танзими сохтори ташкилии хайати шахсй машгул шуданд.
Таъсиси Артиши миллии Щумцурии Тощикистонро ба се марцала щудо кардан мумкин аст. Давраи якум аз соли 1992 -то мохи июни соли 1997.
Таъсиси Комитети мудофиа максади асосй- сохтмони Артиши миллй, ташкили Куввахои Мусаллаце, ки кобилияти таъмини истиклолият, якпорчагии хоки Ватан ва оромии цаёти осоиштаро дошта бошад. Дар давраи мазкур тацкурсии конунию цукукии мавщудияти Куввацои Мусаллац гузошта шуда, конунцои «Дар бораи мудофиа», «Дар бораи Куввацои Мусаллаци Щумцурии Тощикистон», «Дар бораи уцдадорицои умумиицарбй» ва дигар конуну санадцои муцими ташкилй кабул карда шудаанд.
Давраи дуюм аз соли 1997 то соли 2005. Давраи мазкур аз таъсиси сохтори Артиши миллй баъди ба имзо расидани Созишномаи сулц ва ризоияти миллй байни Цукумати Щумцурии Тощикистон ва собик Иттиходи мухолифини муттацидаи тощик (ИММТ) огоз гардид. Вазифаи асосии ин давра такмили сохторцои ташкилию штатии навъцои асосии артиш ба цисоб мерафт. Дар ин давра навъцои асосй-Кушунцои хушкигард, Кушунцои царбию цавой, Кушунцои мудофиаи зиддицавой таъсис ёфтаанд.
Ва нихоят, давраи сеюм аз соли 2005-то инчониб, барои азнавсозй, мустахкам намудани базаи моддиву техникии Куввахои Мусаллах шароит фарохам овард. Хдмин тарик, дар давоми 26 соли истиклолият Куввацои Мусаллаци Щумцурии Тощикистон даврахои сохтмони асоси чузъу томхо
(1992-1997), ташаккули Артиши миллй ва ташкили навъхои кушунхо (19972005) [1] ва давраи ислохот, ки аз 15 октябри соли 2005 огоз гирифта то холо идома дорад, мархилаи рушд, тахкиму таквият бахшидан ба сохторхои навтаъсисро аз сар гузаронид.
Бояд зикр намуд, ки ислохот ба такмилу рушди минбаъдаи Куввахои Мусаллах, ба ичрои муваффаконаи супоришхо бахри таъмини хифзи Ватан, хусусан ташкили куввахои харбй-хавой ва мудофиаи зидди хавой ба назорати доимии марзи хавои кишвар мусоидат намуд.
Цануз 18-уми декабри соли 1992 Раиси Шурои Олии Щумцурии Тощикистон Эмомалй Рацмон фармонро «Дар бораи таъсиси Куввацои Мусаллаци Щумцурии Тощикистон» имзо намуда буд. Мувофики ин санад Куввацои Мусаллаци Щумцурии Тощикистон дар заминаи цайати «Фронти халкй» ва гуруццои мусаллаци тарафдори Цукумати конститутсионй ташкил дода шуд. Хдмин тарик, рузи 23-юми феврали соли 1993 бори аввал бо иштироки кисмхои харбй аз чузъу томхои навтаъсиси харбй дар майдони «Дустй»-и пойтахт паради харбй баргузор шуд. Ин нахустин паради царбии Артиши миллй буда, айнан дар хамон майдон 23-юми феврал Рузи таъсисёбии Куввацои Мусаллаци Щумцурии Тощикистон расман эълон карда шуд.
Бояд таъкид намуд, ки дар ташаккул ва рушди Куввахои Мусаллах собик вазирони мудофиаи ^умхурии Точикистон, генерал-майори мустаъфй А.В.Шишлянников, генерал-полковник Хайруллоев Ш. Х., собик муовинони вазири мудофиа, генерал Чубаров А. С., генерал-майори мустаъфй Шералиев Н.Ш., ХдбибовА.Х,., Файзиев Л., Турдиев Т., генерал-майори авиатсия Грудина В., генерал-лейтенант Адхамов Р., полковникхо Рачабов Р., Рахимов Ф.Даётов Н. сахми арзанда гузоштанд. Дар кори ташкили Вазорати мудофиа генерал-лейтенантхо Р.Рахмоналй, Ш. Мирзо, генерал-майорхоТ.Тошмухаммедов,
А.Н.Каюмов,Н.Тохиров,Ш.Саидамиров, Ю. Муродов,
Х,.Одинаев, А.Чдлолов ва полковникхо Б. А. Муминчонов, М. Нозилов, М. Ризоев, Д. Дилдорбеков, В. Рахматов, М. Додобоев, С. Саидакрамов, Л.Г. Маъруфй, Б. Шукуров ва дигарон назаррас аст.
Соли 1993 дар асоси кисмцо, щузъу томхои мавчуда, асоситарин ва сершумортарин навъи кушун-Кушунцои хушкигард таъсис ёфт. Давоми 24 соли мавчудият Артиши миллии Тощикистон дар натичаи гамхорй ва таваччухи доимии рохбарияти мамлакат, махсусан Президенти кишвар, Сарфармондехи Олии Куввахои Мусаллах Эмомалй Рахмон хеле пеш рафт, такмилу тахким ёфт, заминахои моддию техникии он мустахкам гардид. Дар хайати Куввахои Мусаллах се навъи кушун-Кушунхои хушкигард, Куввахои харбй-хавой ва мудофиаи зиддихавой, Кушунхои зудамал созмон ёфтанд. Тадрищан Куввацои Мусаллаци Ч,умхурии Тощикистон цаматарафа аз нав бунёд гардида, дар сафи он сохторцои наву
замонавй таъсис дода шуд. Аз щумла, кисму чузъу томной десанти хавой, мухандисию сапёрй, сохторхои таъминоти акибгохй, сохтмонй, тиббй,таълими харбй ва монанди инхо созмон дода шуд
К,ушунх,ои хушкигард ду бригадаи тирандозии моторикунонидашуда, бригадаи десантии забткунанда ва артиллериро дар бар мегирад. Гайр аз он, баталиёни Вазорати мудофиаи Тощикистон дар цайати Куввацои дастащамъии зудамали Осиёи Марказй, ки дар доираи Ташкилоти Шартномаи Дастащамъии Бехатарй шомил аст,мавчуд аст.
10 апрели соли 1993 бо К,арори Шурои Олии Щумцурии Тощикистон баталёни таъиноти махсус (кисми царбии 3571) -и Кушунцои дохилии ВКД Щумцурии Тощикистон ба "Бригадаи махсуси Вазорати мудофиа" табдил ёфт [2]. Аз рузцои аввали фаъолият сохтори мазкур аз санщишцои щиддии чанги шацрвандй гузашта, боварии сарвари давлат ва мардуми кишварро ба даст овард. Бо назардошти дастовардцои царбиву щангй бо Фармони Президент аз 17 январи соли 1995 бригадаи махсус ба "Гвардияи Президента" табдил дода шуд. Ислохоти харбй, таъсиси сохторхои нави Артиши миллй мархила ба мархила идома дошт. 26 январи соли 2004 бо Фармони Президенти Щумцурии Тощикистон Гвардияи Президентй ба "Гвардияи миллй" табдил дода шуд.
Дар ибтидои ташаккули Куввахои харбй-хавой ва мудофиаи зидди хавой таркиби ин сохтор аз чархболцои МИ-8 ва самолётхои МИГ-24 иборат буд. Нахустин парвози МИГ-24 дар фазои Тощикистон соли 1993 огоз гардид . Баъдан Куввацои царбй-цавой ба ищрои вазифацои ницоят вазнин-дар амалиётцои щангй истифода шуданд. Цайати шахсии Куввацои царбй-цавой солцои 1993-1997 дар зиёда аз 60 амалиётцои щангй иштирок намуданд. Бояд зикр намуд, ки мутахассисони соцаи цавонавардии царбй асосан дар мактабцои олии царбии берун аз кишвар ва дар Донишкадаи харбии Вазорати мудофиаи Щумцурии Тощикистон тайёр карда мешаванд. Нахустин мутахассисони мацаллии цавонавардони царбй баъд аз 4 соли тацсил соли 2008 ба цайати Куввацои царбй-цавой ва мудофиаи зидди цавой шомил гардиданд. Дар ташкилдиции Куввацои царбй-цавой генерал-майорцо Грудина В.М., Толебаев К.Н., полковникцо Гадоев М.Г., Курбонов Т.П.. Леветский Б.А., подполковникцо Кобилов С.Т., Ойев З.Т., Назаров Д. сацми арзанда гузоштанд [3].
Дар Точикистон Барномаи бунёди мархила ба мархилаи Куввахои Мусаллахи кишвар тахия ва амалй гардид, ки он ду давра солхои 1995-1997 ва 1998-2000- умро дар бар гирифта, таъсиси Артиши Миллиро ба пояи асосноки илмй гузошт[4,26]. Дар ин давра сохторхои марказии Вазорати мудофиа, Куввацои харбй-цавой, Донишкадаи
царбй, Коллещи олии харбй, Шифохонаи марказии царбй ва як катор дигар кисм, щузъу томцо, корхонаю муассисацои царбй таъсис ёфтанд. Нахустин мактаби касбии харбй дар Точикистон мувофики Фармони Президенти Щумцурии Тощикистон аз 29 сентябри соли 1992, №УП-198 ва Карори Шурои Вазирони Щумцурии Тощикистон аз 03 ноябри соли 1992, № 404 бо супориши Кумитаи дифоъ дар пойгоци Техникуми геологй Коллещи Олии харбии фармондецию муцандисй ташкил карда шуд.
Дар Тощикистон ду мактаби омузиши царбй - Донишкадаи царбии Вазорати мудофиа ва Коллещи царбии Вазорати мудофиа ба номи генерал-майор Мастибек Тошмуцаммадов фаъолият менамоянд. Муддати тацсил дар Донишкадаи царбй 4 сол буда, пас аз хатм афсарон бо рутбаи лейтенант ба кисмцои царбии Вазорати мудофиа ва Кушунцои сарцадии Кумитаи давлатии амнияти милл й равона карда мешаванд.
Дар тайёр намудани афсарони касбй накши Донишкадаи харбй беназир аст. Минбаъд дар Тощикистон сафи афсарони касбии Артиши миллй, асосан аз хисоби хатмкунандагони Донишкадаи харбии Вазорати мудофиа ва Академияву омузишгоххои олии харбии давлатхои хоричи дуру наздик пурра гардонида мешавад. То ин дам, аз хисоби хатмкунандагони Донишкадаи харбй, ки хамасола наздики 200 нафар афсарони касбй онро хатм менамоянд, худуди се хазор нафар ба хайати чузъу томхои Вазорати мудофиа ва дигар сохтору макомоти кудратии кишвар шомил гардидаанд. Хдмин тарик, масъалахои таъмин намудани кадрхои харбй дар Куввахои Мусаллах тахти назорати Президенти мамлакат ва Хукумати чумхурй карор дошт. Дар ягона мактаби олй -Донишкадаи харбй хазорхо афсарон тайёр карда шуда, ба чузъу томхои Куввахои Мусаллах равона карда шудаанд.
Куввацои Мусаллаци ^умхурии Тощикистон дар цамкорй бо давлатцои Иттиходи Давлатхои Муштаракулманофеъ, дар доираи Ташкилоти Шартномаи Бехатарии Дастащамъй фаъолона ширкат намуда, мацорати царбии афсарон ва сарбозонро такмил медицад. Рузхои 3-6 апрели соли 2007 гузаронидани машкцои харбии "Марз-2007» дар худуди чумхурй макоми Тощикистонро дар ин ташкилотцои бонуфузи царбй-сиёсй нишон дод.
Дар тули фаъолияти худ хайати шахсии Куввахои Мусаллахи Чумхурии Точикистон дар хамаи холатхои душвор мардонагй, тайёрии хуби чангй нишон дода, баъзеашон барои хифзи истиклолияти давлат, хаёти осоиштаи мардум чоннисорй намуданд. Вокеахои 19 сентябри соли 2010 дар минтакаи Рашт, мохи сентябри соли 2012 дар Хоруг ва 4 сентябри соли 2015 дар шахри Душанбе ва дараи Ромит содиршуда нишон доданд,
ки Артиши миллии Точикистон ба мукобили хама гуна амалиётхои зиддидавлатй, террористй ва дигар кирдорхои гайриконунй метавонад устувор бошад. Зиёда аз ин, афсарону сарбозони точик вазифаи мухими муборизаи беамонро бар зидди экстремизм ва кочоки маводи мухаддирро ичро менамоянд. Муттаассифона дар чараёни ин муборизахо Артиши миллй афсарон ва сарбозони содики худ - полковник Махмудов Абдухаким, подполковник Сайвалиев Акрам, майор Солехов Алишер, капитан Саидов Саидчамол, капитан Исоев Навруз, лейтенант Гиёев Давлатчон, сарбозон Рахимов Фирдавс ва Ёров Низомиддинро, ки бахри хифзи Ватан чони худро нисор намуданд,аз даст дод.
Цамин тарик, дар давоми 24 соли фаъолият дар Куввахои Мусаллах, аз хисоби афсарону сарбозон хазорхо нафар мутахассисони сохахои мухталифи яроку аслиха, аз кабили нишонгир (снайперхо), парашютистон, миначуён, тирандозон, нишонгиру ронандагони техникахои вазнини зирехпуши чангй, хавонавардони харбй ва дигар ихтисосхое, ки барои Артиши Миллии Точикистон заруранд, омода гашта, дар комиссариатхои харбй ба хайси нерухои эхтиётй ба кайд гирифта шудаанд.
Дар муносибатхои харбй-техникй, дар чорчубаи ташкилотхои байналхалкй ва хдмкорих,ои дучониба ва бисёрчониба Точикистон фаъолона ширкат мекард. Танхо дар соли 2001 вазирони мудофиаи ИМА, Фаронса ва Х,индустон ба Точикистон сафархои расмй доштанд
[5].
Вазъи харбй-сиёсй ва геополитикии минтакаву чахон барои пешгирй намудани хамагуна харакатхои вайрон ва дахолат намудан, вазъи сиёсии минтакаро ноором сохтан, хамбастагии Куввахои Мусаллахи давлатхои аъзои Созмони Ахдномаи Амнияти Дастачамъй (СААД)-ро талаб мекард, ки як макомоти доимоамалкунанда таъсис карда шавад. Аз ин ру, Шурои Вазирони Мудофиаи аъзоёни СААД дар асоси Карори Шурои Амнияти Дастачамъй 28 апрели соли 2003 "Дар бораи таъсиси Ситоди муттахидаи СААД"-ро таъсис доданд. Аз рузи таъсиси ин ситод то мохи июни соли 2004, сардори Ситоди генералии Куввахои Мусаллахи Ч,умхурии Точикистон, муовини аввали вазири мудофиа, генерал-лейтенант Надиров Р. Х. ин макомотро сарварй намуд.
Вазорати мудофиаи Ч,умхурии Точикистон хамкорихои самарабахшро бо созмонхои байналмилалй, аз чумлаи Созмони Ахдномаи Амнияти Дастачамъй, Созмони Хдмкорихои Шанхай, Созмони Амният ва Хдмкорй дар Аврупо, Созмони Ахдномаи Атлантикаи Шимолй (НАТО), Барномаи рушди Созмони Милали Муттахид оид ба «Дастгирии кушишхои Ч,умхурии Точикистон дар татбики проблемахои минахо» ва дигар ташкилотхои бонуфузи чомеаи чахонй густариш додааст.
Илова бар ин, хамасола афсарон ва донишчуёни низомии точик ба муассисахои тахсилоти харбии Федератсияи Россия, чумхурихои Казокистон, Озарбойчон, Х,индустон, ^умхурии мардумии Чин, Британияи Кабир, Канада, Ч,умхурии Федеролии Олмон, Фаронса ва Амрико бахри
тахсил, бозомузй ва баланд бардоштани малакаи касбй фиристода мешаванд.
Рохбарияти давлат ва Хукумати Точикистон кахрамонихо ва хизматхои содиконаи афсарон ва сарбозони Артиши миллиро кадрдонй менамояд. Дар тули 20 соли мавчудияти Куввахои Мусаллах, аз соли 1993 то соли 2013 зиёда аз хазор нафар хизматчиёни харбй аз чониби Президенти ^умхурии Точикистон бо рутбахои харбй ва мукофотхои давлатй сарфароз гардонида шудаанд.
Танхо бахшида ба 20-умин солгарди таъсисёбии Артиши миллй барои хизматхои намунавй ва часорату фидокорй се нафар хизматчиёни харбй бо ордени Спитамен дарачаи 1 ва 2, бо ордени Шараф 3 нафар, бо медали Чдсорат 7 нафар, бо медали Хизмати шоиста 3 нафар ва бо Ифтихорномаи Ч,умхурии Точикистон 4 нафар сарфароз гардонида шуданд [6].
Дар даврони истиклолият аз чониби Парлумон ва Хукумати Точикистон барои таъмини хукукии фаъолияти мунтазами Артиши миллй, таъминоти моддиву техникй ва хифзи ичтимоии хайати шахсй як катор конунхои дахлдор кабул гардид. Барои ба танзим даровардани таъминоти мудофиавии кишвар, пеш бурдани сиёсати давлатй, амалй гардонидани ваколатхои макомотхои давлатй ва хифзи ичтимоии хизматчиёни харбй дар давоми 15 соли охир зиёда аз 400 конун, фармон ва амрхои Президент интишор шудаанд. Хамаи ин аз он далолат медихад, ки сарвари мамлакат, Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон барои рушди Куввахои Мусаллах пайваста ахамияти аввалиндарача дода, хамачониба гамхорй мекунад.
АДАБИЁТ
1. Хомии Ватан . 12 феврали соли 2016
2. Цомии Ватан. 20- 25 апрели соли 2003.
3. Цомии Ватан. 15 апрели соли 2014.
4. 20 -солагии Куввахои Мусаллахи Точикистон. Душанбе.2013. с. 26.
5. 20-солагии Куввахои Мусаллахи Точикистон. Душанбе.2013. с. 28
6. Бойгонии Маркази матбуоти Вазорати мудофиаи Ч,умхурии Точикистон. Хисоботи соли 2014.
Дар маколаи мазкур доир ба ташаккули Куввахои Мусаллахи ^умхурии Точикистон дар шароити истиклолият, даврахои асосии таъсиси чузъу томхои Артиши миллй сухан рафта, тадричан инкишоф ёфтани сохторхо ва чузъу томхо дар асоси санадхои муътамад инъикос шудааст.
Калидвожа^о: К^увва^ои МусаллаАртиши милли, цузъу том^о, сохтор, %арбй, цушущо, мудофиави.
СТАНОВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ВООРУЖЕННЫХ СИЛ СУВЕРЕННОГО ТАДЖИКИСТАНА
Фозил АБДУРАШИТОВ,
доктор исторических наук
В данной статье собраны материалы основных этапов становления Вооруженных Сил Таджикистана в условиях независимости и поэтапное развитие структур, воинских подразделений, которые освещены на основе достоверных документов.
Ключевые слова: Вооруженные Силы, Национальная армия, воинские подразделения, структура, военный, оборона.
FORMATION AND DEVELOPMENT OF ARMED FORCES OF SOVEREIGN TAJIKISTAN
Fozil ABDURASHITOV, doctor of historical sciences
This article contains materials basic stages of formation of the Armed Forces of Tajikistan in the conditions of independence and the gradual development of institutions, military units covered on the basis of reliable documents.
Keywords: Armed Forces, the National Army, military units, structure, military, defense.
ЧДВОНОНИ ТОЧИКИСТОН ДАР МАСИРИ ТАХДВВУЛОТИ СИЁСЙ ВА БАРКДРОРСОЗИИ СОХТИ КОНСТИТУТСИОНЙ
Ваддоб НАБИЕВ,
мудири кафедраи таърихи Ватани Донишгоци давлатии Хущанд ба номи академик Бобощон Еафуров, доктори илмцои таърих, профессор. E-mail: v.m.nabiev@mail.ru
Далелцои таърихй шацодат медицанд, ки царакати муташаккилонаи щавонони Тощикистон аз охири солцои 80-уми асри ХХ огоз ёфтааст. Дар собик Иттицоди Шуравии цамонвакта дар фазои
