CC BY
14
УДК 9(с53) ББК 63,3 (5 т)
АЗ ТАЪРИХИИШТИРОКИ Набиев ВахобМашрафович, д.и.т., профессори
ИТТИХОДИДАВЛАТХОИ кафедраи таърихи ватан ва археология; Мухамадизода
МУСТАКЦЛДАР ХАЛЛИ НИЗОИ Мехриддини Боцй, омузгори кафедраи
МИЁНИ ТОЦИКОН умумидонишгоции таърихи халци тоцики МДТ "ДДХ
ба номи акад.Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
ИЗ ИСТОРИИ УЧАСТИЯ Набиев Вахоб Машрафович, д.и.н., профессор кафедры
СТРАН- ЧЛЕНОВ СНГ В отечественной истории и археологии; Мухамадизода
РАЗРЕШЕНИИ Мехриддин Боки, преподаватель общеуниверситетской
МЕЖТАДЖИКСКОМ кафедры истории таджикского народа ГОУ "ХГУ
КОНФЛИКТА имени акад. Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд)
FROM THE HISTORY OF Nabiyev Vahab Mashrabovich, Dr. of History, Professor of PARTICIPATION OF THE CIS the department of home history and archeology; MEMBER STATES IN THE Muhamadizada Mehriddin Boki, lecturer of the allRESOLUTION OF INTER TAJIK University department of the Tajik nation history under the CONFLICTS SEI "KSU named after acad. B. Gafurov"(Tajikistan, Khujand), E-mail: mukhamadizoda 90 @ mail. ru
Вожахои калидй. Иттщоди давлатцои мустацил, цалли масъалаи сарцад, низои дохили, цуввацои дастацамъи, созишнома, муборизаи сиёсй
Дар мацола аввалин чорацуицои кишварцои аъзои Иттщоди давлатцои мустацил дар бартараф сохтани низои тоцикон инъикос карда шудааст. Цайд мегардад, ки мамлакатцои аъзои ИДМ аз нахустин рузцои огози цанги шацрванди ба Цумцурии Тоцикистон дасти ёри дароз намуда буданд. Доир ба масъалаи низои тоцикон дар байни кишварцои аъзои ИДМ якчанд протокол ва созишномацо имзо гардида буданд, ки дар мацола оварда мешавад. Инчунин доир ба нацши цуввацои цомии сулци кишварцои аъзои ИДМ дар таъмини амнияти дохили ва цимояи сарцади байни Тоцикистону Афгонистон сухан рафта, цайд мегардад, ки дар роци ба эътидол овардани вазъ дар мамлакат ва цимояи сарцади байни Тоцикистону Афгонистон нацши цуввацои цомии сулци ИДМ назаррас мебошад. Хамчунин зикр мегардад, ки кишварцои аъзои ИДМ дар баробари кумакцои низоми ба Тоцикистон инчунин барои баргардонидани гурезагон ва муцоцирони ицбори кумак намуда, бо ин амали худ дар таъмини сулц ва ризоияти милли дар кишвар сацми худро гузошта буданд.
Ключевые слова: Содружество Независимых Государств, разрешение вопроса о границе, внутренние конфликты, миротворческие силы, соглашение, политическая борьба
В статье рассматриваются первые мероприятия, проведённые Содружеством Независимых Государств, по разрешению вопроса урегулирования межтаджикского конфликта. Отмечается, что страны-члены СНГ с началом гражданской войны всячески поддержали Республику Таджикистан и в этом плане между ними были подписаны многочисленные протоколы и соглашения. Автор особенно подчеркивает роль миротворческих сил СНГ в обеспечении безопасности таджикско-афганской границы, стабилизации ситуации в Таджикистане, возвращении мигрантов и вынужденных переселенцев на родину.
Key word: The Commonwealth of Independent States, resolution of border issues, internal conflicts, peacekeeping forces, agreement, political conflicts
The article dwells on the first events held by the Commonwealth of Independent States aimed at resolution of the issue beset with settlement of the inter-Tajik conflict. It is underscored that the CIS member countries have supported Tajikistan Republic since the beginning of the civil war. In reference to it, numerous protocols and agreements have been signed between the CIS member States, which are described in the article under consideration. The authors of the article particularly lay an emphasis upon the idea that the role of the CIS peacekeeping forces in ensuring the Tajik-Afghan border security, stabilizing the situation in Tajikistan, and returning migrants and internally displaced persons to their homeland as well.
Низои точикон, ки ибтидои солхои навадуми асри гузашта ба ву;уъ омад, вазъи сиёсиву ичтимоии кишварро якбора муташаннич гардонд. Ин буд, ки дар натичаи низои байнихамдигарии ;уввахои дохилй ва таъсири омилхои берунй кишвари сохибисти;лоли точикон ба доми чанг кашида шуд. Хукумати ва;ти мамлакат ;увваи кофие надошт, ки вазъиятро ором намояд. Аз ин лихоз ба хотири ором сохтани вазъи сиёсии мамлакат ва таъмини амнияти сархад ба Точикистон ;уввахои сулххохи мамлакатхои аъзои Иттиходи давлатхои муста;ил чалб гардиданд.
Бо ма;сади халли низои дохилй ва дар ин замина ба рох мондани кумаку дастгирии давлатхои аъзои ИДМ 14-уми марти соли 1992 дар шахри Душанбе вохурии намояндагон ва рохбарони давлатхои Осиёи Марказй, - аъзои ИДМ баргузор шуд ва дар он вазири корхои хоричии Русия низ иштирок намуд (3, 9). Дар вохурии мазкур намояндагони кишвархо омодагии хешро чихати расонидани кумак ба Точикистон иброз доштанд, ки ин яке аз аввалин ивдомхои кишвархои аъзои ИДМ доир ба халли масъалаи низои байни точикон ба хисоб мерафт.
Задухурдхои мусаллахонаи гуруххои силохбадаст дар Точикистон асосан ибтидои мохи майи соли 1992 огоз гардида, аз хама давраи вазнинтарини чанги шахрвандй дар Точикистон махз тобистони соли 1992 ба хисоб мерафт. Ин холат мамлакатхои аъзои ИДМ-ро водор сохт, ки чихати бартараф сохтани низои точикон чорачуй намоянд.
Мохи майи соли 1992 дар вохурии рохбарони кишвархои аъзои ИДМ дар шахри Тошканд якчанд масъалаи мухим мухокима гардид. Иштирокчиёни вохурй инчунин масъалаи низои байни миллату хал;иятхои дар хайъати ИДМ бавучудомадаро мавриди мухокима ;арор дода, доир ба халли муаммохои мавчуда дар ;аламрави Иттиход изхори нигаронй карданд. Хамчунин ба масъалаи низои точикон таваччухи хоса карда шуд. Дар вохурй доир ба халли масъалахои мухокимагардида якчанд ;арори мухим ;абул карда шуд. Аз чумла:
• Протокол оид ба вазъи гурухи мушохидони низомй ва ;уввахои дастачамъй доир ба дастгирии сулх дар ИДМ аз 15-уми майи соли 1992.
• Протокол оид ба тартиботи мува;;атй ва амалиёти гурухи мушохидони низомй ва ;уввахои дастачамъии хомии сулх дар минта;аи низои байни давлатхо ва мамлакатхои аъзои ИДМ бо имзои сарони давлатхои аъзои ИДМ аз 15 майи соли 1992.
• Протокол оид ба чобачогузории сохторй доир ба таъмини молиявй ва моддй техникии гурухи коллективй (5, 128).
Тазаккур бояд дод, ки протоколхои дар Тошканд имзогардида дар рохи бартараф сохтани низои дохилии точикон радами устувор ба хисоб мерафт, чунки махз дар ин вохурй рохбарони давлату хукуматхои аъзои ИДМ доир ба таъсиси ;уввахои дастачамъии хомии сулх дар ;аламрави Иттиход ;арори дахлдор ;абул намуданд.
Низои точикон бахор ва тобистони соли 1992 ба муборизаи мусаллахонаи чонибхои даргир табдил ёфт, ки он мамлакатхои аъзои ИДМ -ро бетараф гузошта наметавонист. Аз ин лихоз кишвархои узви ИДМ аз нахустин рузхои огози чанги шахрвандй барои расонидани кумак ба Точикистон фаъолияти худро огоз намуда буданд ва дар ин рох ба онхо далел лозим буд, то ки ба вазъияти сиёсии Точикистон аз наздик шинос шаванд. Аз ин хотир дар асоси ;арори шурои сарони давлатхои аъзои ИДМ дар ибтидои мохи октябри соли 1992 намояндагон ва рохбарони кишвархои Казо;истон, Киргизистон, Арманистон, Русия ва Узбекистан барои муайян намудани сабаб ва омилхои низоъ ба Ч,умхурии Точикистон омаданд.
Ин нуктаро хамчунин Э.Рахматуллоев дар асари худ ;айд мекунад, ки дар мохи октябри соли 1992 дар Киргизистон вохурии сарони давлатхои ИДМ баргузор гардид. Баъди баргузории ин вохурй гурухи намояндагони давлатхои аъзои ИДМ бо рохбарии муовини президенти Киргизистон фДулов ба Точикистон омаданд (8, 56).
Баъд аз муайян намудани сабаб ва омилхои асосии низои точикон вазъияти Точикистон дар рафти вохурии сарони давлатхо ва хукуматхои аъзои ИДМ 9-уми октябри соли 1992 дар пойтахти Ч,умхурии Киргизистон шахри Бишкек мухокима карда шуд. Дар Изхороти ;абулнамудаи сарони давлатхои аъзои ИДМ таъкид гардид, ки мамлакатхои аъзои ИДМ ба вазъияти ба амаломадаи Ч,умхурии Точикистон бетараф буда наметавонанд. Кишвархои аъзои ИДМ тайёранд ба Точикистон кумак расонанд. Хамчунин доир ба истифодаи ;уввахои сулхофари ИДМ дар ин мамлакат мавриди таваччухи рохбарон ;арор гирифта, таъкид гардид, ки дар ин рох мурочиати махсуси Раиси Шурои Олии Точикистон ба давлатхои аъзои
ИДМ зарур аст (5, 130), то ин ки дар хамин асос мамлакатхои аъзои ИДМ ба Точикистон кумак расонанд.
Барои ба як низоми муайян даровардани хамкорихои кишвархои аъзои Иттиход чихати бартараф сохтани низои бавучдомада байни давлатхои аъзои ин созмон якчанд санади ху;у;й ба имзо расида буданд, ки онхо кумаку дастгирии ин давлатхоро дар рохи бартараф сохтани низои дохилй дар ;аламрави кишвархои аъзо расман ба тартиб медароварданд:
• Созишнома оид ба ;уввахои дастачамъии хомии сулх, холати иловагй дар бораи муттахидкунии фармондихии ;уввахои дастачамъии хомии сулх, шартнома оид ба андозаи маблаггузории корй, фармондехии муттахида аз 24-уми сентябри соли 1993 аз чониби панч рохбари кишвархои аъзои ИДМ -Федератсияи Русия, Казо;истон, Киргизистон, Узбекистон ва Точикистон ба имзо расонида шуд (5, 128).
• Созишнома аз 24-уми сентябри соли 1993 доир ба андозаи аввалият дар бораи химояи ;урбонихо аз низои силохбадастон.
• Комиссия оид ба пешгирй кардан ва ба низом даровардани низо дар худуди давлатхои аъзои ИДМ ва вазъият оид ба ;уввахои дастачамъй дар бораи дастгирии сулх дар ИДМ аз 19-уми январи соли 1996 дар вохурии сарони давлатхои ИДМ дар Маскав.
Тазаккур бояд дод, ки барои андешидани чорахои ;атъй чихати бартараф сохтани низои дохилии точикон мамлакатхои аъзои ИДМ дар асоси принсипхои байналмилалй амал мекарданд, ки дар ин рох якчанд ;арорхои махсус аз чониби рохбарони кишвархои аъзои ин созмон ;абул гардида буданд. Чорахои махсуси байналмилалии ИДМ барои банизомдарории низоъ дар Точикистон чунин амалхоро дар бар мегирад:
• Карор дар бораи та;вият бахшидан ва зиёд намудани шумораи ;уввахои наздисархадии русиягй дар Точикистон аз Казо;истон, Киргизистон ва Узбекистон дар асоси Созишномаи 22-юми январи соли 1993.
• Карор дар бораи ташкил намудани ;увва барои дастгирии сулх дар Точикистон аз 24-уми сентябри соли 1993.
• Ду ;арор аз 15-уми апрели соли 1994 вобаста ба ;уввахои наздисархадй ва ;уввахо барои дастгирии сулх дар Точикистон.
4-уми январи соли 1993 Раиси Шурои Олии Точикистон Эмомалй Рахмон дар хамоиши рохбарони мамлакатхои Осиёи Миёна ва Казо;истон иштирок намуд, ки дар он масъалаи низои точикон дида баромада шуд ва иштирокчиёни он ба чунин хулоса омаданд, ки дар Точикистон Куввахои дастачамъии хомии сулхи кишвархои аъзои ИДМ фиристонида шавад (7).
Аввалин кушиш ва дастгирии Иттиходи давлатхои муста;ил дар муло;оти шахри Минск, ки миёни давлатхои аъзои ин созмон баргузор гардид, муайян сохт, ки ин давлатхо ба вазъияти хамонва;таи Точикистон бетараф нестанд.
Баргузории муло;оти сарони давлатхо ва хукуматхои аъзои ИДМ дар шахри Минск, ки 22-юми январи соли 1993 баргузор гардид, барои ба эътидол овардани вазъи номуътадили Точикистон шароити хуберо мухайё сохт.
Дар ин муло;от сарони давлатхо ва хукуматхои 12 давлати аъзои ИДМ иштирок карданд ва якчанд масъалахои мухим мухокима карда шуданд, ки яке аз онхо масъалаи ба эътидол овардани вазъи сархади миёни Точикистону Афгонистон ба хисоб мерафт.
Рузномаи муло;оти Минск 15 масъалаи мухимро дар бар мегирифт ва хар яки он бо чиддияти том ва бо эхсоси масъулият баррасй шуданд.
Дар муло;оти Минск хар кадом аз давлату хукуматхои иштирокдошта бо назардошти имконоту вазъи дохилии худ дар ин ё он шаклу восита ёрй расондани худро ба Точикистон иброз доштанд.
Умуман дар вазъияти хамонва;та Ч,умхурии Точикистон ба кумаку дасгирии давлатхои аъзои ИДМ ниёз дошт ва мусаллам аст, ки аксари ин давлатхо ёрии бегаразонаи худро ба Точикистон расонида буданд.
Дар муло;оти Минск ;ароре ба тавсиб расида буд, ки давлатхои узви Амнияти коллективй хар кадом як баталионй барои хифзи сархади Точикистон мефиристанд. Илова бар ин дар ин муло;от бардоште хосил шуд, ки 1300 нафар низомиён ва мутахассисоне, ки хохиши дар сархадоти мо хизмат кардан доранд, чудо хоханд шуд (2).
Дар рохи рахоии кишвари мо аз бухрони шадиди и;тисодиву сиёсй фаромуш набояд кард, ки дар баробари кумакхои харбиву сиёсй давлатхои аъзои ИДМ ба мардуми
Точикистон аз чихати моддй ва барои баргардонидани гурезагони точик ба чои мукимиашон ёрй мерасонданд.
Мулокоти Минск, ки рохи рахоии Точикистон аз оташи чанги шахрвандй дар он мухокима карда шуда буд, дар таърихи муносибатхои дипломатии Точикистон на;ши бисёр мухим ва халкунандаро бозид ва махз дар хамон мулокот оид ба эътидол овардани вазъи сиёсии Точикистон намояндагон ва рохбарони кишвархои аъзои ИДМ ба катъияти том чонибдории худро чихати бартараф сохтани низои точикон изхор намуданд.
Кайд кардан ба маврид аст, ки дар мулокоти Минск танхо се давлат ба масъалаи Точикистон беэътиной зохир намуданд ва марзи чанубии Точикистон сархади ИДМ буданашро масъалаи мухим хисоб накарда, барои хифзи он беэътиборй зохдр намуданд. Инхо чумхурихои Украина, Молдова ва Туркманистон буданд, ки оид ба кумаки низомию техникй ва ворид кардани чузъу томхои низомй барои тахкими сархад аз изхори акидаи хеш худдорй намуданд. Лекин дар баробари дигар чумхурихои кумакрасон чониби Молдова изхор намуда буд, ки розй хаст ба Точикистон кумакхои моддй ва тиббй расонад, вале чониби Туркманистон ба хамаи масъалахо бетараф буд (1).
Дар вохурии Минск масъалаи низои байни точикон мухокима гардид. Дар ин вохурй Мурочиати Раиси Шурои Олии Точикистон Эмомалй Рахмон ба давлатхои аъзои ИДМ чихати истифодаи куввахои дастачамъии хомии сулхи ИДМ дар Точикистон мавриди баррасй карор дода шуд. Дар Изхороти сарони давлатхои аъзои ИДМ, ки 22-юми январи соли 1993 кабул гардид, таъкид гардида буд, ки мамлакатхои аъзои ИДМ барои мухофизати сархади Точикистону Афгонистон ва расонидани кумаки башардустона ба ахолии Точикистон чорахои иловагй меандешанд (5, 131).
Дар вохурии Минск карор кабул карда шуд, ки оид ба андешидани чорахои иловагй барои таъмини бехатарии вазъият дар хатти марзи Точикистону Афгонистон ва пурзур кардани нигахбонии сархад гурухи куввахои наздисархадии Федератсияи Русия, Казокистон, Киргизистон, Узбекистан ва дигар мамлакатхои аъзои Шурои куввахои дастачамъй иборат аз як баталионй, ки шумораи хар як баталион аз 500 нафар иборат мебошад, тасдик гардид (5, 131).
Мохияти ин карор из он иборат буд, ки дар ин давра куввахои асосии мухолифини точик дар худуди Афгонистон карор доштанд ва минбаъд амалиёти чангии худро аз хамон чо идома медоданд.
Боиси зикр аст, ки давлатхои аъзои ИДМ дар хар мулокоту муколамахои байнихамдигарй оид ба масъалаи Точикистон таваччухи махсус зохир намуда, ;арори махсусеро доири ин масъала ;абул мекарданд.
Дар яке аз чунин вохурихои расмй санаи 15-уми майи соли 1993 дар шахри Москваи Федератсияи Русия сарони давлатхо ва хукуматхои аъзои ИДМ ;арореро дар бораи расондани кумак ба Точикистон кабул намуданд (6).
7-уми августи соли 1993 дар шахри Маскав мачлиси навбатии Шурои сарони давлатхои аъзои ИДМ баргузор гардид. Дар ин вохурй Изхороти махсус "Оид ба чорахои банизомдарории вазъият дар сархади Точикистону Афгонистон" кабул карда шуд. Дар Изхороти кабулгардида таъкид гардида буд, ки сархади Точикистону Афгонистон ин сархади умумии ИДМ низ ба хисоб меравад. Мамлакатхои аъзои ИДМ тайёр хастанд, ки барои таъмини бехатарии сархад тамоми чорахои заруриро андешанд. Хдмчунин изхор карда шуд, ки ба Точикистон кумакхои иловагй аз чихати низомй, моддию башардустй аз тарафи давлатхои аъзои ин созмон расонида мешавад.
Яке аз масъалахои халталаб барои ^укумати Точикистон дар шароити бухронй ва вазъияти ногувори сиёсй ин ташкил намудани куввахои мусаллах ба хисоб мерафт, ки дар ин рох низ кумак ва дастгирии кишвархои узви ИДМ зарур буд.
Аз ин лихоз мамлакатхои аъзои ИДМ барои ташкил намудани артиши миллй ва куввахои наздисархадй барои мустакилона мухофизат кардани истиклолияти давлатй ва якпорчагии давлат бояд ба Точикистон кумак мерасониданд. Дар вохурии Маскав хамчунин хуччат "Оид ба дахлнопазирии сархад" кабул гардид, ки дар асоси он сархади мамлакатхои аъзои ИДМ дахлнопазир хисобида шуда, дар асоси он бехатарии сархади мамлакатхои аъзои ин созмон таъмин мегардид (5, 132).
Карори кабулгардида, ифодакунандаи муттахидии кишвархои аъзои созмон ба хисоб рафта, дар асоси он марзи давлатхои аъзо таксимнашаванда хисобида шуд.
Раиси Шурои Олии Точикистон Эмомалй Рахмон дар суханронии худ дар сессияи 48-уми Ассамблеяи Генералии СММ санаи 30-юми сентябри соли 1993 афзалиятнокии муносибатхои Точикистонро ба мамлакатхои аъзои ИДМ таъкид намуда буд. Дар суханронии худ Эмомалй Рахмон мав;еи Русия, Узбекистон, Казо;истон, Киргизистон ва дигар мамлакатхои аъзои ИДМ-ро дар рохи бартараф сохтани низои дохилии точикон баланд арзёбй намуд (4, 397).
Хамин тавр, кишвархои аъзои ИДМ аз нахустин рузхои огози чанги шахрвандй дар Точикистон чонибдори сулху оромй буданд ва на;ши аксар мамлакатхои аъзои ин созмон барои бартараф сохтани низои точикон арзанда мебошад. Кишвархои аъзои ИДМ дар баробари таъмини амнияти дохилии Точикистон, инчунин хатти сархади байни Точикистону Афгонистонро хамчун марзи умумии ИДМ мухофизат намуданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азиз, С. ИДМ: Эйфория гузашт, а;л ва андеша боло мегирад/С. Азиз//Ч,умхурият.- 1993. -4-5 май.
2. Азиз, С. Точикистон - Русия: Уфу;хо рушан мешаванд/С. Азиз// Чумхурият. - 1993. - 1 июн.
3. Ганджакова, М. Мирный переговорный процесс Таджикистана в мемуарной литературе /М.Ганджакова. -Душанбе. - 2013. - 98 с.
4. Дубовитский, В.В. Сиёсати хоричии Точикистон дар солхои исти;лолият (солхои 1991 -2016)/В.В.Дубовитский//Очеркхои таърихи Точикистони сохибисти;лол.- Душанбе: Дониш, 2016.- С. 393-462.
5. Идиев, Ф. Ф. Международно-правовые основы и роль СНГ в урегулировании внутритаджикского конфликта 1992- 2000 гг./ Ф. Идиев //Точикистон ва чахони имруз. -2012. -№ 2. -С. 127-136.
6. Каримов, Н. Тахкими иттиход - талаби замон/Н.Каримов//Ч,умхурият. - 1993. 20-21 май.
7. Меликянц, Г. Пять бывших республик Советского Союза идут к новому союзу/ Г. Меликянц// Известия. - 1993. - 6 январ.
8. Рахматуллоев, Э. Миротворчество ООН в Таджикистане и перспективы превентивной дипломатии в Центральной Азии/Э.Рахматуллоев. - М., 2001. - С. 230.
REFERENCES:
1. Aziz, S. CIS: Euphoria Passed and Think and Opinion Will Raise /S. Aziz//Jumhuriyat. - 1993. -May 4-5.
2. Aziz, S. Tajikistan - Russia: Horizons Will Be lighted /S. Aziz// Jumhuriyat. - 1993. - June 1.
3. Ganjakova, M. The peaceful Negotiation Process of Tajikistan in Memoir Literature / M.Gagakova. - Dushanbe, 2013, - 98 p.
4. Dubovitsky V.V. Outward Policy of Tajikistan Referring to the Years of Independence (1991 -2016)/V.V. Dubovitsky//Essays on the History of Independent Tajikistan. - Dushanbe: Knowledge, 2016. - P. 393 - 462.
5. Idiyev, F.F. International-Legal Grounds and the Role of the CIS in the Settlement of the Internal Tajik Conflict in 1992-2000/ F. Idiyev//Tajikistan and Modern World. -2012. - No. 2. -P. 127-136.
6. Karimov, N. Strengthen of Unity - Time Requirement /N.Karimov//Jumhuriyat. - 1993. 20-21 May.
7. Melikyants, G. Five Former Republics of the Soviet Union Go to the New Union/ G.Melikyants. // Tidings. - 1993. - January 6.
8. Rakhmatulloev, E. UNO Peacekeeping in Tajikistan and Prospects for Preventive Diplomacy in Central Asia/E.Rakhmatulloev, - M., 2001, - 230
