Научная статья на тему 'СТАНИСЛАВСКИЙ: УСУЛ ВА ТИЗИМ'

СТАНИСЛАВСКИЙ: УСУЛ ВА ТИЗИМ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
19
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
сўз ҳатти-ҳаракати / театр / актёр / режиссёр / кечинма / санъат / роль / ижро / томошабин / актёрлик маҳорати / ижодкор / хатти-ҳаракат

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Эрназар Ярбеков

Театр актёрининг шахс сифатида камолга етиши, кечинма санъатига эришиш ижодкордан актёрлик маҳорати таълимини К.С.Станиславский таълимоти орқали ўрганишни талаб этади. Бу жараёнда албатта узтозлардан қолган мерос, уларнинг тажрибасига таяниб иш кўрган афзал. Бу фақат фойда келтиади. Ана шунда маҳорат мактаби талабадаги табиат ато этган қобилиятни янада ривожлантиради, унга сайқал беради. Мавзу ижрочилик маҳоратининг асосий элементларидан бўлмиш рол устида ишлашни эгаллашнинг аҳамияти ҳақида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СТАНИСЛАВСКИЙ: УСУЛ ВА ТИЗИМ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 6 / December 2023

СТАНИСЛАВСКИЙ: УСУЛ ВА ТИЗИМ

Эрназар Ярбеков УзДСМИ

Аннотация: Театр актёрининг шахс сифатида камолга етиши, кечинма санъатига эришиш ижодкордан актёрлик махорати таълимини К.С.Станиславский таълимоти оркали урганишни талаб этади. Бу жараёнда албатта узтозлардан колган мерос, уларнинг тажрибасига таяниб иш курган афзал. Бу факат фойда келтиади. Ана шунда майорат мактаби талабадаги табиат ато этган кобилиятни янада ривожлантиради, унга сайкал беради. Мавзу ижрочилик махоратининг асосий элементларидан булмиш рол устида ишлашни эгаллашнинг ахамияти хакида.

Калит сузлар: суз хатти-харакати, театр, актёр, режиссёр, кечинма, санъат, роль, ижро, томошабин, актёрлик махорати, ижодкор, хатти-харакат

STANISLAVSKY: METHOD AND SYSTEM

Ernazar Yarbekov Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: In ozder to obtain the art of experience it demands confluence of and harmony actor's mastership and speech of stade. It has preference to be based on heritage of great masters in this prosess . (Projiciency school) Professonal school can help to dwelop student's capabi litu. Student can get important education. Improve his experience. Representa tives of theatre left great heritage of movement on the stade. This article talks about the importance of working on working on the role in the development of performing skills of a creative personality.

Keywords: theater, actor, director, hero, excitement, imitation, art, role, spectator, conception, , acting skills, executive, image, action

Биз яхши биламизки, иккинчи курсда олдимизга куйиладиган вазифа булажак актёрларни "Автор берган шарт - шароитда мен" шарти асосида ишлашга ургатишдир. Бу жараёнда баъзан (купрок иккинчи курснинг иккинчи ярмида) шундай холатлар пайдо буладики, иккинчи курсда бундай килиш мумкин эмас, дея уларни четга суриб куйиб булмайди. Бу холат талабада ролга интилиш хусусиятларининг кузга ташланиши. Талаба хали эндигина иккинчи курсда таълим олаётган булишига карамай, узи билиб ёки билмай, табиий равишда "Автор берган шарт - шароитда менинг ролим" шарти асосида ишлай

бошлайди. Унинг бу ички интилиши репетициялар жараёнида кузга ташланиб боради. Бунга нималар сабаб булиши мумкин? Мохир педагог ва режиссёр В.П.Володьченко бир гапни куп такрорларди: "Табиат инсон боласига одамларга хос булган барча хислатларни ато этади. Лекин у улгайган мухит, унинг кандай тарбия олгани, кандай одамлар куршовида усганлиги инсоннинг баъзи хислатларини ривожлантириб, баъзи хислатлар унинг ботинида колиб кетади. Шунга караб унинг узига хос булган характери, хулк - атвори шаклланади. Шунинг учун мен яхши одамларда, афсуски, ёмонлик, ёмон одамларда яхшилик албатта булишига ишонаман." Демак, инсонда барча хислат мавжуд. Факат унинг характери кандай тарбия курганлигига боглик экан. Сахнада ана шу узидаги ботиний хислатларни уйгота олиш, кайта кашф килиш ва бунга томошабинни ишонтира билиш факат иктидорлиларга насиб этади. Бу фикрларга тухталишимизга сабаб кутилмаганда баъзи талабанинг "Автор берган шарт - шароитда менинг ролим" шарти билан ишлай бошлашидир. Демак - у иктидорли, кобилиятли, ижод кила олиш хислати бор. Бундай талабани курган, унинг уринишларини "педагогик куз" билан илгаган мутахассис - укитувчилар "Болангиз роль сураяпти!", - деб куйишади. Бу иборанинг тагида жуда катта маъно бор. Агар талабада ролга интилиш жараёни кетаяптими, демак у уйнаётган персонажнинг характерига чизгилар пайдо булмокда. Талаба "Автор берган шарт - шароитда менинг ролим" шарти асосида ишлашга ута бошлаган. Бу жихат айнан уша талабада "лидерлик" хислати пайдо булаётганидан нишонадир. Куп йиллик тажрибадан маълумки, баъзи талабалар оддий машклар жараёнида, баъзилари этюдлар ишлаш жараёнида, яна бошка талабалар эса адабий асар асосидаги этюд ва парчалар устида ишлаш жараёнида уз тенгдошларидан илгарилаб кета бошлайди, "лидерлик"ни эгаллашади. Буни рагбатлантириш керак, лекин эхтиёткорлик билан. Чунки ортикча рагбат талабада "юлдузлик касали"ни келтириб чикариши мумкин. Бу хислат хакикий ижодни улдиради. ^акикий ижод эса маълум коида ва талаблар асосида шаклланувчи ижодий жараённи босиб утиш билан белгиланади.

Иккинчи курснинг биринчи ярмида талабалар билан дарс машгулотларини олиб бориш учун асосан миллий адабиёт намуналаридан фойдаланиш максадга мувофик. Чунки юкорида айтганимиздек, иккинчи боскичнинг биринчи ярмида талабалардан "Автор берган шарт - шароитда мен" шарти билан ишлаш талаб этилади. Бу жараёнда миллий адабиёт намуналаридаги шароитлар, мухит, турли вазиятларда инсоннинг узини кандай тутиши, хулки, феъл - атвори, урф -одатлар ва бошка жихатлар талабага таниш, айни пайтда жуда якин булади. Бу жихатлар булажак актёрларни сахнада эркин ижод кила олиш хислатларини таъминлайди. Улар маълум бир вазиятда нима килишни, энг асосийси кандай

харакат килишни озми - купми билишади. Автор берган шароитда узларини тасаввур килиб куришлари осон кечади.

Иккинчи курснинг иккинчи ярмида (маълум бир талабанинг имкониятига цараб) бошка миллатлар адабиётига, турли пьесаларга, хатто классик асарларга хам мурожаат килиш мумкин. Мусикали театр актёрлиги йуналиши талабалари ушбу даврга келиб албатта миллий ёки кардош халклар мусикали драма ва комедияларидан олинган парчалар устида ишлаш оркали Станиславскийнинг усул ва тизимларини, драматик театр актёрлиги элементларини мусикали театр актёрлиги санъати элементлари (мусиций уатти - уаракат, мусиций такт ичида бауолаш, ария ва дуэтлар ижроси, мусиций темпо - ритмни уис цилиш ва у.к.з.) билан синтезлаштиришга урганишлари, бу хислатни мунтазам ишлаш йули билан янада мустахкамлашлари ва бойитишлари лозим. Бу жараёнга биринчи ярим йилликда хам секин - аста эътибор каратилади. Биз бунга юкорида "Автор сузини узлаштириш ва туб маъносига етиб бориш" деб номланган булимда тухталиб утдик. Лекин жуда эхтиёткорлик талаб этилади. Биринчи ярим йилликдаги укув жараёнида драматик театр актёрлиги элементларини мусикали театр актёрлиги элементлари билан синтезлаштиришга талабанинг кучи ва тажрибаси етмаслиги хам мумкин. Бундай вазиятда танланган ишни иккинчи ярим йиллик режаси учун четга олиб турган маъкулрок. Юкорида таъкидлаганимиздек, талабанинг роль устида ишлашга утиш жараёни шу ердан бошланади. Роль устида ишлашга утиш жараёнида талаба хам, педагог хам ургуни купрок сахна учун яратилган пьесаларга каратгани маъкул. Чунки иккинчи боскичнинг биринчи ярмида мурожаат килинадиган насрий асарларда давр, шарт - шароит, мухит, у ерда иштирок этаётган персонажларнинг бир - бирига муносабати, максади, хулки, феъл - атвори, ички кечинмалари, жисмоний ва рухий холати, хатто бахолаш жараёнлари, интилишлари ва бунга сабаблар муаллиф томонидан ёзма равишда тасвирлаб берилган булади. Ана шу каби маълумотларга таяниб иш кураётган талабага автор берган шароитда узининг етакчи шарт - шароити, максади, бу йулдаги ички интилишлари, етакчи хатти - харакатини ойдинлаштириб олиши енгилрок кечади. Укув йилининг иккинчи ярмида сахнавий пьесаларга ургу берилиши талабанинг тахлил кобилиятини чукурлаштиради. Чунки пьесаларнинг ёзилиш услуби бир канча мураккабликларни тугдиради. Автор сахнавий куринишни кискача таърифлаб, жой тасвири, вакт ёки сахнавий декорацияга кисман чизгилар бериш билан чегараланади. Кейин персонажларнинг диалогларига кучади, баъзида ремаркалар ёрдамида персонажларнинг холатига, харакатларига, кириш - чикишларига кискача таъриф беради холос. Долган барча ишларни талаба асарни, олинган парчани тахлил килиш оркали амалга ошириши лозим. Бу жихат талабанинг фикрлаш

кобилиятини ривожлантиради ва мушохада доирасини кенгайтиради. Пьеса ва ролнинг хатти - харакатли тахлили талабани тугри йулни танлашда адашмаслигини, шарт - шароитлар узгаришини, хатти - харакатлар мантиги ва изчиллигини хис килишини таъминлайди. Бу жараёнда хам олинган парчага илк таассуротлардан кейин этюд асосида ёндашув ва талабага актёрнинг уз персонажи хулкини сахнада тана ёрдамида тафтиш килиб куришига имкон яратиш энг мухим жихатлардан бири хисобланади. "Бунинг учун актёр, энг аввало, пьесанинг мазмуни, гоя-максади билан чукур танишиб чикиши талаб этилади. Афсуски, куп холларда махорат укитувчилари пьеса укилиши жараёнига у кадар ахамият бермайдилар. Аксарият холларда асар талабалар кулида шошилинч тарзда, йул - йулакай укилади. Бундай укиш талаба онгига пьеса хакидаги илк таассуротнинг саёз тарзда урнашишига сабаб булади. Пьеса билан илк танишув жараёни ва у хакдаги дастлабки таассурот актёрнинг роль устида ишлаши боскичида мухимдир. Шунинг учун хам актёр образ яратиш жараёнининг ушбу боскичига педагог томонидан алохида эътибор каратилиши зарур. Мазкур боскич булажак ёш актёрнинг пьеса билан илк танишув боскичигина эмас, актёрнинг чинакам ижодий изланиши, роль устида ишлаш билан хам илк бора амалий танишув жараёнидир".1

Талаба онгида пьеса хакидаги илк таассуротлар саёз булиб колмаслиги учун танланган сахнавий асарни бутун курс иштирокида биргаликда укиб чиккан маъкулрок. Бунда асарни педагогнинг узи овоз чикариб бадиий укиш талабларига риоя килган холда талабаларга укиб бериши керак. Бу биринчидан, талабаларга асарнинг мазмун - мохиятини тугри тасаввур килиб боришларида ёрдам берса, бошка томондан талабаларга пьеса укиш санъатининг айрим кирраларини эгаллашларида кул келади. Уларни янада кизиктириш максадида баъзи хохловчи талабаларга пьесани укишни давом эттиришни топшириб, укитувчининг узи хам маълум муддат тингловчига айланиши, талабалар асарни кандай кабул килаётганини зимдан кузатиб бориши лозим. Сахнавий асар укиб булингач биринчи галда пьеса ёккан - ёкмаганлиги, ёккан булса нимаси билан, ёкмаган булса негалиги савол - жавоб тарзида ойдинлаштириб олинади. Агар асар талабаларга нимаси биландир ёккан булса, буни хам инобатга олиш керак. Чунки ёккан асар талабани тезрок киздиради, уни мирикиб ишлашга ундайди, мирикиб ишлаш эса сермахсул жараён. Бу жараёнда талабанинг ижодий тасаввури кенг ва бой куриниш олади. Талаба асарда узининг дардини кура билган булади. Ижодкорнинг дарди акс этмаган асар зурма - зуракиликка олиб келиши мумкин. Берилган шароитга ишонч, вокеалар жараёнидаги хатти -харакатлар, олий максад йулидаги интилишлар сусткашлик ва юзакилик касб этади. Аммо укилган асардан парча танлашда дастурда курсатилган талаблар

1 Абдуллаева М. Драматик театр ва кинода актёрлик махорати. - Т.:"Тафаккур каноти".2014й. 120- бет. ГТТТуЙ^^й] 661 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

мезонига мос жихатларга хам эътибор каратишни унутмаслик керак. Талабага иккинчи курсда узлаштириш огир кечувчи асарни вактинча четга суриб туриш лозим. Акс холда талаба асарнинг юкини кутара олмаслиги ва муваффакиятсизлик туфайли сахнавий ижодга кизикиши суниб колиши мумкин.

Бизга маълумки, К.С.Станиславский уз даврида пьеса устида ишлаш жараёнини урганиб, тартибга солган ва ёш актёрларга пьеса устида ишлашнинг куйидаги коидаларини тавсия этган: "Пьеса илк укилгандан сунг:

1. Пьеса мазмунини талаба уз хулоса, карашига кура кайта хикоя килиши;

2. Пьеса ёки ролдаги факт ва вокеаларни санаб кучириб чикиш;

3. Пьеса ва ролни булакларга булиш;

4. Мантикий аникликни кулга киритиш учун савол куйиб, жавоб излаш;

5. Пауза ва ургуларга риоя килиб, ифодали укиш;

6. Пьеса вокеаларининг утмиши ва келажагини аниклаш;

7. Асар ва роль устида бахс ва мунозаралар килиш;

8. Асар фактларига муносабат билдириш ва уларни асослаш;

9. Х,ар бир булак ва куйилган вазифаларга ном куйиш.

Актёр ушбу санаб утилган боскичларнинг хар биридан тинимсиз мехнат ва изланиш оркалигина ута олади".2

Худди шу жараён пьесадан олинган парча устида ишлашда хам утилиши шарт. Факат бу ерда бутун бир пьеса эмас, ундан олинган парча мустакил кичик бир асар сифатида камраб олинади. Ва юкорида мисол келтирганимиз, К. С. Станиславскийнинг курсатмаларига амал килиш ва уни куллаш жараёни албатта парчага этюдлар асосида ёндашув оркали амалага оширилади. Бунда куйидаги кетма - кетлик хосил булади:

а) Танланган парча мазмунини талаба уз хулоса, карашига кура кайта хикоя килиши;

б) Танланган парча ёки ролдаги факт ва вокеаларни санаб кучириб чикиш;

в) Парча ва ролни кичик булакларга булиш;

г) Мантикий аникликни кулга киритиш учун савол куйиб, жавоб излаш;

д) Пауза ва ургуларга риоя килиб, ифодали укиш;

е) Танланган парча вокеаларининг утмиши ва келажагини аниклаш; ё) Танланган парча ва роль устида бахс ва мунозаралар килиш;

ж) Парча фактларига муносабат билдириш ва уларни асослаш;

з) Х,ар бир булак ва куйилган вазифаларга ном куйиш.

Танланган парча устида актёрлик махоратининг барча унсурларини куллаган холда ишлаш жараёнида уни янада кичик булакларга булиш ва хар

2 Абдуллаева М. Драматик театр ва кинода актёрлик махорати. - Т.:"Тафаккур каноти".2014й. 123- бет. ГТТТТВ^^Н] 662 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

бир булакдаги хатти - харакатлар мантигини ойдинлаштириб олиш вокеа ривожидаги изчилликни таъминловчи омилдир. Кенг камровда олиб караганда шароитнинг узгариши янги вокеанинг бошланганига ишорат. Яхлит асардан "юлиб" олинган кичик бир парчада хам бир неча кичик вокеалар содир булади ва хар бир кичик вокеавий булакда кичик вазифаларни амалга ошириш талаб этилади. Буларнинг барчаси олий максадга эришиш йулидаги ички истак ва интилишларни таъкидлаб туради. Шу тарика ролнинг етакчи хатти - харакати шаклланади ва буни томоша жараёнида кузатиб бориш мумкин булади. Куйида Х,.Х,.Ниёзийнинг "Паранжи сирлари" мусикали драмасидан олинган парчани бир неча вокеавий булакларга булиб чикамиз:

1. Холисхоннинг учрашувга чикиши.

2. Рустамнинг келиши ва айбловлар.

3. Холисхонни кочишга кундириш.

4. Хайрлашиш.

Ушбу санаб утилган кичик вокеалар асосан мухим бир вокеа -Холисхоннинг пинхоний учрашувга чикишидан бошланади. Чунки бир неча кундан бери учрашувга чиколмаётган Холисхонда бугун имконият тугилди. Вазиятдан фойдаланиб учрашувга чикди. Парчанинг кириш вокеаси бошланди. Холисхон учун ёзилган "Нечун келмайсан" арияси биринчи кичик вокеавий булакнинг тугалланиши, узига хос ечими булиб хизмат килади. Ария Холисхоннинг монологи сифатида, унинг ичида кечаётган гумонли фикрларнинг ифодаси сифатида янграйди. Вокеавий булакларнинг учинчиси -"Холисхонни кочишга кундириш" дея шартли номланган булакда хам яна бир мусикий номер - Холисхон ва Рустамнинг дуэти мавжуд. Бу дуэт хам ушбу вокеавий булакнинг ечими вазифасини утайди. Дуэтни икки персонажнинг диалоги сифатида ижро этиш лозим. Чунки мусикий дуэтда персонажларнинг психофизик хатти - харакатлари мусикий психофизик хатти - харакатга айланади. Яъни дуэт ижроси жараёнида икки севишган ёш бир - бирига далда беради, рухлантиришга харакат килади. Ушбу дуэтни Холисхоннинг кочишга розилиги, лекин ичида бироз иккиланиброк турганини сезган Рустам бошлаб беради. Хатти - уаракатнинг мусицийлиги ва мусицанинг уатти -уаракатлилиги дуэт ижросида яккол кузатилиши шарт. Агар парчанинг вокеавий булаклари ана шу тарзда аниклаб чикилса, сахна куринишининг протоколи вужудга келади. Шунинг узи бизга хатти - харакат тахлилига киришишимиз учун бошлангич маълумот була олади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Мирзиёев Ш. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. Узбекистон нашриёт матбаа ижодий уйи.Тошкент.2017.

2. Абдуллаева М. Драматик театр ва кинода актёрлик махорати. Тафаккур каноти нашриёти. Т.: 2014.

3. Джоржо Стрелер. Театр для людей. Радуга. Москва. 1984 й.

4. Кацман А.И. Психология творчества. Сборник докладов. ЛГИТМиК. 1989.

5. Lenard Petit. The Micael Chekhov Handbook-For the Actor, Routledge, 2010.

6. Захава Б.Е. Мастерство актёра и режиссёра. М., Просвещение. 1978.

7. Jean Benedetti , Konstantin Sianislavsky. An actor's work : a student's diary. London ; New York : Routledge, 2008.

8. Зуфаров У. Сахна талкини ва тахлил.Узбекистон давлат консерваторияси.2005й.

9. Кнебель.М.О. Слово в творчестве актёра.М., 1964.

10. Станиславский К. С. Актёрнинг уз устида ишлаши. Т.: Бадиий адабиёт. 2010.

11. Салимов О. Касбим режиссёр. Гафур Гулом нашриёти. Т:, 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.