Научная статья на тему 'АСАР УСТИДА ИШЛАШ ЖАРАЁНИДА ЭТЮДНИНГ АҲАМИЯТИ'

АСАР УСТИДА ИШЛАШ ЖАРАЁНИДА ЭТЮДНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
102
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Этюд / образ / хореография / хайкалтарош / кино / эстрада / композиция / рассом / воқелик / баҳолаш / хонанда актёр / режиссёр / дирижёр / партитура / педагог-режиссёр / нота / ритм / темп / динамика / саҳнавий хаттиҳаракат / воқийлик / драматург / балетмейстер / педагог / муаллиф / бастакор / репетиция.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Р.Ж.Уснатов

Этюд санъат асарини туғилишидаги биринчи изланишлар бўйича қилинадиган қоралама чизгилар, ижодий жараённинг амалий дебочаси, ижодий жараёнда ҳосил бўлаётган илк тахлилни амалий кўриб чиқиш услуби. Янада аниқроқ қилиб айтганда, ижодий изланишдаги тахлилда яхлит хосил бўлаётган асарни кичик формадаги этюдлар ёрдамида амалий кўриб чиқиш услубидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АСАР УСТИДА ИШЛАШ ЖАРАЁНИДА ЭТЮДНИНГ АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

АСАР УСТИДА ИШЛАШ ЖАРАЁНИДА ЭТЮДНИНГ АХДМИЯТИ

Р.Ж.Уснатов УзДСМИ

Аннотация: Этюд санъат асарини тугилишидаги биринчи изланишлар буйича килинадиган коралама чизгилар, ижодий жараённинг амалий дебочаси, ижодий жараёнда хосил булаётган илк тахлилни амалий куриб чикиш услуби. Янада аникрок килиб айтганда, ижодий изланишдаги тахлилда яхлит хосил булаётган асарни кичик формадаги этюдлар ёрдамида амалий куриб чикиш услубидир.

Калит сузлар: Этюд, образ, хореография, хайкалтарош, кино, эстрада, композиция, рассом, вокелик, бахолаш, хонанда актёр, режиссёр, дирижёр, партитура, педагог-режиссёр, нота, ритм, темп, динамика, сахнавий хатти-харакат, вокийлик, драматург, балетмейстер, педагог, муаллиф, бастакор, репетиция.

THE IMPORTANCE OF STUDY IN THE PROCESS OF WORKING ON THE

WORK

R.J.Usnatov UzSACI

Abstract: Drawings on the first researches in the birth of a work of art, a practical prelude to the creative process, a method of practical consideration of the first analysis formed in the creative process. More precisely, it is a method of practical consideration of a work that is formed as a whole in the analysis of creative research using small-scale etudes.

Keywords: Etude, image, choreography, sculptor, film, variety, composition, artist, reality, evaluation, singer, actor, director, conductor, score, pedagogue-director, note, rhythm, tempo, dynamics, stage action, reality , playwright, choreographer, educator, author, composer, rehearsal.

Х,ар бир санъат турларида узига хос этюд шакллари бор. Рассомлар мусаввир асарни яратишдан аввал этюдлар чизиб, асар композициясини, унинг рухиятини, кахрамонларни образ шаклидаги куринишларини, деталларни акс этиш йулларини этюд чизгилари оркали куриб чикишади.

Мусика санъатида этюд тулик асар сифатида эмас, унга дебоча холатида намоён булади. Баъзи бир илк туйгуни мусикавий ифодаси сифатида хосил

I ¡ЬЛЦ^^В! 622 http://oac.dsmi-qf.uz

булади. Кичик формадаги композицион курилмалар оркали мусикий этюд яратилади.

Хореография, хайкалтарошлик, кино ва эстрада санъатларида хам узига хос этюд шакллари бор1. Замонавий театр санъатида йигирманчи асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб этюд услуби алохида уринга эга булади.

Театр санъатида этюд хаётнинг мужазгина бир лавхаси хисобланади. Х,аёт, турли вокеалар тизмасидан таркиб топгандай, этюднинг хам негизида вокеликлар ётади. Мукаммал этюд, учта вокеликдан иборат булади. Этюднинг уч вокелик таркибий кисмларидан биринчи вокелик, этюднинг кириш вокеаси булиб, у этюд куринишидан аввал бошланган булиб, парда очилганда вокеликни якунловчи кисмидан сахнада намоён булиб кетади. Сунгра бахолаш жараёнидан утилиб, сахнага иккинчи вокелик кириб келиб, бу вокелик сахнада тула холатда утади. Учинчи вокеликнинг бахолаш жараёнидан сунг, янги вокелик бошланганида этюд уз якунини топа олади.

Бу уч вокеликдан таркиб топган этюд тузиш шакли, рисоладаги талаб. Аммо ижодий жараёнда, этюдни шакли узгача ташкил топган булиши хам мумкин. Биринчи вокеликнинг якуний кисмидан бошланиб, иккинчи вокелик тулик утиб, тамом булиши билан хам этюд тугаши мумкин. Ёки, иккинчи асосий вокеликдан бошланиб, учинчи вокелик кириб келишида хам тугалланиши мумкин. Бу шаклларни пайдо булиши, куйилаётган асар мохиятидан келиб чикилган холда хал килинади.

Машклардан этюдга утиш пайтида, хали муаллиф асари хакида суз юритилмайди. Бошлангич пайтларда этюдларнинг муаллифлари талабаларнинг узлари булишади. Устоз бу жараённи вазифалар бериб, билвосита бошкариб туради.

Этюд машклар асосида тугила бошланганда, хали куп нарсалар устозга хам, талабага хам, номаълум булади. Шунинг учун устоз талабани ижодий имкониятларини англаб олиши учун этюд шаклланишида, этюдни узи курмай, шогирдларини ишини билвосита бошкариб боради. Устоз, талабага мустакил этюд куриш йулларини эгаллашига шароит яратади.

Этюд тугилиш жараёнида, талабага куп номаълум булган ижодий ва ташкилий нарсалар аён була бошлайди. Чунончи, бу машк хали этюдга ута оладими? Талабанинг, ижодий ва ташкилий имкониятлари кай даражада? Актерлик махоратини эгаллашда, эришган кудрати, тугилаётган этюдга етадими? Унда, тугилаётган этюд талабига жавоб берадиган психотехникасида, узлаштирган асослари борми? Машкда ташкил булаётган шарт шароитлар талабага мосми? Талаба кай даражада сахнада хатти -харакат килишни

1 Смирнов-Неевицкий "Вахтангов" Ленинград-1987 г

узлаштирган? Бу этюд уни индивидуал хусусиятларига яккин булиб, уни оча оладими?2

Шунга ухшаш талайгина муаммолар ечими, айнан, машкдан этюдга утиш жараёнида тугилиб, шаклланиб, ривожланиб боради.

Агарда талаба, шу пайтгача машкларда, хатти-харакат элементлари устида иш юритган булса, энди у, этюд шаклланишида, тулик хатти-харакатни бажаришга ута бошлайди. Этюд тугилишида талаба, актёрлик махоратини асосий негизи, унинг ук илдизи булган, кичик доирадаги шарт шароитларда хатти-харакатни сахнада бажаришликни органикасида узлашириши керак. Хатти-харакат, актёрлик махоратини хамма элементларини уз ичига камраб олгани учун талабаларнинг хаммаси машкдан этюдга утиш жараёнидан утишлари лозим.

Даставвал талабалар якка этюд куришга урганишади. Ижодий ишларни узлаштиришига караб ва талабаларнинг иктидоридан келиб чикиб, икки кишилик сузсиз этюдлар устида хам иш юритилиши мумкин.

Факат бу этюдлар хайвонот олами ва кузатувлар асосида яратилса осонрок кечади. Биринчи боскичнинг, биринчи ярим йиллигида оммавий эдюдларни сахнага олиб чикиш хам яхши натижалар беради. Факат, оммавий этюдлар машклар туркумларидан юзага келиши маъкул. Назаримизда, улар машклардан уйгунлашиб тугилса, укув жараёнида узилиш булмайди.

Машкдан этюдга утишда, устоз машкларга янги шарт шароитларни киритиб, уларни кескинлаштириш хисобига, этюд шаклланишини ташкил килади. Агар машклар устидаги ишларда талабалар, машк доирасига таълукли шарт шароитлар устида иш юритишган булишса, энди устознинг талаби билан машклардан ташкари ётган, шарт шароитларни олиб киришади.

Х,ар кандай хаётий кузатувларни, хотира асосидаги хис туйгулар ва хатти-харакат, буюмларни жонлаштириш, хайвонлар кузатувини, бир неча сузлар асосида килинадиган машкларни этюд тугилишига олиб келиш мумкин. Бунинг учун кичик доирадаги шарт шароитларга урта доирадаги шарт шароитларни олиб кирилса, вокелик тугилиб, машк этюдга айланиши мумкин3.

Кунгилдагидек бажарилаётган машкларга янги кутилмаган ёки кескинлашган шарт шароитларни олиб кириш хисобига, улардан бирини этюднинг етакчи шарт шароит даражасига олиб чикилса, вокелик тугилишга асос сола олади.

Машкнинг етакчи шарт шароити бор жойда хатти-харакат булади. Хатти-харакат эса максадсиз булмайди. Максад тугилгандан кейин, вокеликни боши билан охири белгиланиб колади. Машкга вокелик кириб келгандан кейин

2

Встречи с Меерхолъдом. Москва- 1967 г

з

Смирнов-Неевицкий "Вахтангов" Ленинград-1987 г ГГлЦ^^Ш! 624 http://oac.dsmi-qf.uz

асарнинг (этюд кичик шаклдаги асар деб каралиши назарда тутилаяпди) етакчи шарт шароити шаклланади. Асарни етакчи шарт шароити аниклангандан кейин, унга зид булган муаллифнинг (Бу ерда талабанинг узи этюд муаллифи сифатида иштирок этиши назарда тутилаяпди) жамиятда кузатаётган шарт шароитлардаги нуксонга, шахсий этирози тугилади. Талаба бу этюди билан нима демокчи? Инсоннинг кайси гуманистик эзгу ниятларини руёбга оширмокчи булган истакларини ошкора килишини кузлагани аникланади.

Этюд усубида ижод килиш, актёрларни стол отрофида ортикча утириб тахлил килиш жараёнидан кочиш лозимлиги ханузгача театр тажрибасида долзарб масала булиб колаяпди. Драматик асарни онгли тахлил килиш, сахнада этюд услуби оркали, актёрни физик вужуди оркали руёбга оширилиши кераклиги, халигача муаммоли масала булиб колмокда4. Драматик асарни маълум булаги олиниб, ундаги шарт шароитлар белгиланиб, этюд услубида хатти-харакатга киришиб ишлаш, сахнада актёр танаси оркали, матинни курик ёдлаб олмасдан уз сузлари билан харакат килишликдан кочишади. Стол атрофидаги тахлил килишлик бизнинг назаримизда актёр сахнага чикмасдан маълум колипларни хосил булишига олиб келади. Актёр бу жараёндан утгандан сунг стол атрофида келишилган онгли тахлил колипларидан четга чика олмай колади. Окибатда сахнада эркин ижод килиб бадан билан ролни узлаштириши урнига аниклаб келишилган нарсаларни бажаришга тушади. Бу нарсалар унинг табиатига вужудига тугри келиш-келмаслигидан каттий назар, узини органикасини синдириб, табиатига тескари буладиган нарсаларни ижро кила бошлайди. Этюд услуби бундай стол атрофида колипланган ижодий жараённи кабул килмайди. Этюдда содда максад ва хатти-харакат килишлик учун лозим булган уч-турта шарт шароитлардан ташкари хали хеч нима маълум эмас. Крлган ижодий масалалар сахнада актёрни органикаси оркали, эркин изланишлар оркали аникланади.

Этюд услубидаги бундай ижодий жараён сахнада эркинлик тугдириши билан бир каторда актёрни индивидуал табиатини уйготиб ишлатишига ва кутилмаган ижобий натижаларга эришишга кенг имконият тугдиради. Бу услубда ишлашда актёр ва режиссёрни бирлаштириб турадиган омил шу шарт шароитлардаги хаётий хакикат ва унинг устидаги изланишлар окибатида тугиладиган жонли бадиий тукимадир5. Стол атрофидаги статик холатдаги онгли изланишлар эмас, сахнадаги этюд услубида жонли хатти харакат оркали хосил буладиган изланишлар натижасида том маънода тулик ижодий жараён булиб ута бошлайди.

4

Ж.Махмудов "ХХ-аср режиссураси" Ташкент 2015 й. 5 Ж.Махмудов "Эргаш Масофаев" Ташкент 2014 й.

Этюдни махсус курилма колипларига солиб булмайди. Этюдни маълум колипларга сола бошласангиз, унинг энг асосий белгиси-бадихагуйлик йукола бошлаб, жонли хатти-харакат урнини улик ижро эгаллай бошлайди. Этюд услубининг энг катта белгиси ва бош ютуги эркин бадихагуйлик тугилишидадир. Ялков, мустакил ижод кила олмайдиган, сахнада мураккаб изланиш жараёнидан кочадиган, эркин фикирлашни хохламайдиган, тупори актёрлар учун режиссёрни тайёр берган вазифаларини бажаришни афзал куриши тушунарли масала. Улар учун мехнат килиб нон топгандан кура, бокиманда булиш осонрок шекилли. Балким бундай актёрларга эркин ижод килишликни худо уриб, юктирмагандир.

Бизларга, орттирган камтарона тажрибамизда бир нарса аён булдики, буюк устозларимиз асар устида ишлаш жараёнида этюд услубида ишлаш лозимлигини такидлашганларида улар минг маротаба хак эканликларига яна бир бор амин булдик.

Фойдаланган адабиётлар

1. Ж.Махмудов "ХХ-аср режиссураси" Ташкент 2015 й.

2. Ж.Махмудов "Эргаш Масофаев" Ташкент 2014 й.

3. Т.Азизов "Мои режиссёрские работы" Ташкент 2010 й.

4. Смирнов-Неевицкий "Вахтангов" Ленинград-1987 г

5. Встречи с Меерхолъдом. Москва- 1967 г

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.