Научная статья на тему 'РАССОМ АСАРЛАРИ АСОСИДА ЭТЮДЛАР УСТИДА ИШЛАШ'

РАССОМ АСАРЛАРИ АСОСИДА ЭТЮДЛАР УСТИДА ИШЛАШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
46
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
эстрада / этюд / театр / актёр / саҳна / спектакль / сўз / мусиқа / саҳна чироқлари / қўшиқ / партнёр

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Шавкат Шухратович Расулов

Ушбу мақолада актёрларнинг этюдлар устида ишлаш жараёнида рассом асарларининг ўзига хос ҳусусиятлар ҳамда актёрларни тарбиялашда этюдларни муҳим аҳамият касб этиши ҳусусида боради. Мақолада эстрада актёридан талаб этиладиган эстетик дид масаласи ҳақида ҳам алоҳида сўз боради. Эстрада актёрининг фантазиясини ривожлантириш ва меёр тушунчалари ҳусусида тадқиқ этилган ушбу мақолада касбнинг асоси ташкил этувчи этюдлар устида ишлаш жараёнида рассом асарларига алҳида урғу берилишини таъкидлаб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАССОМ АСАРЛАРИ АСОСИДА ЭТЮДЛАР УСТИДА ИШЛАШ»

РАССОМ АСАРЛАРИ АСОСИДА ЭТЮДЛАР УСТИДА ИШЛАШ

Шавкат Шухратович Расулов rasulov-shavkat@list.ru Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Ушбу маколада актёрларнинг этюдлар устида ишлаш жараёнида рассом асарларининг узига хос хусусиятлар хамда актёрларни тарбиялашда этюдларни мухим ахамият касб этиши хусусида боради. Маколада эстрада актёридан талаб этиладиган эстетик дид масаласи хакида хам алохида суз боради. Эстрада актёрининг фантазиясини ривожлантириш ва меёр тушунчалари хусусида тадкик этилган ушбу маколада касбнинг асоси ташкил этувчи этюдлар устида ишлаш жараёнида рассом асарларига алхида ургу берилишини таъкидлаб утилган.

Калит сузлар: эстрада, этюд, театр, актёр, сахна, спектакль, суз, мусика, сахна чироклари, кушик, партнёр

WORKING ON SKETCHES BASED ON ARTIST'S WORKS

Shavkat Shukhratovich Rasulov rasulov-shavkat@list.ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article focuses on the specific features of the artist's works during the actors' work on the etudes and the importance of the etudes in the education of the actors. The article also mentions the issue of aesthetic taste required of a pop actor. In this article, researched on the development of fantasy of a variety actor and standard concepts, it is emphasized that in the process of working on etudes, which are the basis of the profession, special emphasis is placed on the artist's works.

Keywords: variety, etude, theater, actor, scene, play, word, music, stage lights, song, partner

Кириш. Профессионал касбни эгаллаш учун нафакат машклар килиш балки этюдлардан ташкил топади. Актёрлик касбида этюд - "хаётни эсга олиш омили" хисобланади. Бу уз урнида актёрни узини-узи тарбиялаш ва хаётий роль омили хисобланади.

Этюд - бу сахнада хаётдан олинган ва талаба актёрнинг фантазиясига асосланган "агарда"дан ташкил топган бир вокеа хисобланади.

Актёрларни этюдлар устида ишлаш жараёнида албатта машкларга таянилади. Этюд - бу машк лекин, хар кандай машк этюд була олмайди. Этюд -бу хаётдан олинган жараён булиб, у хох уттиз сония ёки ярим соат булсин мундарижали хаётийликдан иборат булиши лозим.

Этюдлар устида ишлашда (бир кишилик, жуфт, оммавий этюдлар) талабалар олдида янги мураккаб вазифалар пайдо булади. Бу жараёнда ижоднинг барча элементларигина эмас, балки соха буйича олинган илк билимлар мустахкамланиб, кейинги боскич учун асос булади.

Этюд - хаётдан олинган бир вокеа булиб, диологларсиз, предметсиз, хатти-харакатда ижро этилади. Этюд - лотинча суздан олинган булиб "машк", "машгулот" каби маъноларни билдириб, театр педагогикасида актёрлик техникасини ривожлантириш ва такомиллаштириш учун хизмат килувчи жанрдир. Хдётий хакикат асосида харакатга асосланган, кам сузли, диологсиз, драматургия компонентларини мужассам этган кичик куриниш [1].

Этюд драматургиянинг барча компонентларини уз ичига камраб олади. Драматургия компонентларига вокеа, карама-каршиликлар киради. Этюд композицион тузилишга эга булиб, бир суз билан айтганда драматик асар учун керакли булган барча жихатлар этюдда мужассам булиши керак. Этюд деярли сузсиз харакат асосига курилади, аммо баъзи холларда битта-иккита сузларни ишлатиш мумкин, масалан: алло, салом, хайр, йук, хуб булади ва хк. шу каби сузларни диологга айлантирмасдан ишлатиш керак булади [2]. Этюд сахна санъатини эндигина урганаётган ижрочи учун энг мухим боскичлардан хисобланади. Актёрлик сохасини эгаллашни узига максад килиб куйган хар кандай ижрочи ижод йулига этюдлар оркали кириб боради. Этюдлар эса актёрлик махоратини урганиш ва узлаштиришнинг асоси хисобланиб, актёрни тарбияловчи воситалардан биридир.

Асосий цисм: Санъат сохаларининг барча касбларида машкларсиз аник бир максадга етиб булмайди. Бизга маълумки "машкларсиз санъат, санъатсиз машклар йук" деб бежиз айтилмаган. Бу касбнинг биздан аввалги замонларни узидаёк уйлаб топилган конуни хисобланади. Нима учун баъзи актёрлар тренинг машкларни доимий тарзда ишлаб боришмайди? Негаки бу касб аник мезон ва улчовларга эга эмас. Мисол тарикасида кушикчи юкори "ля" ёки "си" тонларни эгаллаш учун у доимий тарзда уз устида ишлаши лозим акс холда у узи максадига эриша олмайди. Балет актёрларини оладиган булсак, бу касб эгалари уз кадди коматларини бир маромда ушлаб туришлари, станок олдида хар куни машкларини бажаришлари лозим булади. Бу машкларни бажармаган балерина ёки балет актёри уз касбини ёкотиши тайин. Агар пионист ёки концертмейстер хар куни машк килмаса махорат даражаси пасаяди. Цирк артисти доимий тарзда уз машкларини бажармаса, дорда юришга ва

юкориларда бажариладиган харакатларини амалга оширишда хавф-хатар уйготади.Баьзи актёрларни эса факат репетиция вактида машк килишади, уларга хеч нарса хавф тугдирмайди негаки, уларни куткарадиган штамплари мавжуд. Бу актёрларни машк килмасликлари учун биринчи бахона хисобланади[3].

Агар актёр ижроси томошабинга маькул келмай ёктирмаса, у одамларни саводсизга чикариб узини тинчлантиради. Режиссёр актёрга берган вазифасини бажаришидан коникмаса; у мени ёктиришмайди деб хисоблайд; актёр узини махоратини чинакамига бахолай олмайди [4].

Камдан-кам актёр узини четдан куриш кобилиятига эга. Бу савол этюдларга келиб такалганда,актёр албатта узини устида ишлайдиган хамда узига-узи дакки бериб, махоратини синамоги зарур.

Бизнинг касбимизда узини-узи тарбиялашни ривожлантириш, машкларга булган эхтиёжни орттириб, профессионал касб эгаларига эргашиш керак. Х,ар бир актёрни камчиси уз кулида булиши керак. Зеро этюд актёрлик мактабнинг асоси хисобланади [5]. Этюдларга эса машклар оркали утилади. Актёрлик махорати машкларига булган эхтиёжниорттириш юкори даражада эканлигини тушуниш зарур. Яхши актёрни интилишини, камолга етишишини доимий саклаб колиш жуда кийин, уларда баъзан барча нарса биринчи, иккинчи уринишларда аьло даражада ижро этилиши мумкин. Лекин кейинчалик у даражада чикмаслиги мумкин бунинг учун, яна уша тренинг машкларга кайтиш керак. Бу унга канчалик кийинчилик тугдирмасин бажариши зарур булади. Талант машкларсиз, тренингларсиз суниши тайин.

"Актёрнинг асосий тренинги бу - этюд, шундай экан актёрлар бу вазифани бажаришни хохлашмаса демак, бу биз педагогларнинг айбимиз хисобланади. Балки бу муаммо биз актёрларни театр мактабида этюдларсиз тарбиялаётганимиздандур. Бундан келиб чикадики, театрда биз актёрга этюд оркали роль устида ишлаш, узини табиатини топиш, пьессани урганиш каби вазифаларни юкласакзурлаб ишлатиш холати юзага келади. Албатта одамни ёшлигиданок тугри ва чиройли овкатланишга урганмаган булса, уни усмирлик пайтида ургатиш жуда кийин булади" [6].

Этюдларни ишлаш жараёнида талабаларга дарс давомида биринчи мустакил равишда уз хаётларидан олинган маьлум бир вокеани сахнада ижро этишлари суралади. Табиийки хаётда хам хар бир вокеа бежизга содир булмайди. Бир бирига боглик шарт-шароитлар мавжуд булади. Сахнада актёрни карама-каршиликларни енгиш жараёнидаги харакатларини кузатамиз. Талабалар маьлум бир вокеани этюд деб олиб чикишади. Аксарият холатларда улар жараённи эмас натижани ижро килишга харакат килишади. Бизга эса уша натижага кадар нима булгани ва хозир нима содир булади ва ундан кейин нима

булиши мумкинлиги кизиктиради. Талабалар бу жараёнлардан утмасликларини иложи йук. Актёрлик касби "кудукни нина билан казиш билан баробар" деган гап. Тасаввурдаги буюмлар билан хатти-харакат машкларини якунлаб этюдларга утканимизда барча хато ва камчиликларимиз ва имкониятларимиз яккол намоён булади. Этюдлар устида ишлашнинг кейинги боскичларидан асосийси хисобланган мавзу бу - "Рассом асарлари асосида этюдлар устида ишлаш" деб номланади. Дарс жараёнида педагог томонидан аввало этюд хакида тушунча бериб утилгандан сунг, рассом асарларида этюднинг ахамияти хакида тушунтирилади. Курс бадиий рахбари санъатшунослик фанлари номзоди, профессор Темур Рашидов мисол тарикасида доимо талабаларга Василий Иванович Суриков каламига мансуб "Баярыня Морозова" (1887 й.) асарини келтириб утади. Ушбу рассомнинг асарида Баярыня Морозовани бутун кишлок гувохлигида чанага утказиб олиб кетишаётгани тасвирланган. Чана атрофида егилган кишлок ахлининг хар бир персонажи рассом томонидан алохида - алохида, бир-бирини такрорланмайдиган килиб тасвирланган.

Ушбу картинага назар соладиган булсак, турли хил одамларнинг турли хил характерларини, дунё карашларини, уша давр шарт-шароитларини, кийиниш маданиятини, урф-одатларини ва албатта Баярыня Морозовага булган муносабатларини куришимиз мумкин. Неча хил персонаж булса, рассом томонидан шунча характерларни тасвирлашга уринганини гувохи булишимиз мумкин. Рассом ушбу асарни тула конли равишга келтириш учун хар бир персонажни алохида алохида чизиб чикганини тарихий манбалар оркали билишимиз мумкин. Картинада - кимдур олиб кетилаётган кахрамонга нисбатан ачинияпти, кимдур хурсанд булияпти, кимдур унинг хаккига дуо килияпти, тухтатишга уринияпти, бакирияпти, томошабин булиб одамлар оркасидан томоша килияпти, яна кимдур узокдан "нахотки бу уша одам булса"

- ge6 Kapa6 Typu6gu, em 6onanap yHUHKapoK^HK 6unaH nonu6 nam opTHgaH KonMaeTraHH Ba KaTop xonaraapra ryBox 6ynHmHMH3 MyMKHH [7].

PaccoM acapnapura Mypo^aaT KunraHHMH3ga aKTep H^po этнmн MyMKHH 6ynraH 6apna mapT-mapouraap Ba BoKeaHHHr 6omnaHHmu, phbo:®h, KyntMHH^HflCH xaMga eHHMH aHHK TacBHpnaHraH 6ynagH. yhh an6aTTa aKTepHHHr TacaBByp Ba $aHTa3HacH, gyHeKapamu, aKTepnHK HMKoHH^raapu opKanu ®;oHnaHTHpaMH3. Ym6y KapTHHaHH ^oHnaHTupumga xap 6up nepcoHa® y3ura xapaKTepnapHHH Tonumu KepaK 6ynagH. EyHHHr ynyH y aBBano Ky3aTyBgaH 6omnaftgH. X,ap 6up Tana6a aKTep caxHara y3H u^po этagнгaн KaxpaMoHHHH Bo^eara HHc6aTaH MyHoca6araHH SungHpHm ynyH aKTepnHK ypyHHmnapHHH khhh6 Kypagu. PaccoM acapH acocuga umnam ^apaeHHga Tana6a y3H TaHnaraH KaxpaMoHH xo3Hpra Kagap xap 6Hp nepcoHa® HHMa 6unaH myrynnaHaeTraHHHHHH, yHHHr yM xaennapHHH, emHHH, gaBpra moc KHHHMnapHHH, mapT-mapoHTnapHHH aHHKgamu no3HM 6ynagH. CyHrpa aftHH BaKTga ynap 6unaH HHMa cogup 6ynHanTH xaMga 6yHgaH KefiHH HHMa 6ynagH Ba KaTop caBonnapra ^aBo6 ronamnapu KepaK 6ynagH[8], negaror ToMHugaH aKTepnuK Maxopara $aHH xycycuaTHgaH Kenu6 HHKraH xonga Tana6anapHH MaB^yg My3eftnapra onu6 6opH6, 6ywK paccoMnapHH acapnapu 6unaH TaHumTupunagu. Tana6anap ^ohhh paBHmga KapTHHanap 6unaH TaHHmHmagH, yHHHr TapHXH 6unaH, paccoMHHHr 6y acap 6unaH HHMa geMoKHH экaнннн ypraHHmagH. By Ha^aKaT MaB^yg My3efinapga, 6anKH HHTepHeT opKanu oHnafiH My3efinap opKanu xaM KapTHHanapHH Kypum Ba TaHnam hmkohhathhh 6epagH. CyHrpa xap 6up Tana6a y3H TaraaraH paccoM acapuHH Koro3ra HHKapu6 Kenu6, gapc ^apaeHHga aKTepnHK ypyHHmnapHHH khhh6 Kypagu. PaccoM acapnapu acocuga этwgпap ycTHga umnam ^apaeHHga Tana6anap ^aKaTruHa KapTHHaHH TacBupnaHraH HaTH^aBHH xonaraHH onu6 HHKHmnapH KepaK эмac. Ym6y KapTHHara Kagap Ba xo3upga xaMga 6ynH6 yTraH BoKeagaH KeHHHru ®;apaeHnapHHH H^po этнmпapн KepaK 6ynagu. ByHgaH TamKapu paccoM acapnapuga TacBupnaHraH gaBp MyxHTHHH aparamnapH atHH HenaHHH fiunga KaMcu gaBnaTga eKH KaMcu mapT

- mapouTnapga, KyHHHHr KaMcu BaKTHga ym6y BoKea cogup 6ynaeTraHHra Kapa6 caxHaBHM amoc^epaHH aparnmnapH 3apyp 6ynagu. ByHgaH TamKapu paccoM TacBupnaraH acap KaxpaMoHH HHMa KHMHMga экaнннн Ba этwgгa moc paBHmga MycuKa TaHnamnapuHH xaM ypraHHmnapu KepaK 6ynagH.

Яна бир мисол тарикасида Пабло Пикассонинг "Старый гитарист" асарини оладиган булсак, ушбу картинада гитара чалаётган кекса кур мусикачи тасвирланган. Нокулай холатда ерга утиради, эгилиб, яланг оёкларини кесиб утиради. Чол эски йиртилган кийимда уни ягона утинчи ва бор йуги хисобланган гитарасини кучоклаб утирибди. У мана шу гитарадан узида тасалли топади. Мусикачининг бурттирилган, чузилган бурчак шаклли юзи Пикассони доимо хайратга солган 16-аср Испан рассоми Эл Греконинг картиналарига ухшаб кетади. Орка фонидаги кук палитраси эса гамгин ва умидсизлик кайфиятини беради [9].

Мана шу тарзда биз рассом асари хакида маълумотга эга буламиз хамда унинг ички дунёсига гарк буламиз. Уни ким эканлигини ва кандай хаёт кечирганлигини, унинг бошидан нималар утканлиги хакида тасаввурга эга буламиз. Агар хар бир асарга яхшилаб карайдиган булсак, у узи хакида сизга гапириб бераётганга ухшайди. Бу албатта буюк рассомларнинг асарларида учрайди.

Актёрлик сохасини танлаган инсон барча сохаларни урганишга тугри келади. Бу асар асосида этюд устида ишлаш жараёнида талабадан гитарани чалишни хам урганиши керак булди. У аввал акордлардан бошлаб, кейин эса кунлик тухтовсиз машклар оркали профессионал тарзда бир кичик мусикани чалишни урганди. Пикассо тасвирлаган кахрамоннинг кузлари кур деб тасвирланган. Демак актёрдан кандай килиб куриб туриб курмасликни ижро этиш масаласи хам кундаланг ташланди. Бунда унга Мартин Брест суръатга олган "Запах женщины" фильмидаги Аль Пачино томонидан ижро этилган подполковник - Фрэнк Слэйд кахрамонини кузатиш вазифаси топширилади. Талаба ушбу фильмни томоша килиб ушбу кахрамонини хатти-харакатларини урганади ва актёрлик урунишларини килиб куради. Эндиги жараён уни хаёти билан боглик булади. Актёр кахрамонинингаянчли такдирини биргаликда яшаб утади. Кари, кур, камбагал гитарачининг бугун охирги куни деб шароитларни кескинлаштирадиган булсак, у бугун узининг сунгги куйини чалади. Тун хаммаёк зим-зиё, гитарачи битта ёрик чирок остида яъни ой нурида сокин куйини чалиб утирибди. Унинг хаётга булган бирдан бир илинжи бу унинг

гитараси, тусатдан чалиб туриб, хаёлларга берилиб кетиб, чанкок бсади ва халоватини йукотган чол урнидан туриб сув томон юриб бориб, графиндан стаканга сув куяди ва ичади. Ушбу холатда актёрдан кандай килиб куриб туриб, курмасликни ижро этиш мумкинлигини узлаштирганидан ёки суст машк килганидан билиб олиш мумкин. Сувни ича туриб, хаёт накадар тотли эканини, бизга берилган неъматларнинг кадрига етишлигимизни унинг хатти-харакатлари оркали билишимиз мумкин булади. ^айтиб келиб утириб яна узининг гитарасини кулига олишини ва хар бир акордларида гитарачини узидан узи кочаётганлигини, умрида узининг севгисига эришолмай, ёруглик курмай утиб кетаётганини курамиз. Гитарасининг садолари тобора кутарилиб бориб, охири такка тухтатиб, гитарасини тобора каттик багрига босиб кучоклаб колади ва жуда сокин томошабин залидан келган мусика садолари остида куйдаги сатрлар тугилади:

Х,аёт китобимни бехос вараклаб,

Мен утган умрга ачинмай куйдим.

Табассум урнида кулдим чараклаб.

Суйиш керак булса - телбача суйдим. - дея куз олдимизда сахнани коронгулик чулгаб олади.

Натижалар ва мууокамалар: Ушбу рассом асарлари асосида актёрларни тарбиялаш узининг самарасини бериб келмокда. Мана катор курсларнинг ижодий имтихонларини кузатиб борадиган булсак, маиший мавзуларга кул урилганини, асосан талабаларнинг тукималаридан фойдаланилаётганини курамиз, бу эса уларни касб урганишда сусткашликка йул куяётганликларини курсатади [10]. Талабаларни келажакда уз устида ишлашлари учун институт даргохида мехнат килишга ургатишимиз зарур булади. Улар олиб келган материалларни тугри танланишида педагогларнинг урни мухим хисобланади. Талабаларнинг мустакил олиб келган этюдларини кунлик тренинг тарикасида куришимиз ва уларни тугри йулга йуналтиришимиз зарур булади. Талабаларнинг машклардан этюдларга утиш жараёнида улар энди биринчи маротаба хакикий буюмлар билан, сахнавий костюмлар ва мухит билан рубаро келадилар. Энг мухими уларда биринчи маротаба суз тугилиб бошлайди. Шундай экан хар бир сузни кадрига етишга харакат килмогимиз зарур. Мусикалар хам маълум актёрни тулдириб туриши ва уша берилган шарт-шароитларда тугри яшаб утишга харакат килмогимиз зарур.

Хулоса: Хулоса урнида шуни таъкидлаб утишни жоиз деб билдим. Битта этюд устида тинимсиз изланишлар ётади, фильмларни томоша килиш, одамларни кузатиш, кийимларини, деталларини, мусикасини излаб топиш, сахнавий чирокларни тугри куя билишни хатто пардани уша этюд рухиятидан келиб чикиб очиб - ёпишни хам урганиш керак булади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Сайфуллаев Б., Мамащосимов Ж. Актёрлик махорати. - Тошкент: Фан ва технология, 2012.

2. Ахмедов Ф.Э. Оммавий байрамлар режиссураси асослари. - Тошкент: Алокачи, 2008.

3. Станиславский К.С. Актёрнинг уз устида ишлаши. - Тошкент: Янги аср авлоди. 2010.

4. З.Я.Корогодский "Этюд и школа". - М.: укув кулланма, 2017.

5. Усмонов Р. Режиссура. - Тошкент: Фан. 1997.

6. Расулов Ш.Ш. .Актёрлик махорати. - Тошкент: Лессон Пресс. 2020.

7. К.С.Станиславский. Этика. - М.: Библиотека ежегодника московского художественного театра. 1947.

8. Махмудов Ж. Актёрлик махорати. Т. Билим. 2005.

9. Маданият ва санъат атамаларининг изохли лугати. Б.С.Сайфуллаев тахрири остида. - Тошкент: Гофур Гулом, 2015.

10. Юсупова М.Р. ва бошкалар. Актёрлик махорати. - Тошкент: УзР ФА Асосий кутубхонаси босмахонаси, 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.