Стандарты запрещения дискриминации в сфере занятости: перспективы имплементации в Казахстане Текст научной статьи по специальности «Право»

ГТАМР 10.67.51

Ж¥МЫСПЕН ЦАМТУ САЛАСЫНДА КЕМС1ТУШ1Л1ККЕ ТЫЙЫМ САЛУ СТАНДАРТТАРЫ: ЦАЗАЦСТАНДА ИМПЛЕМЕНТАЦИЯЛАУ БОЛАШАГЫ

Ермек Эбштай^лы Бер1баев

Абай атындагы Казац улттыц педагогикалыц университет1 Куцыцтану кафедрасынъщ мецгерушш, з.г.д., профессор, Казацстан, Алматы ц.; e-mail: [email protected]

Жанна Амангелдщызы Хамзина

Абай атындагы Казац улттыц педагогикалыц университетi Куцыцтану кафедрасыныц профессоры, з.г.д., профессор, Казацстан, Алматы ц.; e-mail: [email protected]

Бахытцали М^хтар^лы Кешпенбетов

Абай атындагы Казац улттыц педагогикалыц университетi Куцыцтану кафедрасыныц цауымдастырылган профессоры,з.г.к., Казацстан, Алматы ц.; e-mail:[email protected]

Tymh свздер: дискриминация; жалдамалы ецбек; жумыспен цамту; имплементация; тецЫздж; гендер.

Аннотация. Мацалада Казацстан Республикасы Конституциясында бекттген элеу-меттгк цоргау нормалары io жузтде шынайы нацты цолданылуы жeнiндегi проблемаларды цамтиды. Зац адамдарды элеуметтж цоргаудыц алуан турлг жолдарын царастырады. Зей-нетацымен цамтамасыз ету, мугедекттне байланысты эртурлг мемлекеттж квмек корсету, цайырымдылыц кврсету жэне тазы басца зацнамамен шектелмеген нысандарда муцтаж адамдарга элеуметтж квмек кврсету. Алайда, азаматтарды элеуметтж цоргаудыц басты механизм1 - оларды жумыспен цамту болып табылады. Когамда белсендг азаматтардыц мей-шнше басым квпшшгт жумыспен цамту арцылы элеуметтж жагдайты тузетуге, квтеруге болады, вм\р суру сапасын жогарылатуга болады. Жумыспен цамту конституциялыц цаги-даттарга сэйкес жузеге асуы цажет.

Мацалада кемс1тушЫ1кке жол бермеу туралы конституциялыц нормалардыц талаптарын устаудыц орындылыгы кврсетiледi. Казацстанда конституциялыц цагидалар ецбек цатына-старын реттеу барысында мейШнше сацталганмен, бYгiнгi куш алдыцгы цатарлы ЭЫД¥ муше мемлекеттер децгешне жете алмауда. Сондыцтан ЭЫД¥ муше мемлекеттердщ жумыспен цамту саласындагы кемстушЫ1кке жол бермеу жвнiндегi стандарттары Казацстан ушт багдар болуы шарт.

Мацалада твмендегтерге багытталган авторлыц усынымдар орын тапцан: ЭЫД¥, ХЕ¥-ныц жумыспен цамту саласындагы кемсiтушiлiктi имплементациялау стандартта-рын Казацстанныц цуцыцтыц жуйесте енггзуге багытталган усыныстар; алдыцгы цатарлы мемлекеттердщ уздж тэжiрибелерiн жинацтауга неггзделген усынымдарга сэйкес ецбек зацнамасын дамыту; адамныц элеуметтт-ецбек цуцыцтары кетлдтнщ децгетн багалау ушт ЭЫД¥ усынатын индикаторларды пайдалану; инклюзивтi ецбек нарыгын цуруга цаты-сты усыныстарды енггзу.

СТАНДАРТЫ ЗАПРЕЩЕНИЯ ДИСКРИМИНАЦИИ В СФЕРЕ ЗАНЯТОСТИ: ПЕРСПЕКТИВЫ ИМПЛЕМЕНТАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ

Бурибаев Ермек Абильтаевич

Заведующий кафедрой Юриспруденции Казахского национального педагогического университета имени Абая, д.ю.н., профессор, Казахстан, г.Алматы; e-mail: [email protected]

Хамзина Жанна Амангельдиевна

Профессор кафедры Юриспруденции Казахского национального педагогического университета имени Абая, д.ю.н., профессор, Казахстан, г.Алматы; e-mail: [email protected]

Ш Вестник Института законодательства и правовой информации РК

№2 (60) - 2020

Кошпенбетов Бахыткали Мухтарович

Ассоциированный профессор кафедры Юриспруденции Казахского национального педагогического университета имени Абая, к.ю.н., Казахстан, г.Алматы; e-mail: [email protected]

Ключевые слова: дискриминация; наемный труд; занятость; имплементация; неравенство; гендер.

Аннотация. В статье содержатся проблемы по реальному применению норм социальной защиты, закрепленных в Конституции Республики Казахстан.Закон предусматривает множество различных способов социальной защиты граждан. Пенсионное обеспечение, оказание государственной помощи по инвалидности, благотворительной и иной социальной помощи нуждающимся людям другими, не ограниченными законом способами.Однако, главным механизмом социальной защиты граждан является их трудоустройство. Путем трудоустройства большинства активных в обществе граждан можно исправить, улучшить социальное положение, а также повысить качество жизни. Трудоустройство должно осуществляться в соответствии с конституционными принципами.

В статье указывается целесообразность соблюдения требований конституционных норм о недопущении дискриминации.Хотя в Казахстане конституционные принципы наиболее точно соблюдаются при регулировании трудовых отношений, в настоящее время они не достигают уровня развитых стран-членов ОЭСР.Поэтому стандарты государств-членов ОЭСР по предотвращению дискриминации в сфере занятости должны стать эталоном для Казахстана.

В статье представлены авторские предложения, направленные на: имплементацию стандартов ОЭСР, МОТ в области дискриминации занятости в правовую систему Казахстана; развитие трудового законодательства в соответствии с рекомендациями, основанными на обобщении лучших практик передовых государств; использование, предлагаемых ОЭСР индикаторов для оценки уровня гарантий социально-трудовых прав человека; внедрение рекомендаций, касающихся создания инклюзивного рынка труда.

STANDARDS FOR THE PROHIBITIONOF

DISCRIMINATION IN EMPLOYMENT: PROSPECTS FOR IMPLEMENTATION IN

Yermek A. Buribayev

Head of the Department of Jurisprudence of the Kazakh National Pedagogical University named after Abay, doctor of juridical sciences, professor, Kazakhstan, Almaty c.; e-mail: [email protected]

Zhanna A. Khamzina

Professor Department ofJurisprudence of the Kazakh National Pedagogical University named after Abay,doctor of juridical sciences, professor, Kazakhstan, Almaty c.; e-mail: [email protected]

Bakhytkali M. Koshpenbetov

Associate professor Department ofJurisprudence of the Kazakh national pedagogical University named after Abai,candidate of jurisprudence, Kazakhstan, Almaty c.; e-mail: [email protected]

Keywords: discrimination, wage labor, employment, implementation, inequality, gender.

Abstract. The article contains problems on the actual application of social protection standards enshrined in the Constitution of the Republic of Kazakhstan.The law provides for many different ways of social protection of citizens.The law provides for many different ways of social protection ofpeople. For example, pensions, the provision of various state disability assistance, charitable and other social assistance to people in need in other ways that are not limited by law.However, the main mechanism of social protection of citizens is their employment. By employing the majority of citizens active in society, one can correct, improve the social situation, and also improve the quality of life.Employment should be carried out in accordance with constitutional principles.

The article indicates the advisability of complying with the requirements of constitutional norms on non-discrimination.Although Kazakhstan's constitutional principles are most closely followed in regulating labor relations, they currently do not reach the level of developed OECD countries.Therefore, the standards of OECD member states for the prevention of discrimination in employment should be the referencepoint for Kazakhstan.

The article presents the author S proposals aimed at: implementing the OECD, ILO standards in the field of discrimination of employment in the legal system of Kazakhstan;development of labor legislation in accordance with recommendations based on a synthesis of best practices of advanced states;use of indicators proposed by the OECD to assess the level of guarantees of social and labor human rights;implementation of recommendations regarding the creation of an inclusive labor market.

Kipicne.

^азакстан Республикасыньщ 2030 жылга дешнп элеуметтш даму т^жырымдамасын-да (^азакстан Республикасы YKÎMeTÎHÎR 2014 жылгы 24 cэуipдeri №396 каулысымен бектлген) ецбек жэне ж^мыспен камту са-ласындагы саясат, Экономикалык ынты-мактастык жэне даму ^йымыныц елшемдер бойынша стандарттарына кешу бойынша ал-дагы кезецге арналган шараларды камтиды. Ецбек нарыгыныц кеpceткiштepi, ж^мыспен камтуга жэрдемдесудщ жаца косымша ша-раларын эзipлeу, элeумeттiк колдаудыц жаца тетктерш енпзуДазакстан Республикасыныц 2025 жылга дешнп дамуыныц стратегиялык жоспарында (^азакстан Республикасы Пре-зидeнтiнiц 2018 жылгы 15 акпандагы №636 Жарлыгымен бeкiтiлгeн) койылган мшдет-терге сэйкес, 2025 жылга дешнп непзп мак-сат - адамдардыц эл-аукатын ¥йым eлдepiнiц децгешне кетеруге экeлeтiн экономиканыц са-палы жэне орныкты калпына кeлтipiлуiнe кол жетюзу, Экономикалык ынтымактастык жэне даму^йымдарыныц (ЭЫД¥) дeцгeйiнe жету.

^азакстан Республикасындагы 2030 жылга дeйiнгi отбасылык жэне гендерлк саясат т^жырымдамасына сэйкес мемлекеттк гeндepлiк саясаттыц максатына жету Yшiн гeндepлiк саясат саласындагы зацнаманы жeтiлдipу, сонымен катар оны халыкаралык стандарттарга, Б¥¥, ТДМ жэне ЭЫД¥ ^сы-ныстарына сэйкес кeлтipу мэселесш шешу кажет. Алдагы кезец Yшiн Б¥¥, ТДМ жэне ЭЫД¥-ныц халыкаралык талаптарына сэйкес барлык кемс^шшк пен гeндepлiк зор-лык-зомбылыктыц жол бермеу жэне жолын кесу саласындагы зацнамалык актiлep жетш-дipiлeтiн болады.

^азакстанда экономикалык ынтымактастык жэне даму ^йымына кipу стратегия-сын юке асыру пpоцeciндe кептеген жылдар iшiндe алгаш рет ецбек катынастары жYЙeciн реформалау жэне жеке адам мен мемлекет-тiц мYДдeлepiн канагаттандыруга мYмкiндiк бepeтiн оныц ртымды моделш к¥ру мэселе-ci еткip болды. Дамыган ЭЫД¥ eлдepiндe, эcipece еуропалык елдерде, ж^мыспен камту жYЙeciн калыптастыру жэне реформалау, оны макро- жэне микроэкономикалык жэне элеу-мeттiк пpоцecтepдi peттeушi peтiндe пайдала-

ну тэжipибeci бар.^азакстанда азаматтардыц, зацды т^лгалардыц жэне т^тастай когамныц мYДдeлepiнe толык сэйкес келетш зацнама-ныц ^тымды жYЙeciн iздeу мepзiмiн кыскарта отырып, к¥кыктык езгepicтepдi жYзeгe асыру-да жаИандык еркениет пpоцeciнiц тэжipибeciн колданган жен.

Темендеп ^сыныстар ЭЫД¥ эмбебап ак-тiлepiнiц стандарттарын ecкepeдi: 2013 жылгы Бшм беру, ж^мыспен камту жэне кэсшкерлш саласындагы гeндepлiк тeцдiк туралы ^сы-ныстары, 2015 жылгы ^огамдык емipдeгi гeндepлiк тeцдiк бойынша ^сыныстары, 2015 жылгы ^артаю жэне ж^мыспен камту сая-саты женiндeгi Кецестщ ^сыныстары, 2015 жылгы Интеграцияланган психикалык денса-улык, дагдылар жэне ецбек саясаты женiндeгi Keцecтiц ^сыныстары, 2015 жылгы 22 кацтар-да ^азакстан Республикасыныц Yкiмeтi мен ЭЫД¥ арасында ^азакстанга ^лттык рефор-маларды жYзeгe асыруда кемек керсетуге багытталган Елдк багдарламага катысты еза-ра тYciнicтiк туралы меморандумга кол кой-ылды.¥сынылган темeндeгi ^сыныстар келе-ci жеке т^жырымдарды, корытындылар мен ^сыныстарды юке асыруга багытталган: «К^а-закстандагы реформалар: жетютктер, мш-деттер мен перспективалар» (2015-2017 жж.) Елдiк багдарламасы аясында дайындалган, «^азакстанда гeндepлiк саясатты юке асыру», «^азакстандагы гeндepлiк саясаттыц жYзeгe асырылуына шолу», топка багытталган саясатка шолу: жастар, егде жастагы ж^мыс-шыларжэне элeумeттiк жагынан осал топтар-ды коргау» есептер, шолуларда1, сондай-ак ЭЫД¥-ныц ^азакстандагы гeндepлiк саясатты юке асыру бойынша жYpгiзiлгeн зерттеу-лepiндe кeлтipiлгeн корытындылар мен т^жы-рымдарда2.

Жалпы, ЭЫД¥ эйелдердщ ецбек на-рыгына катысуы туралы багалау канагат-танарлык eкeнiн ескеру кажет. ^азакстанда егде жастагы эйелдщ экономикалык белсен-дi емес топ ретшде жiктeлeтiнi жэне ЭЫД¥ баска елдершдеп т^ргындармен салысты-рганда ж^мыска орналасу мYмкiндiгi аз екен-дЫ айтылган. Эйелдер ецбек нарыгына жш катыспайды, б^л бала кYтiмi кеп жагдайда аналардыц мiндeтi болып кала беретшдНнщ кеpiнici. Эйелдердщ ж^мыспен камтылу дец-

1 OECD (2017), BuildingInclusiveLabourMarketsinKazakhstan: AFocusonYouth, OlderWorkersandPeoplewithDisab ilities, OECDPublishing, Paris. https://doi.org/10.1787/9789264273023-en.

2 OECD (2017), GenderPolicyDeliveryinKazakhstan, OECDPublicGovernanceReviews, OECDPublishing, Paris. https://doi.org/10.1787/9789264280359-en.

геш еркектермен салыстырганда 10 пайыздык пунктке темен, ал экономикалык т^ргыдан белсендi емес халыктыц жумыспен камтылу децгеш 10 пайыздык тармакка жогары. Алай-да, б^л гендерлiк тецЫздктер алацдаушылык тугызатындыгын жэне оларды азайту керекть riH ескерсе де, олар ЭЫД¥ елдерiндегi орта-ша децгейден темен, м^нда жумыспен камту жэне экономикалык т^ргыдан белсендi емес халык саны 15,6 жэне 16,7 пайызды кдаай-ды. сэйкесiнше ^пайлар3, сонымен катар, б^л шолу ^азакстан Республикасыныц зацнама-сында Халыкаралык ецбек ^йымыныц (ХЕ¥) тец к¥ндылыгы Yшiн ж^мыс ютегеш Yшiн ер-лер мен эйелдерге тец сыйакы телеу туралы №100 конвенциясыныц талаптарыныц орын-далуын зерттеуге непзделген (Женева, 6 мау-сым 1951 ж.)4, ХЕ¥ ецбек жэне кэсш саласындагы кемсiтушiлiк туралы №111 конвенциясы (Женева, 1958 жылгы 25 маусым)5.

Негiзгi белiм.

ЭЫД¥ елдерiнiц кепшiлiгiнде гендерлiк тецдiк туралы кезкарас пен стратегия эдетте келес факторлармен сипатталады:

• эйелдердiц экономика саласындагы к^кыктары мен мYмкiндiктерiн кецейту;

• гендерлiк зорлык-зомбылыкпен кYресу;

• кэ^би кызмет пен жеке емiрдiц те-пе-тецдiгiне кол жеткiзу;

• гендерлж кемсiтушiлiктiц алдын алу;

• эртYрлiлiктi жэне гендерлiк тецдiкке ка-тысты зацдар мен саясатты сактауды кYшейту.

2015 жылы ДYниежYзiлiк экономикалык форумда жасаган мэлiметтерге сэйкес, ^а-закстандаецбек ресурстарында шамалы ген-дерлк тецгерiмсiздiк байкалады (145 елдiц шщде 36 орында).

Алайда, ецбек нарыгыныц керсеткiштерi эйелдер мен ерлердiц екшдершдеп айыр-машылыкты керсетедi. ^азакстанныц ецбек нарыгы эйелдердiц жогары жумыспен камтылуымен, бiлiктi ж^мысшылардыц кол же^мдшпмен жэне ж^мыссыздык децгей-iнiц темендтмен сипатталады. Эйелдер, жалпы жумыспен камтылган халыктыц 61% к^райды, б^л ЭЫД¥ орташа есеппен 62%-дан сэл темен. Алайда, эйелдер, эдетте, езiн-езi жумыспен камтыган, б^л олардыц ресми ж^-мыска орналасу, лайыкты ецбек жагдайлары жэне тиiстi элеуметтiк камсыздандыру, оныц iшiнде зейнетакымен камтамасыз ету мYмкiн-дiгi аз екенiн бiлдiредi. Сондай-ак денсаулык

сактау жэне бiлiм беру сиякты дэстYрлi эйе-лелдердiкi деп саналатын салалардагы кыз-меткерлердiц 70% -дан астамы эйелдер. Б^л ею сектордан баска, сонымен катар тамакта-ну, каржы жэне сактандыру сиякты сектор-ларда эйелдер ж^мысшыларыныц кеп белЫн к^райды. Алайда м^ныц бэрi жалакысы темен салалар, олар К^азакстанныц ЖI9-нiц тек 2% к^райды.

Инновация, инфракдаылым жэне жогары технологиялар саласындагы эйелдердщ Yлесi ете аз. Мэселен, «Н^рлы жол» мемле-кеттк инфракдаылымды дамыту багдарла-масын юке асыруга тек 1998 жылы эйелдер катысты (Багдарлама аясында ж^мыс ютей-тiндердiц жалпы саныныц 11%).2006 - 2016 жж. Жалакыныц гендерлiк айырмашылыгы-ныц сакталуына карамастан, ол 38% -дан 33% -га дейiн азайды. Эйелдердщ орташа жалакысы ерлер жалакысыныц тек 67%-ын гана к^райды. Ауылдагы эйелдердiц эрбiр Yштен бiрi езiн-езi жумыспен камтыгандар, соныц iшiнде ауылшаруашылыгынан тYCкен табыс аркылы емiр сiретiндердi коса алганда. М^н-дай юрютщ негiзгi белiгi - акшалай емес езш-дiк т^тыну. Демек, эйелдер инвестиция салу мYмкiндiгiнен айырылган. Б^л сандар жыны-сына карамастан адам элеуетшщ кец мYмкiн-дiктерiн жогалткандыгын керсетедi6.

ЭЫД¥ билiгi ^азакстан Yшiн езектi мэсе-ле гендерлiк кемсггушшкке, сондай-ак егде жастагы ж^мысшыларга катысты дискрими-нацияга, ецбеккатынастарындагы кез-келген тецЫздкке карсы кYрестi кYшейтудiц езек-тшп болып табылатындыгын атап етедi. ЭЫД¥ ^сыныстарына сэйкес, ^азакстан зац ережелерш колдану жэне ж^мысшыларды iз-деу жэне ж^мыска орналастыру кезiнде егде жастагы кызметкерлерге катысты негiзсiз кемсггушшктщ, сондай-ак ецбек жагдайла-рына байланысты жас бойынша кемсiтуге жол бермейтш накты шараларды карастыруы керек. Дискриминацияга карсы ережелер, ЭЫД¥ елдерiнiц кепшшгшдей, К^азакстан зацнамасыныц ажырамас белiгi болып табы-лады, алайда тиiстi тYрде орындалуын камтамасыз ету проблема болып кала бередГ.

М^ндай т^жырым, ^азакстанда зацнамал-ларында тецдiктi, кемЫтушшкке жол бермеу сиякты еркендiлiктi салыстырмалы камтама-сыз етуге карамастан жасалды. «Ерлер мен эйелдердiц тец кдаыктары мен тец мумкш-

3 OECD (2017), BuildingInclusiveLabourMarketsinKazakhstan: AFocusonYouth, OlderWorkersandPeoplewithDisab ilities, OECDPublishing, Paris. https://doi.org/10.1787/9789264273023-en.

4 Koнeeнцuнpamufy^upoeana PecnyönuKoü Ka3axcman e eoomeemcmeuu c 3aKonoM PK om 14.12.2000 a. № 115-II.

5 Koneen^Hpamufy^upoeana PecnyönuKOü Ka3axcman e coomeemcmeuu c 3aKonoM PK om 20.07.1999 a. № 444-1.

6 OECD (2017), Gender Policy Delivery in Kazakhstan, OECD Public Governance Reviews, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/9789264280359-en..

7 OeCd (2017), BuildingInclusiveLabourMarketsinKazakhstan: AFocusonYouth, OlderWorkersandPeoplewithDisab ilities, OECDPublishing, Paris. https://doi.org/10.1787/9789264273023-en.

дктершщ мемлекеттк кепiлдiктерi туралы» 2009 жылгы 8 желтоксандагы №223-1У Зац кабылданды, ХЕ¥-ныц №100 жэне №111 Не-гiзгi конвенциялары еткен гасырда ратифи-кацияланды^здщ ойымызша, казакстандык зацнама Yшiн айкын проблема екi мацызды мэселеш елемейдi: тецдж жэне кемсiтпеу ту-ралы зацнама кемсiтудiц белгiлерiнiц елеуи тобын камтымайды; жэне олар ж^мыс пен кэсiп саласында жаксы коргауды камтамасыз етедьБ^л екi тенденция зацнамалык шара-лар колдану аркылы тиiмдi эрекеттiц мацы-здылыгын ^лттык децгейде кещнен тануды талап етедi.

Айта кететш бiр мэселе, ^азакстанда сот-та ецбек катынастарында кемсiтушiлiк деп тану туралы шагымдарды караудыц ю жYзiн-дегi тэжiрибесi жок.

Соттарда кемс^ белгiлерi бойынша талап кою рэсiмдер кеп уакытты талап ететш кымбат, ал к¥кыктык коргау кдаалдары бел-гiсiз болып табылатын К,азакстан жагдайын-да пайдасыз ю болып табылады. Дегенмен дэлелдеу ауыртпалыгын ж^мыс берушiге ауы-стыру мYше елдердiц кепшiлiгi казiр ^лттык зацдар мен тэжiрибеге жариялайтын Еуропа-лык кецестiц 2000/78/ЕС директивасыныц та-лаптарыныц бiрi болып табылады.

Ецбек катынастарындагы кемсiтушiлiк фактiсiн дэлелдеу ецделмеген рэЫм болып табылады, тецсiздiктi аныктаудыц тшелей эдiстемесi жок. Мазм^ны бойынша ерекшеле-нетiн екi ж^мыс тец деп аныктау, салыстыру эдiсiн колдануды талап етедь Ж^мысты бага-лау эдiстерi ж^мыстыц салыстырмалы к¥н-дылыгын белгшеудщ кдаалдык кдаалдары болып табылады жэне осылайша, тиiстi телем эдiл болып табылады ма екенш аныктайды. Ж^мыстарды багалау эдiстерiн эзiрлеу про-цес жэне оларды колдану тэсiлдерi осы эдь стердiц техникалык мазм^ны сиякты мацызды болып табылады. Жыныстык белпс бойынша эдейi емес кемсiту, оларды эзiрлеу мен пай-даланудыц кез келген сатысында туындауы мYмкiн. 2008 жылы ХЕ¥ ж^мысты объективтi жэне эдш багалау, жыныстык белгiсi бойынша расталмаган кемсiтушiлiк кезецдерiн сипаттай отырып, ж^мысты гендерлiк бейтарап багалау жYргiзу бойынша кадамдык басшылыкты жа-риялады, операциялардыц келесi кезектiлiгiн коса алганда жYзеге асты:жыныстык белгiсi бойынша расталмаган кемс^шшк елшеу торын эзiрлеу;косалкы факторлар децгеш негiзiнде ж^мыстардагы элементтердi тагай-ындау жэне к¥ндылыгы бiрдей ж^мыстарды аныктау;эрбiр ж^мыста тагайындалган эле-менттердщ жалпы санын есептеу;элемент-тердiц интервалында ж^мыстарды топтасты-

ру. Алайда, ^азакстанда м^ндай эдiстердiц хабардарлык жэне к¥кьщ колдану жок.

Сонымен катар, ецбек катынастарындагы «кемсггушшк» ^гымын айкындаудыц тепе-тецсiздiгi бiрiншi дэрежелi мэнге ие. Зацнамада тецЫздктщ тиiстi аныктамасы ете шектеулi болып табылады жэне кемотудщ барлык ыктимал нысандарын камтымайды.

Орине, эйелдiк кемсiтушiлiк тецсiздiк-тiц кец тараган тYрi болып калады.Ойелдер б^рынгысынша ж^мыспен камтудыц барлык аспектшершде, соныц iшiнде олар алуы мYмкiн ж^мысты, оныц акысын, жэрдемакы-ларын жэне ецбек жагдайларын, сондай-ак басшы посттарга кол жеткiзудi коса алганда кемсггушшктен зардап шегедi. Ресми к¥жат-тардыц деректерi8 ецбекакыдагы гендерлiк сараланган айырмашылыктар, кэсiби жэне тiк сегрегация, ендiрiстiк жэне отбасылык мш-деттердi ^штастырумен байланысты киын-дыктар, толык емес, бейресми уакытша ж^-мыспен камту саласында эйелдердiц шамадан тыс басым болуы жэне ана болу немесе отба-сы жагдайы себебшен кемсiтушiлiк зацнамалык жэне багдарламалык бастамаларга кара-мастан, сакталып келе жатканын керсетедi

^азакстанда ерлер мен эйелдер арасын-дагы кемсiтушiлiктiц терец элеуметтк тамы-ры бар, оларды зацнама немесе кандай да бiр накты шаралар кабылдау жолымен алып та-стауга болмайды.

Сонымен катар, бiздiц ойымызша, зац т^ргысынан карау шецберiнен тыс жэне к¥кык колданудан тыс негiздер бойынша темендегi кемсггушшк жагдайлары калуда^лттык бел-гiсi жэне ецбекшi кешiп-кону жагдайлары, саяси сешмше байланысты, АИТВ-статус белгiсi бойынша, жасы бойынша, жыныстык багдар белгiсi бойынша, емiр салтыныц бел-гiсi бойынша. Кемсггудщ аталган нысандары ^лттык зацнамада керсетшмеген не к¥кык нормалары аталган непздер бойынша тiкелей кемсiтушiлiк нормаларды камтиды. Осылайша, темекi шегуге жэне семiздiкке байланысты Ж^мыспен камту саласында кемсiтушiлiк керiнiстерi керу алацынан тыс т^р. Фотосу-реттермен ж^мыска кабылдау туралы жалган мэлiмдемелер негiзiнде Швецияда жYргiзiл-ген зерттеу, артык салмагы бар Yмiткерлер Швецияда Таяу Шыгыс шыгу тегi аз тап децгешне сэйкес келетiн калыпты салмагы бар Yмiткерлер караганда 20% аз эцпмелесу шакыру алады деп керсетт [1].

Семiздiк ез денсаулыгы Yшiн кауiптi деп танылды, ал эрштестерше темекi шегудiц ыктимал кауш анык к¥жатпен расталды.Сон-дыктан кептеген елдерде ж^мыс орындарын-да темек шегуге тыйым салынады. Кейбiр

8

Концепция семейной и гендерной политики в Республике Казахстан до 2030 года, утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 6 декабря 2016 года № 384

зерттеушшер «темек шегуге еркiндэк ж^мыс орындарынан» «темекi шегетiндерден азат ж^мыс орындарына» кешуге байланысты, те-мекi тартуга бйланысты кемiсiтушiлiкке назар аударады [2].

Жасына байланысты кемiсiтушiлiк ЕК ке-регар тYрде ецбек катынастары стандартына енгiзiлген.Сонымен катар кызметкерлерге катысты когамда бар стереотиптен баска, ж^мыс берушiлердiц карт кызметкерлердi сактауга жэне жалдауга ниетiн iске асыру мYмкiндiк-терi зацнамалык тYрде бектлген. ЕК зейне-ткерлiк жаска толганкызметкерлермен ецбек шартын б^зу туралы нормаларболгандыктан, сондай-ак жасасу, ^зарту шарт кемсггушшк ескертпелермен катысты арнайы бiлiктiлiгi туралы, сондай-ак мYмкiндiгi себепсiз жэне ^зак мерзiмдi уакытша ж^мыска орналасты-руды камтиды [3].

Бiздiц ойымызша ж^мыска жалдау, лау-азымын кетеру, окыту, бiлiктiлiктi арттыру кезiнде кез келген непздер бойынша кем-сiтушiлiкке жол бермеу туралы зацнаманы кYшейту талап етшедьКдаыктык ережелердi KOлданудыiске асырудыц кушта тетiктерiн камтамасыз ету максатында эюмшшк жау-аптылык арттырылуы жэне зиянды азамат-тык-к¥кыктык тэртiппен етеу мYмкiндiгi бел-гiленуi тиiс.

ЕК 6-бабыныц 2, 4-тармактарын келесi редакцияда баяндай отырып, жумыспен камту саласындагы кем^тушшктщ жаца аныктама-сын кабылдау усынылады:

«2. Ецбек саласындагы кез келген, атап ай-тканда кукыктар мен мYмкiндiктердiц тецдiгi кагидатын бузуга, кызметкерлердщ кукыкта-рын нэсiлiне, терi тYсiне, саяси, дiни жэне баска да наным-сешмдерше, жынысына, ген-дерлiк уксастыгына, сексуалдык багдарга, эт-никалык, элеуметтш жэне шет елде шыгуына, жасына, денсаулык жагдайына, мYгедектiгiне, АИТВ/ЖИТС-тыц ^дН немесе ауруыныц болуына, отбасылык жэне мYлiктiк жагдайына, отбасылык мшдеттерше, туратын жерiне, кэсiптiк одакка немесе азаматтардыц баска да бiрлестiгiне мYшелiгiне байланысты, сотка немесе баска органдарга жYгiнуге немесе етiнiш жасауга ниет б^вдру немесе баска органдарга ез кукыктарын коргау немесе баска кызметкерлерге олардыц кукыктарын коргау Yшiн колдау керсету Yшiн, тiлдiк немесе жу-мыс сипатына немесе оны орындау жагдайла-рына байланысты емес баска да белгiлерi бойынша ереушге катысуга байланысты тiкелей немесе жанамакемсггушшкке»;

«4. Ецбек саласында кемютлушшкке душар болган тулга, бузылган кукыктарын калпына келтiру, материалдык зияндызи-янды жэне моральдык зиянды етеутуралы етЫшпен сотка шагымдануга кукылы».

Пэрмендi зацнаманы эзiрлеу Yшiн Парла-

ментке келш тYсетiн нормативтiк кукыктык актiлердiц жобаларын сараптау параметр-лерiнiц бiрi ретшде - жобаны кемсiтушiлiк нормалар мен гендерлк тецсiздiктiц болуы тургысынан зерттеудi енгiзу кажет деп есеп-теймiз.

Гендерлiк тецдiктi камтамасыз ету жэне жумыс орындарында кемсiтушiлiкке жол бермеу Yшiн ецбек инспекциясына арнап оку материалдарын эзiрлеу кажет.^азакстан Yшiн тэн проблемалар ретiнде темендегiлердi белiп карауга болады:зацнаманыц сакталуын камтамасыз етудщ темен децгейi; санкциялардыц жеткiлiксiздiгi; жэне ецбек инспекциясы ор-гандары Yшiн ресурстардыц жетiспеушiлiгi; кызметкерлер арасындагы кукыктар туралы шектеулi хабардар болу;тецдiктi камтамасыз етуде, кем^тушшкке тыйым салуда элеумет-тiк эрiптестердiц элеуетiнiц темендiгi; кем-сiтушiлiкке арналган негiздердiц шектеулi зацнамалык жиынтыгы; кемсiтушiлiкке жол бермеуге байланысты мшдеттемелерге катысты жеке сектордагы жумыс берушiлердiц шектеулi хабардар болуы.

Кел^ршген факторды бейтараптандыру Yшiн шаралар ретшде келес куралдар жиынтыгы усынылады:кукыктык базаны ныгайту; ецбек инспекторлары, элеуметтiк эрiптестер, судьялар арасында элеуетт арттыру; мемле-кеттiк жэне жеке секторларда тецдж мэсе-лелерiне катысты барлык iс-эрекеттер Yшiн Yйлестiру шецберш куру.¥лттык зацнаманы, оныц шшде Ецбек кодексiн кайта карау; акпараттык-насихаттау кызметi; санкциялар мен жауапкершiлiктi ^шейту

Осы аспектiде ецбек зацнамасыныц нор-маларын орындамаганы Yшiн колданыстагы зацды жауапкершiлiктi кайта карау талап етшедьЕцбек кодексiнде жумысшы-эйелдер Yшiн, тулганы кукыктык камтамасыз ету-дiц накты тетiктерiмен бекiтiлген отбасылык мiндеттерi бар адамдарды, атап айтканда оларды бузганы Yшiн жауапкершiлiк туралы кепiлдiктерi бекiтiлдi. Бiркатар жагдайларда ецбек кодексi нормаларын бузганы Yшiн жа-уапкершiлiктiц болуын жариялайды, алайда iс жYзiнде тиiстi зацдык жауапкершiлiк кара-стырылмаган.

Будан баска, 2020 жылга жумыс бе-рушшщ каражаты есебiнен мiндеттi меди-циналык сактандыруды енгiзу шыгыстары есуде (жумыс берушiнiц каражаты есебiнен косымша зейнетакы телеу 2023 жылга дей-ш кейiнге калдырылды). Жумыс берушiлер шыгыстарыныц есуi жалакы есуiнiц бэсецде-уше, кызметкерлердiц кыскаруына гана емес, кызметкерлердщ накты санын да, олардыц накты жалакысын да жасыруга экеп сокты-рады.Бул багытта жумыс берушiлердiц жау-апкершiлiгiн кYшейту кажет.Ецбек зацнамасыныц талаптарын кез келген бузганы Yшiн

жауапкершшкл айкындайтын эюмшшкк^кык б^зушылыктыц жалпы кдаамын eHri3y кажет.

5 шiлде 2014 жылгы № 235-У^Р «Эюмшшк к¥кык б^зушылык туралы» кодексшщ 90 бабында эюмшшк к¥кык б^зушылык белгiлерi бар ецбек саласындагы кемсггушшктщ шектеyлi ¥ГЬ1мы бекiтiледi. М^ндай терiс кылыктарга ею кдаам жата-ды:ж^мыс берушшщ ецбек саласында кем-сiтyшiлiкке жол берущызметкердщ тец ецбек Yшiн тец акы телеуге к^кыгын б^зуы. Кемоту-дщ барлык езге де ыктимал керiнiстерi зацдык жаyапкершiлiк шараларымен камтылмайды.

Жалдамалы ецбек саласындагы терiс кылыктар Yшiн зацды жаyапкершiлiктi сапа-сыз бекiтyдi жою кажет. Ецбек шарты тарап-тарыныц элеуметтк-ецбек к¥кыктарыныц кепшдштерш, ецбек туралы нормаларын орын-дауын накты камтамасыз ету максатында кол-данылатын жаца кдаамдарды белгiлейтiн жэне толыктыратын, экiмшiлiк к¥кык б^зушылык туралы кодекске толыктырулар енгiзy.

5 шiлде 2014 жылгы № 235-У^Р «Эюмшшк кръкб^зушылык туралы» ко-дексiн темендегiдей эрекеттер Yшiн жауап-кершiлiктi карастыратын баптармен толыктырулар мен езгертyлердi ^сынамыз:

- егер Кодекстiц езге баптарында езгеше кезделмесе, ецбек зацнамасын жэне ецбек к^кыгы нормалары бар езге де нормативтк к^кыктык актiлердi б^зу:

- кызметкердi ж^мыс берyшiнiц ецбек шартын жасамай-ак ж^мыскы жiберyi;неме-се егер ж^мыс берyшi немесе оныц осыган yэкiлеттiк берiлген екiлi ж^мыска iс жYзiнде жiберiлген т^лга мен осы ж^мыс берyшiнiц арасында туындаган катынастарды ецбек ка-тынастары деп танудан бас тарткан жагдай-да (ж^мыска iс жYзiнде жiберiлген т^лгамен ецбек шартын жасамайды); ецбек шартын ресiмдеyден жалтару немесе тиiсiнше ресiм-делмеу, не кызметкер мен ж^мыс берyшiнiц арасындагы ецбек катынастарын ю жYзiнде реттейтiн азаматтык-к¥кыктык шарт жасасу;

- ецбек катынастары шецберiнде жYзеге асырылатын жалакыны, баска да телемдердi белгiленген мерзiмде телемеyi немесе толык телемеyi, егер б^л iс-эрекеттерде кылмыстык жаза колданылатын эрекет болмаса, сол си-якты ж^мыс берyшiнiц кшэсшен телемдi кешiктiрy кезецi Yшiн еЫмп^лды есептемеyi жэне телемеyi, не ецбек зацнамасында кездел-ген мелшерден аз мелшерде жалакы белгiлеyi;

- ж^мыс берyшiнiц мYгедектердi ж^мыска кабылдау Yшiн белгiленген квотага сэйкес MY-гедектердi ж^мыска орналастыру Yшiн ж^мыс орындарын к¥ру немесе белу женiндегi мш-деттердi орындамауы, сондай-ак ж^мыс бе-рyшiнiц белгiленген квота шегiнде мYгедектi ж^мыска кабылдаудан бас тартуы.

^азакстанныц ХЕ¥ тецдiк туралы екi

непзп конвенциясын ратификациялаганына карамастан, атап айтканда: №100 жэне №111 Конвенциялары бар, олардыц толык колда-нылуына байланысты проблемалар элi де сакталуда.

ХЕ¥ №111 Конвенциясыныц 1-бабы-на сэйкес кемсггушшк-б^л нэсiлi, терi тYсi, жынысы, дiн, саяси наным-сенiм, шетелдiк шыгу тегi немесе элеyметтiк шыгу теп бел-гiсi бойынша жYргiзiлетiн, ецбек жэне ж^мыс саласындагы мYмкiндiктер тецдЫн жоюга немесе б^зуга экеп соктыратын кез келген айы-рмашылык, жол бермеу немесе артыкшылык. Алайда, ЕК 6-бабында баскаша аныктама бе-редi, кемсiтy - ол «ецбек к¥кыктарын iске асы-ру кезшде тегiне, элеyметтiк, лауазымдык жэне мYлiктiк жагдайы, жынысы, нэсiлi, ^лты, тш, дiнге катысы, сенiмдерi, т^ргылыкты жер^ жасы немесе жеке кемшiлiктер, сондай-ак когамдык бiрлестiктерге катыстылыгына байланысты шектеу». Зацнамада б^лай керсету ю жYзiнде кемсiтyшiлiкпен кYресyге колайлы жагдай тудырмайды.

Ецбек саласындагы кемсiтyшiлiкке зацна-малык тыйым салу жэне к¥кыктык коргау к^ралдарын беру жеткiлiксiз болып табыла-ды.Олардыц тиiмдi ж^мыс ютеуш камтамасыз ету, эсiресе экономикалык к¥лдырау ке-зецiнде проблема болып табылады [4]. Ецбек жэне ж^мыспен камтуда тец к¥кыкты жYзеге асыруды камтамасыз етумен байланысты ец басты мiселе, экономикалык жэне элеyметтiк мэселелермен байланысты екендтн айта кет-кен жен [5].

Кемсггушшкке тыйым салуды камтамасыз ету саласындагы болашак кызмет Yшiн перспективалар ретiнде темендегiлердi белiп карауга болады: ецбек жэне ж^мыс саласындагы кемсiтyшiлiктi елшеу, тiркеy жэне жою туралы бшм базасын калыптастыру, дамыту жэне бiрлесiп пайдалану; ецбек саласындагы кемсiтyшiлiкке жол бермеуге непз калаушы к^кыкты нег^рлым тиiмдi жYзеге асыруга катысты элеуметтж эрiптестiкке Yш жакты катысушылардыц институционалдык элеу-етiн дамытy;тецдiктi камтамасыз ету мэселе-лерiмен айналысатын негiзгi мYДделi тарап-тармен гылыми зерттеулер мен халыкаралык эрiптестiктi кYшейтy.

Осы багытта ЭЫД¥ темендегiдей ^сы-ным жасайды:

Yкiметтер халыкаралык конвенцияларды ездерiнiц ^лттык к¥кыктык шецберше айнал-дыруга жэне кемсiтyшiлiк зацдарды жоюга тиiс. Шын мэнiнде, б^л эйелдердiц ж^мыс ор-нындагы кръктарына жэне репродyктивтiк автономияга катысты кемс^шшк к¥кыктык ережелерге жатады. Б^л сондай-ак ерте неке немесе YЙдегi мiндеттердi тец белу сиякты терiс тэжiрибенi жалгастыруга мYмкiндiк бе-ретiн кдаыктык ерiстердi жою женiнде ша-

ралар кабылдауды камтиды. Негурлым жан-жакты камтитын кукыктык шекара эйелдерге катысты зорлык-зомбылыктыц барлык ны-сандарын камтуы тиiс.

Мемлекеттiк саясат гендерлж тецыздж-тiц тYпкiлiктi себептерiн жоюга жэне терiс гендерлiк стереотиптердi жою Yшiн насихат-тык кампанияларды жэне/немесе бшм беру багдарламаларын камтуга тшс. Бул эсiресе, эйелдердiц кукыктары мен мYмкiндiктерiн кецейтуге жэне отбасындагы ^^м женш-дегi мiндеттердi тец белуге баса назар ауда-рылганда дурыс. Саясатта жэне жумыс ютей-тш аналар ретiнде эйелдердiц кец таралган стигматизациясына карсы уран тастау Yшiн бала кYтiмi бойынша демалыс квоталары мен схемалары жеткiлiксiз.

Эйелдердщ кукыктарын коргауды камтамасыз ету сот жYЙесiнiц гендерлiк сезiмтал-дыгын да, эйелдердщ кукыктык сауаттылыгын да жаксартуды талап етедi. Инклюзивтiк жэне жан-жакты камтитын кукыктык база езiне зац дайындыгыныц аспектiсiн, негурлым осал эйелдер Yшiн зац кызметтерiн жэне/немесе ха-бардарлыкты жэне кукыктык сауаттылыкты арттыру багдарламасын камтуы тшс [6].

Кемсггушшк зацдарды, элеуметтiк нор-малар мен практиканы жою ортак камкорлык пен мшдеттеме болуга тиiс. Эрбiр азамат пен барлык мекемелер, оныц iшiнде Yкiмет, даму саласындагы ынтымактастыкка мYДделi та-раптар, жергiлiктi азаматтык когам, когамдык жэне дiни лидерлер, муFалiмдер, денсаулык сактау кызметкерлерi, эдшет жэне полиция органдарыныц кызметкерлерi, букаралык акпарат куралдары, корлар, жеке сектор жэне

баскалар ез релiн аткаруы тиiс. кукыктык ре-формалар элеуметтк трансформацияFа ыкпал етуi мYмкiн, бiрак бул жергiлiктi жерлерде де езгерiстердi талап етедi. Жергiлiктi децгейде эзiрленген шешiмдер дурыс зацнамамен y^ ле^мде элеуметтiк езгерiстер Yшiн кажет.

^орытынды.

^орытынды ретiнде айтылFан усынымдар мен усыныстарды кабылдау келесi кукыктык жэне элеуметтк-экономикалык салдарларды камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi:

- казакстанда улттык ецбек кукы^ыныц жетекшi мемлекеттерге тэн ецбек катынаста-ры жYЙесiнiц Yздiк Yлгiлерiне сэйкестiгi баFы-тында YДемелi дамуына;

- белсендi жумыспен камту, зейнеткерлж жастаFы адамдар Yшiн ецбек катынастарына катысу, Yлкен жастаFы кызметкерлердi жумыс орындарында жалдау жэне устап калу Yшiн KOлданыстаFы кукыктык жэне уйымдасты-рушылык кедергiлердi жою Yшiн кукыктык жаFдайлар жасауFа;

- гендерлiк жэне езге де кемсггушшк тYр-лерше карсы кYрес тетiктерiн кYшейтуге;

- жумыска жалдау, лауазымын арттыру кезшде жэне окыту процесiнде кез келген не-гiздер бойынша кемсiтушiлiкке жол бермеу туралы зацнаманы катацдатуFа;

- ецбек зацнамасыныц талаптарын iс жYзiнде орындаудыц темен децгейi проблема-сын шешу, жалдамалы ецбектi колдану сала-сындаFы терiс кылыктар Yшiн зацды жауап-кершiлiктi сапасыз бекiтудi жою экеледь

Осы зерттеу ^Р БжГМ FK №AP05131637 Fылыми зерттеулердi гранттык каржыланды-руды орындау Yшiн орындалды.

e^EBHETTEP

1.Rooth D. O. et al. Evidence of Unequal Treatment in Hiring against Obese Applicants: A Field Experiment. - Institute of Labor Economics (IZA), 2007. - №. 2775.

2.Roberts J. L. Healthism and the Law of Employment Discrimination //Iowa L. Rev. - 2013. - T. 99. - P. 571; Tomkowicz S. M., Lessack S. K. Where There's Smoke: Employer Policies on Smoking //Employee Relations Law Journal. - 2006. - T. 32. - №. 3. - P. 48; Zgrodnik A. H. Smoking Discrimination: Invading an Individual's Right to Privacy in the Home and Outside the Workplace // Ohio NUL Rev. - 1994. - T. 21. - P. 1227.

3.Walker A. Combating age discrimination at the workplace //Experimental Aging Research. -1999. - T. 25. - №. 4. - P. 367-376; Ghosheh N. Age discrimination and older workers: Theory and legislation in comparative context //Conditions of work and employment series. - 2008. - №. 20; Foster L., Walker A. Gender and active ageing in Europe //European Journal of Ageing. - 2013. - T. 10. - №. 1. - P. 3-10.

4.Hoynes H., Miller D. L., Schaller J. Who suffers during recessions? //Journal of Economic perspectives. - 2012. - T. 26. - №. 3. - P. 27-48.

5.Pager D. The use offield experiments for studies of employment discrimination: Contributions, critiques, and directions for the future //The Annals of the American Academy of Political and Social Science. - 2007. - T. 609. - №. 1. - P. 104-133.

6.Hegewisch A., Gornick J. C. The impact of work-family policies on women's employment: a review of research from OECD countries //Community, Work & Family. - 2011. - T. 14. - №. 2. -P. 119-138; Jutting J. P. et al. Measuring gender (in) equality: The OECD gender, institutions and development data base //Journal of Human Development. - 2008. - T. 9. - №. 1. - P. 65-86.

REFERENCES

1.Rooth D. O. et al. Evidence of Unequal Treatment in Hiring against Obese Applicants: A Field Experiment. - Institute of Labor Economics (IZA), 2007. - №. 2775.

2.Roberts J. L. Healthism and the Law of Employment Discrimination //Iowa L. Rev. - 2013. - T. 99. - P. 571; Tomkowicz S. M., Lessack S. K. Where There's Smoke: Employer Policies on Smoking //Employee Relations Law Journal. - 2006. - T. 32. - №. 3. - P. 48; Zgrodnik A. H. Smoking Discrimination: Invading an Individual's Right to Privacy in the Home and Outside the Workplace // Ohio NUL Rev. - 1994. - T. 21. - P. 1227.

3.Walker A. Combating age discrimination at the workplace //Experimental Aging Research. -1999. - T. 25. - №. 4. - P. 367-376; Ghosheh N. Age discrimination and older workers: Theory and legislation in comparative context //Conditions of work and employment series. - 2008. - №. 20; Foster L., Walker A. Gender and active ageing in Europe //European Journal of Ageing. - 2013. - T. 10. - №. 1. - P. 3-10.

4.Hoynes H., Miller D. L., Schaller J. Who suffers during recessions? //Journal of Economic perspectives. - 2012. - T. 26. - №. 3. - P. 27-48.

5.Pager D. The use offield experiments for studies of employment discrimination: Contributions, critiques, and directions for the future //The Annals of the American Academy of Political and Social Science. - 2007. - T. 609. - №. 1. - P. 104-133.

6.Hegewisch A., Gornick J. C. The impact of work-family policies on women's employment: a review of research from OECD countries //Community, Work & Family. - 2011. - T. 14. - №. 2. -P. 119-138; Jutting J. P. et al. Measuring gender (in) equality: The OECD gender, institutions and development data base //Journal of Human Development. - 2008. - T. 9. - №. 1. - P. 65-86.

УДК 347.67

ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЦОЛДАНЫСЫНДАГЫ вСИЕТ БОЙЫНША НОРМАЛАРДЫ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГ1 вСИЕТ БОЙЫНША НОРМАЛАРМЕН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

¥лбала Ерзатцызы Кудиярова

«M.S. Narikbaev atyndagy KAZGUU Universiteti» АК, жеке цуцыц департаментМц доцентi, з.г.к.,Казацстан Республикасы, Нур-Султан ц.,e-mail: [email protected]

ТYйiн свздер: есиет; ерл^зайыптылардыц бiрлесiп жазган всиеттерi; бiржацты мэмше; есиетке цатысты бiрнеше тулгалардыц ерж бiлдiруi; езара есиет; есиеттж бас тарту; ор-тац есиет.

Аннотация. Бул мацалада шет мемлекеттщ, нацты Германия, Англия, Америка Кура-ма Штаттары, Эстония, Израиль елдершц мурагерлжтщ есиет бойынша ережелертде ею жацты мэмше бойынша да есиет цалдыра алатыны царастырылган. Олар бiрнеше термин-дермен аталады. Атап айтцанда: «Ырлест жазатын есиет» термишмен цатар «ортац есиет», «езара есиет», «царама-царсы есиет» терминдерi цолданылады. Жэне олардыц цуцыцтыц табигатымен, тэртiбi мен ережелерi, езгертiлулерi мен тоцталу тэртiптерi зерттелтген. Жэне бул мацалада есиеттi бiрлесiп жазатын ерл^зайыптылар езара келс отырып, осы еси-еттщ бiрнеше салдарын аныцтауга цуцылы екет жэне олардыц салдары мацалада царастырылган. Германия елтде есиет жазудыц эЫресе ерл^зайыптылардыц ортац жазатын есиет тYрi кеп кездесетш туралы да атап кереттген. Мацалада, сонымен цатар Англия мен Америка Курама Штаттарында ерл^зайыптылардыц бiрлесiп жазган есиетiмен цатар, жэне езге де тулгалардыц арасында езара жазылатын есиетте царастырылатыны баяндалады. Ягни, ерл^зайыптылардан басца да бiрнеше тулгалар ездерiне бiрнеше мiндеттемелердi ала отырып езара есиет цалдыра алатыны царастырылган. Буган цоса, ерл^зайыптылардыц бiрлесiп жазган есиетшц тоцтатылуыныц ек1 тэсш царастырылган, бiрi - ерл^зайыптыларыныц бiрiнiц цайтыс болганга дешн некелерт бузуы болса, екiншiсi - ерл^зайыптылардыц бiрiнiц есиетт орындауы болып табылады. Жэне мацалада езара тэуелдi бiрлескен есиет жайлы да сез цозгалган, мунда есиет цалдырушылардыц екiмдерi езара, ягни ерл^зайыптылардыц бiре-ушц етмшц жарамдылыгы ектштнщ етмшцжарамдылыгында болады.