CC BY
22химических веществ на здоровье населения, рационального управления ими.
Работу в данном направлении необходимо активизировать по следующим основным направлениям: усиление путем создания политической, правовой и институциональной основы для регулирования химических веществ; внедрение оценки рисков в процессы принятия решений на национальном и местном уровнях; регулирование и минимизация образования опасных отходов; восстановление загрязненных территорий; внедрение наилучших видов природоохранных практик в промышленное производство и сельское хозяйство; совершенствование сбора данных, анализа, и предоставления информации; повышение осведомленности населения и по-
тенциала общественных организаций в вопросах химической безопасности.
Вместе тем, для более эффективного реагирования необходимо проработать четкий механизм межведомственной координации уполномоченных органов в области безопасности химической продукции, путем: ужесточения государственного контроля с их стороны за деятельностью промышленных предприятий; обращения должного внимания вопросам обеспечения химической безопасности на предприятиях; обеспечения четкой, доступной, своевременной и надлежащей информации, необходимой для рационального регулирования химических веществ в целях сведения к минимуму их негативного воздействия на здоровье человека и окружающую среду.
УДК 347.9
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕЦБЕК ДАУЛАРЫНЫЦ ВЕДОМСТВОЛЬЩ БАГЫНЫСТЫЛЫГЫ МЕН СОТТЫЛЫГЫ ТУРАЛЫ МЭСЕЛЕГЕ ОРАЙ
Марианна Ивановна Дячук
Шыгыс Казацстан мемлекеттЫ университетШц азаматтыц цуцыц
жэне азаматтыц ic журггзу кафедрасыныц доцентi, зац гылымдарыныц кандидаты,
Казахстан Республикасы, Оскемен цаласы; e-mail: marianna_turani@mail.ru
Айгул вм^ржан^ызы ^алиева
Казацстан Республикасы Зацнама цуцыцтыц жэне ацпарат институты Куцыцтыц мониторинг орталыгыныц жетекшi гылыми цызметкерi, зац гылымдарыныц магистрi, Цур-Султан ц., Казацстан Республикасы; e-mail: kalieva_a@list.ru
Tyüíh свздер: цызметкер; жумыс берушi; ецбек цатынастары; ецбек даулары; жеке ец-бек даулары; ужымдыц ецбек даулары; келгсу комиссиялары; ецбек дауларыныц юрисдикция-сы; ецбек дауларыныц багыныстылыгы.
Аннотация. Бул мацалада ецбек дауларыныц тужырымдамасы мен жттемеЫ талда-нады. Казацстан Республикасыныц цолданыстазы зацнамасына сэйкес ецбек дауыныц ерек-шелттер1, соныц шшде оны царастырудыц тэртiбi мен кезецдерi сипатталады. Сондай-ац, мацала сотта ецбек жэне ужымдыц даулардыц кейбгр проблемалыц мэселелерт царауга, ецбек дауларын ерекше тэрттте шешуге арналган.
Мацалада объективтi жэне cубъективтi факторларды цоса алганда, ецбек дауларыныц квздерi келтгртген. Будан басца, жеке жэне ужымдыц ецбек даулары арасында айыр-машылыц орын алды.Осылайша ецбек цуцыгыныц теориясымен ецбек дауларын жжтеудщ уш негiзгi негiздерi ерекшеленеди даулы цуцыцтыц цатынастардыц cубъектiлерi, мазмуны мен тyрi бойынша. Сондай-ац, субъекттер, мазмун жэне цуцыцтыц цатынастар бойынша ецбек дауларын белу ашылады, ол вз кезегтде автор негурлым егжей-тегжейлi назар ауда-рады.
Мацала авторы ецбек дауларын шешудегi азаматтыц wтердщ юрисдикциясы мен юрис-дикциясын аныцтаудагы процедуралыц цундылыцтыц мацыздылыгын атап еттi. Осыган байланысты, Казацстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2017 жылгы 6 цазандагы №9 Каулысы «Ецбек туралы дауларды шешудегi соттардыц зацнаманы цолдануыныц кейбгр мэсе-лелерi туралы» соттардыц ецбек зацнамасын цолдану практикасыныц бгрлтн цамтамасыз ету мацсатында цабылданды.
Автор жеке ецбек дауларымен айналысатын келгсу комиссияларын цуру туралы Казацстан Республикасыныц Ецбек кодексшц 2015 жылгы 23 царашадагы № 414-V нормаларын талдады.
Мацала галымдарга, мугал1мдерге, магистранттарга, докторанттарга жэне осы сала-дагы проблемаларга цызыгушылыц танытатын зац мектептерг мен факультеттердщ сту-денттергне арналган.
К ВОПРОСУ О ВЕДОМСТВЕННОЙ ПОДЧИНЕННОСТИ И ПОДСУДНОСТИ ТРУДОВЫХ СПОРОВ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Дячук Марианна Ивановна
Доцент кафедры гражданского права и гражданского процесса Восточно-Казахстанского государственного университета, кандидат юридических наук, г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан; e-mail: marianna_turani@mail.ru
Калиева Айгуль Умиржановна
Ведущий научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, магистр юридических наук, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: kalieva_a@list.ru
Ключевые слова: работник; работодатель; трудовые отношения; трудовой спор; индивидуальные трудовые споры; коллективные трудовые споры; согласительные комиссии; подсудность трудовых споров; подведомственность трудовых споров.
Аннотация. В настоящей статье анализируется понятие и классификация трудовых споров. В соотвествии с действующим законодательством Республики Казахстан характеризуются особенности трудового спора, в том числе порядок и стадии егорассмотрения.Также статья посвящена рассмотрению некоторых проблемных вопросов трудовых, коллективных споров в судебном порядке и разрешению трудовых споров в особом порядке.
В статье приведены источники трудовых споров, в том числе факторы объективного и субъективного характера. Кроме того, проведено разграничение индивидуальных и коллективных трудовых споров.Так теорией трудового права выделяются три главных основания классификации трудовых споров: по субъектам, содержанию и виду спорного правоотношения. Также раскрывается деление трудовых споров по субъектам, содержанию и правоотношениям, которое в свою очередь автором акцентируется более подробно.
Автором статьи отмечена важность процессуального значения при определении подведомственности и подсудности гражданских дел при разрешении трудовых споров. В этой связи, рассмотрено Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 6 октября 2017 года № 9 «О некоторых вопросах применения судами законодательства при разрешении трудовых споров», которое принято в целях обеспечения единства практики применения судами норм трудового законодательства.
Также автором проведен анализ норм Трудового кодекса Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года № 414-V в части создания согласительных комиссий, которые рассматривают индивидуальные трудовые споры.
Статья адресуется нучным работникам, преподавателям, магистрантам, докторантам и студентам юридических вузов и факультетов, кто интересуется проблемами в рассматриваемой области.
ON THE ISSUE OF DEPARTMENTAL SUBORDINATION AND JURISDICTION OF LABOR DISPUTES IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Dyachuk Marianna Ivanovna
Cand. Legal of science, Associate Professor of the Department of civil law and
civil procedure of the East Kazakhstan State University East Kazakhstan State University,
Ust-Kamenogorsk, Republic of Kazakhstan; e-mail: marianna_turani@mail.ru
Kalieva Aigul Umirzhanovna
Leading researcher at the Center for legal monitoring of thelnstitute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Master of Juridical Sciences, Nur Sultan, the Republic of Kazakhstan; e-mail: kalieva_a@list.ru
Keywords: employee; employer; labor relations; labor dispute; individual labor disputes; collective
labor disputes; conciliation commissions; jurisdiction of labor disputes; jurisdiction of labor disputes.
Abstract. This article analyzes the concept and classification of labor disputes. In accordance with the current legislation of the Republic of Kazakhstan, the peculiarities of a labor dispute, including the procedure and stages of its consideration, are characterized. Also, the article is devoted to the consideration of some problematic issues of labor and collective disputes in court, the resolution of labor disputes in a special manner.
The article presents the sources of labor disputes, including objective and subjective factors. In addition, a distinction has been made between individual and collective labor disputes. Thus, the theory of labor law identifies three main bases for classifying labor disputes: by subjects, content, and type of disputed legal relationship. It also reveals the division of labor disputes by subject, content, and legal relations, which in turn is emphasized in more detail by the author.
The author of the article noted the importance ofprocedural value in determining the jurisdiction and jurisdiction of civil cases in the resolution of labor disputes. In this regard, the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated October 6, 2017 No. 9 "On some issues of the application of legislation by the courts in resolving labor disputes", which was adopted in order to ensure the unity of the practice of application of labor legislation by the courts, was considered.
The author also analyzed the norms of the Labor Code of the Republic of Kazakhstan dated November 23, 2015 No. 414-V regarding the creation of conciliation commissions that deal with individual labor disputes.
The article is addressed to scientists, teachers, undergraduates, doctoral students and students of law schools and faculties who are interested in problems in this field.
Ецбек катынастарын реттеудщ непзп принциптерi ^азакстан Республикасы Кон-ституциясыньщ1 24-бабында кезделген кон-ституциялык кепшдктер болып табылады. Мэселен, Конституцияныц 24-бабыныц 3-тар-магы ереушге к¥кыкты коса алганда, оларды шешудщ зацда белгшенген тэсшдерш пайда-лана отырып, жеке жэне ^жымдык ецбек дау-ларына к^къщты таниды.
Атап ету кажет, б^л аталган конституци-ялык кепшдж нактыланады жеке жэне ^жым-дык ецбек шарттары ескере отырып, зацдар мен езге де нормативтж кркыкты; актшердь Конституция талаптарына, халыкаралы; к^кыктыц жалпыга танылган кагидаттары мен нормаларына, азаматтардыц ецбек к^кыктары мен бостандыктарыныц мемлекеттк кепш-дктерше CYЙене отырып, ецбек катынаста-рын реттеу ^азакстан Республикасыныц Ецбек кодекЫмен2 жYзеге асырылады.
Ецбек кодекс камтиды аныктау ^гымдар «ецбек дауы» деп ^гынылады арасындагы келiспеушiлiктер кызметкер (кызметкерлер) мен ж^мыс берушiнiц (ж^мыс берушшердщ) ецбек зацнамасын колдану мэселелерi бойын-ша К^азакстан Республикасыныц талаптарын орындау немесе езгерту, келiсiмдердiц, ецбек шартыныц жэне (немесе) ^жымдык шарттар-дыц, ж^мыс берушi актiлерiнiц (ЕК 1 б. 16) т.).
К^аралып отырган «ецбек дауы» ^гымы-ныц нормативтк аныктамасын негiзге ала отырып, ж^мыс берушi мен кызметкерлердiц карама-кайшы мYДделерiнiц кактыгысуы не басшыныц кызметкердiц ецбек кдаыктарын
б^зуы, сондай-ак аталган Кодексте регламент-телген жеке немесе ^жымдык ецбек даулары-на кешетiн олардыц арасында келюпеушшк-тердi жиi туындатады (ЕК 15, 16 тараулары).
Алайда, Ецбек кодекс кдаамында ^гымдардыц аныктамасы, жеке жэне ^жым-дык ецбек дауларын, б^л ретте тэртiбiн рет-тейдi жэне карау мерзiмдерi. Егер коса атка-ратын ж^мыс туралы ецбек шарты бойынша жыл сайынгы акылы ецбек демалысыныц ^зактыгы баска ж^мыс бойынша демалыстыц ^зактыгынан аз болса, ж^мыс берушi коса атка-рушы-кызметкердiц етiнiшi бойынша демалыс ^зактыгыныц айырмасын кдаайтын ^ндер-ге жалакысы сакталмайтын демалыс бередi.
Келiспеушiлiктердi жою Yшiн жанжал та-раптары езара келюсездер жYргiзуi мYмкiн. Егер осы тэсшмен келiспеушiлiктер жойыл-маса, онда дау ецбек дауына айналады, бiрак Тараптардыц бiрi ецбек дауын шешу женш-дегi белгiлi бiр екшеттктер (юрисдикция) берiлген органга етiнiш жасаган жагдайда.
Осылайша, ецбек дауы дамудыц белгiлi бiр серпiнiн болжайды. Оны бiрнеше саты-да керсетуге болады, мысалы: ецбек ^кык б^зушылыгыныц болуы; кызметкердiц (кызметкерлер ^жымыныц) жэне ж^мыс бе-рушiнiц (ж^мыс берушiлердiц) ецбек к^кык б^зушылыгын эртYрлi багалауы; осы келюпе-ушiлiктердi дау тараптарыныц келюсездер жолымен реттеу эрекетi жэне акырында, б^л келiспеушiлiктердi шешу Yшiн юрисдикци-ялык органга жYгiну, ягни ткелей ецбек дауы-ныц езi.
1 Казацстан Республикасыныц Конституциясы 1995 жылы 30 тамыздареспубликалыцреферендумда цабыл-данды // Электрондыц ресурс: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_
2 Казацстан Республикасыныц Ецбек КодекЫ 2015 жылгы 23 царашадагы № 414-V// Электрондыц ресурс: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000414
Орыс тшнщ сeздiгi «дау» ^гымыныц негiзгi сипаттамасы ретiнде сез жарысы, эр адам ез пЫрш коргайтын бiрдеценi талкылау н^скауын колданады, сондай-ак сот шешетiн бiрдеценi иеленуге езара талаптану аркылы оныц аныктамасын бередi [1 б.].
Дауды тYсiнудегi басты сез-адамдардыц бэсекелестж кызметшщ бiр тYрi болып табы-латын сайыс болып табылады, оныц максаты олардьщ эркайсысыныц екiншiсiнен бiрдеце-ден асып тYсуге ^мтылысы болып табылады. Дау-дамайдыц осы магынасына ерекше назар аударылатын сeздiк нысаны жалгыз емес, тек бiр гана мYмкiн болатын тэсшдердщ бiрi. Мысалы, жекелеген к¥кыктык жYЙелерде Та-раптар арасында ауызша жарыссез жYргiзбей к^жаттар алмасу аркылы жазбаша тYрде ет-кiзiлетiн даулар кещнен таралган.
Дау негiзiнде эрбiр катысушыныц ез пiкiрiн коргауы жатыр. Осылайша, дау б^л жагдайда адамдардыц белсендi ю-эрекетшщ бiр тYрi ретшде аныкталады, оныц максаты олардыц эркайсысыныц ез пЫрш коргауга ^мтылысын кдаайды. Б^л пiкiрлер бiрдей емес, сонымен катар олар бiр-бiрiне сэйкес келмейдi жэне кайшы келедi. Егер олар сэйкес келсе, онда дау даудыц кажет жок,себебi жарыска жэне адамдардыц бiр-бiрiнен асып тYсуге ^мтылысы жок едi. Баскаша айткан-да, дау-б^л ауызша жарыс, ауызша немесе жазбаша жарыс, онда эрбiр тарап карсыла-стыц пiкiрiн жокка шыгара отырып, ез пiкiрiн коргай алады [2 б.]. Осыдан даудыц генезис кандай да бiр адамныц ез пЫршде гана емес, келiсiм болмаган жагдайда немесе бiр нэрсе-ге катысты пiкiр келiспеушiлiгiнде, ягни сэйкес келмегенде немесе эркайсысы ез пЫршщ негiзiнде екiншiсiнен асып тYсуге ^мтылатын кем дегенде екi субъектшщ пiкiрiнiц соктыгы-суында жатыр.
Дау санаты eзiнiц мазм^ны бойынша «жанжал «(лат. - сопШСш), ол орыс тш-не аударганда кактыгысуды, ^рест^ ^ре-стi бiлдiредi [3 б.]. ^актыгыс, даудан айыр-машылыгы, эдетте карама-карсы гана емес, керiсiнше, казiргi сэтте адамдардыц мYДде-лерiнiц немесе кезкарастарыныц колданыл-майтын кактыгысын бiлдiредi, ягни аса кур-делi келюпеушшктер, ашык кYрес аркылы шешiлетiн ете етюр дау [6 б.]. Сол аркылы семантикалык устанымдардан «жанжал» термит шын мэнiнде даудыц бiр гана тYрiн бш-дiредi, ейткеш тутас бeлiгi «дау»деген кец угымныц синонимiмен карастырылмайды.
Айта кету керек, колданыстагы ецбек зацнамасы карамайды, мундай угымдар ретш-де «ецбек дауы». Сонымен катар, гылымда эртYрлi кезкарастар бар, мысалы, Э. Андерсон
«ецбек кактыгыстарын» «жумысшылар мен кызметкерлердiц ецбек колдану негiзiнде жу-мыс берушiмен дауларын» деп аныктады [4, 25 б.]. вз кезегiнде, С. Жаров ецбек кактыгы-стары деп «жалдаушы, бiр жагынан, жалда-нып жумыс iстейтiн тулгалар арасындагы, екiншi жагынан жалданып жумыс iстейтiн, жалданып жумыс iстейтiн тулгалар арасындагы, жалданып жумыс iстейтiн, жалданып жумыс ютейтш тулгалар арасындагы, жалданып жумыс iстейтiн, жалданып жумыс ютейтш, жалданып жумыс iстейтiн, жалданып жу-мыс iстейтiн тулгалар арасындагы, жалданып жумыс iстейтiн ецбек негiзiнде туындайтын дауларды» тYсiндi [5, 3 б.].
Мэш ецбек дау болуы мYмкiн ецбек шарт-тары, сондай-ак тарату жYЙесi ресурстары-ныц, орындау, бурын кабылданган кел^м-дердiц жэне т. б. бул жагдайда, ягни ецбек дауы ецбек дауы болып табылады тец емес угымдары.
Ецбек дауыныц ерекше ерекшелЫ бул кызметкер (кызметкерлер ужымы) мен жумыс берушi (жумыс берушi) арасындагы дау болып табылады жэне ол колданыстагы зацна-мамен (ю жYргiзу, ецбек) реттеледь вз кезе-гiнде, ецбек кактыгысы мYДделер кактыгысын да камтиды. Сондыктан ецбек кактыгысы кукыктык жэне кукыктык емес куралдармен реттелуi мYмкiн деп болжанады.
Мысалы, «^азакстан Республикасыныц мемлекеттж кызметi туралы» ^азакстан Республикасыныц Зацы3 мYДделер кактыгысы угымын камтиды, бул ретте мемлекеттiк кы-зметшшщ жеке мYДделерi eзiнiц лауазымдык екшеттжтерш орындамауына немесе тиюш-ше орындамауына экеп согуы мYмкiн мемле-кеттк кызметшiнiц жеке мYДделерi мен оныц лауазымдык eкiлеттiктерi арасындагы кай-шылык тYсiнiледi (Зацныц 1-б. 17) т.).
Осыган байланысты «жанжал» жэне «да-у»угымдары арасындагы айырмашылыкты жYргiзу керек. Бул жайында А. Асадов деп санайды»...ецбек даулары жок соктыгы-су ^штер^ тек «психологиялык кернеу», жэне, осылайша, келюпеушшктер айналады кактыгыстар». Мундай психологиялык шие-ленiс, сeзсiз, жанжалдыц себебi болуы мYм-кiн, бiрак ецбек катынастарына катысы жок жанжал ецбек дауына себеп болатын керi нуска болуы мYмкiн. Бiрак, бул мэселе тек бiр-бiрiне гана емес, тшта бiр-бiрiне де байланысты [6].
^азакстандык галым В.Н. Уваровтыц пiкiрiнше, ецбек даулары деп ецбек зацна-масын колдану, келiсiмдердiц, Ецбек жэне (немесе) ужымдык шарттардыц, жумыс бе-рушiнiц актiлерiнiц талаптарын орындау не-
3 «Казацстан Республикасыныц мемлекетт1к цызметг туралы» Казацстан Республикасыныц Зацы 2015 жылгы 23 карашадагы № 416-V// Электрондык ресурс: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000416
месе езгерту мэселелерi бойынша кызметкер (кызметкерлер) мен жумыс берушi (жумыс берушi) арасындагы келiспеушiлiктер tycîh-дiрiледi [7].
Баска эдебиетте ецбек дауларын тужы-рымдаудагы кейбiр айырмашылыктарды бай-кауга болады, бiрак элi де мэш бiрдей болып калады. О.С. Смирновтыц пiкiрiнше, ецбек даулары тараптардыц тiкелей келiссездерi аркылы немесе кэсшодактардыц (кэсшодак комитетiнiц) катысуымен реттелмеген, ецбек жагдайларын белгiлеу немесе езгерту жэне оларды колдану мэселелерi бойынша кыз-меткер мен жумыс берушшщ арасындагы келiспеушiлiктер; ужымдык шартты, элеумет-тiк-ецбек мэселелерi бойынша келiсiмдi жа-сасу, езгерту жэне орындау болып табылады. Бул ретте, ецбек жагдайлары дегенiмiз-жиын-тыгы элеуметтiк-кукыктык, ендiрiстiк фак-торлардыц, онда кызметкер ез кызметш жYзе-ге асырады [8].
Астында элеуметтiк-кукыктык фактор-лар дегенiмiз, ецбекакы мелшерi, жумыс уакытыныц узактыгы, демалыс жэне баска да шарттарын белгшейтш зацдар мен езге де нормативтш кукыктык актiлерге, сондай-ак тараптардыц келiсiмiнде
Кецес уакытында «ецбек даулары курылы-стыц езiмен, Социалистiк ендiрiспен немесе одан туындайтын объективтi себептермен емес, ец бастысы, ецбек процесшщ жекелеген катысушыларыныц субъективтiк касиеттерь не гана тэуелдi таза субъективтi, себептермен байланысты деп саналды. Кейбiр адамдардыц санасында бар капитализм саргаюы бiздiц ел-дегi ецбек дауларыныц непзп жэне басты се-бебi болып табылады» [9].
Алайда, бYгiнгi куш ецбек дауларыныц туындауыныц негiзi ецбек кукыгы катынаста-ры субъектiлерiнiц бiрiнiц ецбек мiндеттерiн орындамауы немесе тшсшше орындамауы болып табылады.
Бул ретте даулардыц пайда болу жагдай-лары-бул кызметкерлер мен экiмшiлiк арасындагы реттелмеген келiспеушiлiктердi ту-дыра отырып, ецбек катынастарына тiкелей немесе жанама эсер ететш жагдай, мэн-жай-лар. Ал жагдай туындаган ецбек дауларын ай-налады накты себептерi накты айкындаган.
Ецбек даулары экономикалык, элеуметтiк, зацды сипаттагы бiрнеше себептердi немесе факторларды уштастыру нэтижесiнде туын-даганын атап ету кажет.
Экономикалык сипаттагы жагдайларга, атап айтканда, уйымдардыц жалакыны то-лык жэне уактылы телеуге, кызметкерлерге тиесiлi кепiлдiктер мен жецiлдiктердi (мысалы, денсаулыкка зиянды жагдайлардагы жу-мыстардагы CYт, емдеу-профилактикалык та-мактану) беруге кедергi кел^ретш каржылык киындыктары, ецбектi коргауга каражаттыц
болмауы немесе жеткiлiксiздiгi жатады. Экономикалык сипаттагы ецбек дауларыныц пайда болу шарттары елеулi элеуметтк салдарды тудырады, олар ез кезегшде немесе экономикалык салдармен уштастыра отырып, ецбек дауын тудырады. Мэселен, каражаттыц жетiспеуi кызметкерлер саныныц кыскаруына немесе барлык есiп келе жаткан жумыссыз-дыктыц жойылуына алып келедi. Жумыстан босатылатын кызметкерлер ездершщ жумыс iстеу кукыгын коргай отырып, ецбек дауын шешу жэне сот органдарына ез кукыктарын коргау Yшiн жиi жYгiнедi [10].
Элеуметтш сипаттагы жагдайларга, мысалы, темен жэне жогары акы теленетiн кы-зметкерлердщ табыс децгейiндегi есiп келе жаткан алшактык жатады. Зац сипатындагы жагдайларга, атап айтканда, ^рделшк, ка-рама-кайшылык, сондай-ак Эюмшшк Yшiн жэне эсiресе кызметкерлер Yшiн ецбек зацна-масыныц жеткiлiксiз кол жетiмдiлiгi жатады:
1) кызметкерлердщ ез ецбек кукыктары мен жумыс берушшердщ (экiмшiлiктiц) мш-деттерш, ез кукыктарын коргау тэсiлдерiн на-шар бiлуi;
2) уйымдардыц кептеген басшыларыныц, экiмшiлiктiц лауазымды адамдарыныц ецбек зацнамасын сактамауы;
3) кэсiподак кешбасшыларыныц, кэсшо-дак белсендiлерiнiц колданыстагы ецбек зацнамасы негiзiнде кызметкерлердi коргауга элЫз дайындыгы [10].
Ецбек дауларыныц пайда болу себептерь не мемлекет пен накты Уйымныц экономикалык жагдайын жаткызуга болады. Нарыктык экономикага кешу кептеген уйымдардагы жагдайды ушыктырып, ецбек дауларыныц туындау себептерiн ушыктырды. Уйымдардыц каржылык киындыктары жалакыныц уактылы жэне толык теленбеуiне, кызмет-керлерге тиют кепiлдiктер мен жецшдж-тердi усынбауга экеп согады. Байланысты ендiрiстiк, уйымдык жэне экономикалык себептерi тшс жYргiзуге, кадрлык, кызметкерлер саныныц немесе inanna кызметкер-лердiц мазмунын езгерту кызметкердiц ецбек функциясын. Бул жагдайларда кызметкердiц кукыктарын бузу оныц ецбек дауын шешу жэне езшщ ецбек кукыктарын коргау Yшiн тиют органдарга жYгiнуiне экеп согады [11].
Атап етюм келедi, бул ецбек де-генiмiз-жиынтыFы элеуметтiк-кукыктык, ен-дiрiстiк факторлардыц, онда кызметкер ез кызметш жYзеге асырады
Бiрiншiден, астында элеуметтж-кукыктык факторлар дегенiмiз, ецбекакы мелшер^ жумыс уакытыныц узактыFы, демалыс жэне баска да шарттарын белгшейтш зацдар мен езге де нормативтк кукыктык актшерге, сон-дай-ак тараптардыц келiсiмiнде
Екiншiден, ендiрiстiк факторлар деп
зацдармен жэне езге де нормативтк кукыктык актiлермен белгiленетiн техникалык, санитар-лык, гигиеналык, ендiрiстiк-т¥рмыстык жэне баска да жагдайлар тYсiнiледi.
Ецбек кукыгы субъектiлерi арасында туындаган келiспеушiлiктердi тiкелей келю-сездер барысында езара жещлдктер мен келiсiмдер аркылы реттеуге болады. Алайда, егер мундай келiсiм болмаса, онда келюпе-ушiлiк кешiрiледi тиiстi органдарга ецбек да-уларын карау женiндегi.
Ецбек дауларыныц себептерьбул субъ-ективтi ецбек кукыгын жYзеге асыруды не-месе Ецбек мшдеттерш аткаруды дауласушы тараптардыц эртYрлi багалауын тудыратын терiс факторлар ецбек дауларыныц себептерi даулы Тараптардыц мынадай ею субъективтi терiс факторы (екi ерекшелЫ) болып табыла-ды, нэтижесшде накты мэн-жайлар, ю-эрекет-тер эр тYрлi бойынша багаланады:
1) жеке сананыц когамдык санадан артта калуы, жалпыга бiрдей белгiленген мораль нормаларынан ауыткуы: бул кейбiр басшы-ларда бюрократизмде ецбекшiлердiц кукыкта-ры мен зацды мYДделерiн канагаттандыруга консервативтi елеусiз карым-катынасты сынга бой алдыру керiнедi. Тарапынан, сол жекеле-ген кызметкерлерiнiц бул себеп керiнедi прогулах, пайда болуы, жумыска мас кYЙiнде, неке жэне т. б. ал бул Yшiн шыгарылады сегiс, олар дау, оныц.
Жекелеген ецбек ужымдары тарапынан ужымдык дау-дамайларда бул себеп топ-тык эгоизмде, телемдi кетеру талаптарында керiнiс табуы мYмкiн. Кэсiподак органыныц, кызметкерлердiц езге де екiлдi органыныц талап етуi бойынша меншiк иес кiнэсiнен ужымдык ецбек дауы туындаган басшыларга, тiптi кызметiнен босатуга дешн ыкпал ету ша-раларын колдануга кукылы.
Жеке сананыц артта калуына эуре-сар-сац гана емес, бюрократизм, кызметкерлердi сынаушы экiмшiлiктi сынга салатын эртYрлi кудалаулар, олардыц зацды кукыктарына кы-сым жасау гана емес, сондай-ак экiмшiлiктiц жекелеген екiлдерiнiц ендiрiстiк тапсырма-ларды орындауга бегет болган кезде, жекелеген кызметкерлердiц гана емес, тутас ецбек ужымдарыныц де ецбек кукыктары бузылган кезде, олардыц езiн-езi баскарудагы екшет-тiктерi де жатады [12].
2) ендiрiстiц жекелеген басшылары мен кептеген кызметкерлердiц ецбек зацнамасын бiлмеуi немесе нашар бшу^ ягни кукыктык мэдениеттiц темендiгi. Егер басшы нашар бiледi, ецбек зацнамасы, онда ол жол бередi ецбек кукык бузушылык, мысалы, дурыс ау-
дарады немесе жумыстан босатады немесе алмай, у профоргана келiсiм бойынша жумыс уйымдастырады, олардыц жэне т. б.
Себебi ецбек дау ажырата бiлу керек бел-гiлi бiр шарттары немесе мэн-жайлар, дауды ыкпал ететш туындауына Yлкен санын дау-ларды сол бiр мэселелерi немесе шиелень суiне туындаган дау. Ецбек дауларыныц мун-дай жагдайлары (жагдайлары) - бул бiздiц когамдагы терю кубылыстар жэне олармен кYрес жYргiзу кажет.
Ецбек дауларын жiктеу туралы мэселе тек теориялык гана емес, практикалык мацызы бар. Осы бекп^ негiздеу Yшiн ецбек дауларын жктеу бастапкы ведомстволык багы-ныстылыгын дурыс аныктауга гана емес, сондай-ак осындай жанжалдарды шешу тэсш-дершщ ерекшелiктерiн алдын ала аныктай-тын осы зацды жанжалдардыц жекелеген тYр-лерiнiц белгiлерiн аныктауга мYмкiндiк бередi деп айтуга болады [13].
Ецбек дауларын жжтеу туралы мэселе тек теориялык гана емес, практикалык мацызы бар. Осы бекп^ непздеу Yшiн ецбек дауларын жiктеу бастапкы ведомстволык багы-ныстылыгын дурыс аныктауга гана емес, сондай-ак осындай жанжалдарды шешу тэсш-дершщ ерекшелiктерiн алдын ала аныктай-тын осы зацды жанжалдардыц жекелеген тYр-лерiнiц белгшерш аныктауга мYмкiндiк бередi деп айтуга болады. [14]. Осыган байланысты ецбек даулары болып белiнедi:
- субъектшер бойынша: жеке жэне ужым-
дык;
- мазмуны бойынша: кукык туралы даулар жэне кызыгушылык туралы даулар;
- кукыктык катынастар бойынша: ецбек катынастарынан туындайтын дауларга жэне ецбек катынастарына тiкелей байланысты езге де катынастардан туындайтын дауларга.
Мысалы, В. В. Федин ецбек дауларын мынадай непздер бойынша жктеуге болады деп санайды: даудыц сипаты; даулы субъект; ецбек кукыгы саласыныц жYЙесi жэне даулы кукыктык катынастар тYрi [15].
Ецбек дауларыныц ведомстволык багыны-стылыгы мен соттылыгын аныктауга катысты ете мацызды iс жYргiзу мэнi бар. Осыган бай-ланысты сот практикасын корытудыц нэти-желерше CYЙене отырып, соттардыц ецбек зацнамасыныц нормаларын колдану практи-касыныц бiрлiгiн камтамасыз ету максатында, сондай-ак осы санаттагы iстердi карау кезш-де соттарда туындайтын мэселелердi ескере отырып, ^азакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц жалпы отырысы нормативтж кау-лыны4 кабылдады, онда ецбек дауларын шешу
4 Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2017 жылгы 6 цазандагы №9 Каулысы «Ецбек туралы дау-ларды шешудегi соттардыц зацнаманы цолдануыныц кейбiр мэселелерi туралы» // Электрондыц ресурс: Нир:// adilet.zan.kz/rus/docs/P170000009S
кезшде соттардыц зацнаманы колдану мэсе-лелерше тYсiнiктемелер берiлдi.
Кез келген ецбек дауын карау кезiнде кызметкерлер мен жумыс берушшердщ зацдылык пен тецдЫн барынша толык камтамасыз ету-дi кездейтiн каFидаттарды устану мацызды екенiн атап ету кажет. Ецбек дауларын карау принциптерк
1) тэртштщ демократиясы, яFни ецбек-шiлердiц дауларды шешуге катысуы;
2) тэртiптiц карапайымдыль^ы, яFни оныц тегiн болуы, ецбек дауы бар юрисдик-циялык органдарFа жYгiну колжетiмдiлiгi мен ыцFайлылыFы
3) даулар бойынша дэлелдемелердi зертте-удщ зацдылыFы, жариялылыFы, объективтш-гi жэне толыктыны;
4) дауды шешу жылдамды^ы;
5) шешiмнiц накты орындалуын камтамасыз ету жэне бузылFан ецбек кукыктарын калпына келтiру.
Осы каFидаттардыц эркайсысын толы^ы-рак карастырFымыз келедь
К^ызметкерлердщ ецбек кукыктарын KOрFауды камтамасыз ету каFидаты зац непзш-де юрисдикциялык (ецбек дауларын шешуге уэкшетл) органдардыц осы кукыктарды бузу-ды токтату, оларды калпына келтiру кукы^ы мен мiндетiн бiлдiредi, мысалы, эюмшшк кызметкерге тиесiлi жалакы телеуден бас тарткан кезде - оны жасауFа мiндеттеу; зацсыз жумыстан босатылFан кезде - кызметкердi жумыска кайта алу. ^аралып отырFан бапка катысты бул ^ида кызметкерлердiц ецбек кукыктарын сот аркылы корFауды камтамасыз ету ретшде естiлетiн болады. Сот аркылы KOрFалу кукыFы ешкандай шектеулерге жат-пайды. Сондыктан Ецбек жэне азаматтык iс жYргiзу зацнамасыныц ецбек кукы^ын жэне баска да элеуметтiк кукыктарды корFау туралы iстердiц кейбiр санаттарын соттыц ведом-стволык баFыныстылыFынан алып тастауFа жол беретiн нормалары казiргi уакытта колда-нылмайды.
Тараптардыц зац алдындаFы тецдiгi ^и-даты кызметкер (кызметкерлер) мен экiмшiлiк бiрдей дэрежеде ецбек зацнамасын сактауFа, OFан жэне ецбек дауларын шешу кезшде юрисдикциялык органныц еркiне баFынуFа мш-деттi дегендi бiлдiредi. Юрисдикциялык органныц шешiмi дау тараптары Yшiн мiндеттi.
Демократизм (кызметкерлер екшдершщ катысуы) каFидаты ецбек дауларын шешу кезшде, бiрiншiден, уйымдардаFы жеке ецбек дауларын карау женшдеп органдардыц курамнан ецбек ужымы курылатынын; екш-шiден, ецбек дауларын шешу процесшде олардыц тарапындаFы кызметкерлердiц екш-дерi ретiнде кэсiподактардыц катысатынын; Yшiншiден, ужымдык дауларды карау женшдеп органдарFа (бтмгерлк комиссиялар, ец-
бек арбитражы) уйым (ецбек ужымы) немесе кэсшодак кызметкерлершщ екiлдерi каты-сады. Кэсшодак екiлдерi кызметкерлердiц мYДделерiн корFауFа куэгер бола алады. Олар ецбек арбитражында, сондай-ак кызметкер ецбек катынастарында турFан немесе турFан уйымFа катысты жоFары турFан органдарда кызметкерлердiц мYДделерiн бiлдiре алады.
Ецбек дауларын карау женшдеп орган-дарFа жYгiну колжетiмдiлiгi осындай орган-дарды тiкелей уйымдарда курумен, соттардыц сонда етiнiш берген кызметкердщ жумыс орнына орналасу жакынды^ымен камтамасыз етiледi.
Ецбек дауларын шешу кезшде зац-дылыкты камтамасыз ету каFидаты юрисдикциялык органдардыц зацдарды, езге де норма-тивтiк кукыктык актiлердi пайдалануы жэне олардыц непзшде даулар бойынша шешiм-дер шытару аркылы Fана керсетiледi. Норма-тивтж кукыктык негiзден баска, орындылыFы (орынсыздыты) уFымдарын, езге де пайымда-улар мен дэлелдердi басшылыкка алуFа юрисдикциялык органдар кукылы емес.
Жариялылыкты камтамасыз ету каFидаты барлык ецбек дауларын карайтын органдар отырыстарыныц ашыкты^ын, оларFа барлык тiлек бiлдiрушiлердiц катысу мYмкiндiгiн бш-дiредi. Егер ецбек дауын шешу кезшде мемле-кеттж немесе коммерциялык купияны сактау туралы мэселе турса Fана «жабык» деп атала-тын отырыстар мYмкiн болады.
Зерттелетш материалдар мен дэлелде-мелердщ объективтiлiгi мен толыктыFын камтамасыз ету ^идаты юрисдикциялык органдардан iстi тек жан-жакты карау непзш-де жэне барлык колда бар материалдар мен дэлелдемелердщ толык келемiнде карауды, оларды тек зацнамаFа сэйкес келтiрудi, юке жэне оныц тараптарына субъективтi кезка-раска жол бермеудi талап етедь
Тегiн болу каFидаты зацда ецбек дауларын ткелей уйымдарда карайтын органдарFа, баска да органдарFа жеке жэне ужымдык ецбек даулары бойынша етМштер беру кезшде ткелей бектлген зац олардыц кызметтерiне кандай да бiр акы телеудi кездемейдь Ецбек кукык катынастарынан туындайтын талаптар бойынша сотка талап арызбен жYгiнген кезде кызметкерлер сот шы^ындарын мемлекет кiрiсiне телеуден босатылады.
Кэсшодак мYшелерi ецбек дауларын шешу процесшде олардыц ецбек кукыктары мен мYДделерiн корFау кезiнде кэсiподактар-дыц керсеткен кызметтерi Yшiн акы телемей-дь Кэсiподак мYшелерi болып табылмайтын кызметкерлер олардан уаFдаластык бойынша айкындалатын шарттарда кемек ала алады.
^арау жылдамды^ыныц принципi ецбек дауларын шешетш органдардан мундай iстердi карауFа байланысты барлык ю-эрекет-
тердi жасау Yшiн зацдарда кезделген кыска мерзiмдердi сактауды, юрисдикциялык орган-дарга жYгiну (етiнiш беру) мерзiмдерi де бел-гiленген. Ецбек даулары бойынша етiнiштер беру мерзiмдерiн еткiзу кызметкерлердi юрисдикциялык органдарда коргауды iздеу кукыгынан айырмайды. Оларды осы органдар калпына келтiруi мYмкiн
Ецбек даулары бойынша шешiмдердiц накты орындалуын камтамасыз ету каги-даты, егер ол ецбек дауы бойынша шешiмдi ерiктi тYрде орындамаса, Зацда бектлген экiмшiлiкке мэжбYрлеп эсер етудiц арнайы тетiгiнiц кемегiмен, сондай-ак кiнэлi басшы-ларды, лауазымды адамдарды жауапка тарту аркылы iске асырылады. Юрисдикциялык органдардыц шешiмдерiн мэжбYрлеп орын-дау олардыц ерекше куэлiктер берумен жэне оларды сот орындаушыларыныц кемегiмен орындауга кел^румен камтамасыз етiледi.
Ецбек дауларын карайтын органдардыц шешiмдерiн орындамаганы Yшiн лауазымды адамдардыц жауапкершiлiгi ецбек дауларын карау кагидаты ретiнде кiнэлi лауазымды адамдарды эртYрлi зац жауапкер-шiлiгiне (тэртiптiк, материалдык, эюмшшк) тарту мYмкiндiгiнен керiнедi.
Будан баска, осы бапта кел^рпм келедi кiшiгiрiм талдау жасау мониторинг нэтиже-лерi бойынша макалалар Ецбек кодексiнiц ка-тысты карау, ецбек дауын келюу комиссиясы [16].
Осылайша 15-тарау Ецбек кодексшщ рет-тейдi жеке ецбек дауларын карау, атап айткан-да, мекендерде 159-баптыц кездейтiн карау тэртiбi жеке ецбек дау, тYрлi аныкталды (атал-ды) катысушылар келiсiм комиссиясыныц. Мэселен, 3-тармагында карастырылган, бул келюу комиссиясыныц сандык курамы, оныц жумыс тэртiбi, мазмуны жэне келiсу комиссиясыныц шешiм кабылдау тэртiбi, келiсiм комиссиясы екiлеттiгiнiц мерзiмi, сурак тарту туралы делдал белгiлейдi жазбаша келiсiмде арасындагы жумыс берушi мен кызметкерлер екiлдерiнiц не ужымдык шартта керсетшедь
Бул ретте 8-тармагында, осы баптыц кер-сетiлгендей, тараптар кел^м комиссиясыныц жYргiзуге мiндеттi жыл сайынгы окыту келiсу комиссиясы мYшелерiнiц ^азакстан
Республикасы ецбек зацнамасыныц непздер^ бiлуiн дамыту бойынша келiссездер мен ымы-рага келуге ецбек даулары.
^ажет деп санаймыз редакциясын бул норманы езгерту, бiрiншiден, аныктау керек «дауласушы тараптар» немесе «комиссия MY-шелерi», екiншiден, колданыстагы зацнамада жок «ецбек зацнамасыныц негiздерi», ейткенi колданылады жэне талдау Кодексi, Yшiншi-ден, тараптар ецбек дауын болып табылады кызметкер мен жумыс берушi мынадай сурак туындайды: ма осы тулгалар YЙрету келiсу комиссиясы мYшелерiнiц?
Кез келген жагдайда зац шыгарушыныц ецбек зацнамасыныц жекелеген ережелерiнiц олкылыктары мен кайшылыктарын жою мак-сатында тYзетуi ецбек дауларын карау кезшде пiкiрталас мэселелерiнiц едэуiр темендеуiне экеп согуы мYмкiн.
Жогарыда айтылгандарды талдай оты-рып, адам мен азаматтыц, оныц iшiнде ецбек саласындагы кукыктары мен бостандыкта-рын коргау проблемасы кез келген мемлекет Yшiн эркашан ец мацызды жэне бiр мезгш-де кYрделi деген корытындыга келуге бола-ды. Мацызды тэсiлдерiне ецбек кукыктарын коргау жатады разрешение трудовых споров. Экономиканы реформалау жылдарында жи-накталган проблемалар (ендiрiстiц кулдыра-уы, уйымдардыц езара телем жасамауы, жаца жумыс орындарыныц жеткiлiксiз есуi, эконо-миканыц тураксыз жай-кYЙiнiц баска да терю факторлары), сондай-ак ецбек кукыгы каты-настары тараптарыныц сэйкес келмейтш MYД-делерiнiц болуы ецбек дауларыныц туындау Yшiн объективтi негiз жасайды.
Осылайша, азаматтардыц ецбек ету кукыгын iске асыру меншiк нысандарыныц езгеру^ бурын белгiлi емес шаруашылык кы-змет субъектiлерiнiц пайда болуы жагдайын-да ерекше мацызга ие болады. ^азiр елiмiздiц азаматтары ез кукыктары мен зацды мYДде-лерiн коргау тетжтерш жан-жакты жетiлдiру-дi кажет етедi. Ецбек кукыгындагы кызмет-керлердщ ецбек кукыктарын коргауды алатын орталык орынды ескере отырып, ецбек дауларын кукыктык реттеудi кешендi талдау ецбек кукыгы гылымы мен кукык колдану практи-касы Yшiн езект болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 4. - М., 2010.
2. Дворецкий И.Х. Латинско-русский словарь. - М., 2011.
3. Основы конфликтологии /Под ред. В.Н. Кудрявцева. - М., 2007. - С. 31.
4. Андерсон Э. Ф. Трудовые конфликты. - М. : Моск. губсуд, 1925. - С. 25.
5. Жаров С. Примирительно-третейский порядок разрешения трудовых конфликтов. -М., 1926. - С. 3.
6. Асадов А. Влияние оценок труда и распределение доходов на конфликтность в трудовых коллективах предприятий. /А. Асадов - СПб.: - 1994.
7. Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник. Издание 2-ое. / В.Н.Уваров - Алматы: Раритет, 2008.
8. Смирнов С.О. Трудовое право: Учебник. Издание 2-е/ С.О. Смирнов - М.: Проспект, 1998.
9. Нургалиева Е.Н., Мамедова А.Т. О состоянии казахстанского трудового законодательства. //Е.Н. Нургалиева, А.Т. Мамедова. - Астана: Юрист, 2012, С. 34.
10. Трудовое право. Учебник. Издание второе, переработанное и дополненное.— М. : ПРОСПЕКТ, 1998.—448 с.
11. Галиакбарова Г.Г. Понятие трудовых споров и причины их возникновения в Республике Казахстан. //Г.Г. Галиакбарова - Астана: Юрист, 2013.
12. Оспанов К.И. Порядок разрешения трудовых споров. // К.И. Оспанов - 2012, С. 78.
13. Конусова В.Т. Классификация трудовых споров.
http://www. гшпаыка.сот/5_ММ1У_2009/Ргауо/40398^ос.Шт
14. ТолкуноваВ.Н.Справочниксудьииадвокатапотрудовымделам. М.:Проспект, 2004. -288с.
15. Федин В.В. Трудовые споры: теория и практика. - М. : Юрайт, 2013. 528 с.
16. Справка по результатам мониторинга Трудового кодекса Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года №414 // Сборник аналитических справок по результатам правового мониторинга (1- квартал 2018 года).- Астана: ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», 2018. - 273 с.
REFERENCES
1. Dal' V. Tolkovyy slovar' zhivogo velikorusskogo yazyka. T. 4. - M., 2010.
2. Dvoretskiy I.KH. Latinsko-russkiy slovar'. - M., 2011.
3. Osnovy konfliktologii /Podred. V.N. Kudryavtseva. - M., 2007. - S. 31.
4. Anderson E. F. Trudovyye konflikty. - M.: Mosk. gubsud, 1925. - C. 25.
5. Zharov S. Primiritel'no-treteyskiyporyadok razresheniya trudovykh konfliktov. - M., 1926. -
S. Z.
6. Acadov A. Vliyaniye otsenok truda i racpredeleniye dokhodov na konfliktnoct' v trudovykh kollektivakh predpriyatiy. / A. Acadov - CPb.: - 1994.
7. Uvarov V.N. Trudovoyepravo Recpubliki Kazakhctan: Uchebnik. Izdaniye 2-oye. / V.N.Uvarov - Almaty: Raritet, 2008.
8. Cmirnov C.O. Trudovoye pravo: Uchebnik. Izdaniye 2-oye./ C.O. Cmirnov - M. : «Procpekt», 1998
9. Nurgaliyeva Ye.N., MamedovaA.T. Ococtoyaniikazakhctanckogotrudovogozakonodatel'ctva. // Ye.N. Nurgaliyeva, A.T. Mamedova - Actana: Yurict, 2012, C. 34.
10. Trudovoye pravo. Uchebnik. Izdaniye vtoroye, pererabotannoye i dopolnennoye.— M. : «PROSPEKT», 1998—448 s.
11. Galiakbarova G.G. Ponyatiye trudovykh cporov iprichiny ikh vozniknoveniya v Recpublike Kazakhctan. // G.G. Galiakbarova - Actana: Yurict, 2013.
12. Ocpanov K.I. Poryadok razresheniya trudovykh cporov. //K.I. Ocpanov - 2012, C. 78.
13. Konucova V.T. Klaccifikatsiya trudovykh cporov. //http://www.rusnauka.com/5_NMIV_2009/ Pravo/40398.doc.htm
14. Tolkunova V.N. Spravochnik sud'i i advokatapo trudovym delam. M.: Prospekt, 2004. 288 s
15. Fedin V.V. Trudovyye spory: teoriya i praktika. M.: Yurayt, 2013. 528 s.
16. Spravka po rezul 'tatam monitoringa Trudovogo kodeksa Respubliki Kazakhstan ot 23 noyabrya 2015 goda №414 // Sbornik analiticheskikh spravok po rezul'tatam pravovogo monitoringa (1-kvartal 2018 goda).- Astana: GU «Institut zakonodatel'stva Respubliki Kazakhstan», 2018. - 273 s.
