CC BY
45. Латифи Нозими. Сиёхмашкхои мадраса. / Латифи Нозими //Матбааи давлатии Х,ирот, соли 1323, барги 12.
6. Латифи Нозими. Ман боги оташам, интишороти Ток, Кобул, соли 1399, барги 501
7. Латифи Нозими. Оинахо дуруг намегуянд, / Латифи Нозими // интишороти Муслех, соли 1392, барги 21
8. Латифи Нозими. Ман боги оташам. Оинахо дуруг намегуянд. Латифи Нозими // Интишорот: Кобул, соли 1399, барги 261.
9. Латифи Нозими. Соя ва мурдоб. Анчумани нависандагони Афгонистон. Латифи Нозими // Матбааи давлатии Кобул: Афгонистон, соли 1365, барги 56.
10. Лоик Шерали. «Куллиёти ашъор». Интишороти Вазорати умури хоричаи Ч,умхурии Исломии Эрон. Пешгуфтори Носир Сармади Порсо. / Латифи Нозими - Техрон, 1383, барги 5.
11. Лоик Шерали. Фарёди бефарёдрас. / Латифи Нозими - Душанбе: Адиб, 1997, барги 81.
12. Лоик Шерали. Сохилхо. / Латифи Нозими -Душанбе: Ирфон, 1982, барги 40.
13. Мир Ч,алолиддини Каззози. Зебоишиносии сухани порси (баён). / Мир Ч,алолиддини Каззози Ношири китоб: Мод, соли 1385, чопи хафтум, барги 30.
ИССЛЕДОВАНИЕ СОДЕРЖАНИЯ ПОЭЗИИ ЛОИКА ШЕРАЛИ ИЛАТИФА НОЗИМА
Статья посвящена исследованием содержания поэзии двух великих поэтов современников Таджикистана Лоика Шерали и Афганистана Латифа Нозими. Лоик Шерали и Латиф Нозими являются поэтами новаторами и в статье автор проанализировал сущность, значение и место их поэзии в современном персидско-таджикской-дари литературоведением. Эти поэти издали много сборников стихотворение, которые давно является популярными среди читателей, и в Афганистане и в Таджикистане и в Иране.
Ключевые слова: Лоик Шерали, Латиф Нозими, содержание, созидание, мастерство, классическая поэззия, современник, новатор, тема, дорога, современная поэззия Афганистана, слово, критик, дети любви, оружия, социальная, война, любовь, литературоведения.
THE RESEARCH OF THE CONTENT OF LOIQ SHERALIS POETRY AND LATIFA NOZIMI
This article is deal with the study of the content of the poetry of two great poets of the contemporaries of Tajikistan Loik Sherali and Afghanistan Latif Nozimi. Loik Sherali and Latif Nozimi are innovative poets and the author analyzed, meaning and place of their poetry in modern Persian-Tajik-Dari literary criticism. These poets have published many collections of poems that have long been popular among readers, both in Afghanistan and in Tajikistan and Iran.
Key words: Loik Sherali, Latif Nozimi, content, creation, skill, classical poetry, contemporary, innovator, theme, road, modern poetry of Afghanistan, word, critic, children of love, weapons, social, war, love, literary criticism.
Сведение об авторе:
Мухаммадкосим Муслихи Салджуки - соискатель второго курса кафедры теории и истории литературы факултета таджикской Таджикского государственного педагогического университета имени С.Айни, тел: (+992) 988374237
About the autor:
Muhammadqosim Muslihi Saljuki — the second year of post graduate student, theory and history of literature department, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Phone: (+992) 988374237.
ВОСИТАХфИ БАЁН ВА САНЪАТ^ОИ БАДЕЙ ДАР ГАЗАЛИЁТИ АМИР ХУСРАВИ ДЕ^ЛАВЙ
Мацсадойи A.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Дар байни бузургони адабу наккодони муътабар ин суол борхо матрах шуда, ки агар имконпазир бошад, аз миёни ситорагони дурахшону пурфуруги осмони шеъру адаби точику форс дурахшонтарини онхоро баргузинем, кадом хохад буд? Аз онхое, ки зикрашон рафтааст, Рудакй, Фирдавсй, Саной, Носири Хусрав, Анварй, Хрконй, Мавлавй, Низомй, Саъдй ва Х,офиз будаанд ва хар кас дар интихоби шоири мавриди эхтироми худ диккати вижае мабзул дошта ва бар асари таваччуху диккат дар нозукии эхсосу латофати хаёлу хунари шоирии у ба дифоъ аз вай бархостааст ва яке аз он миён Амир Хусрав аст.
Бояд зикр кард, ки волоияти хаёлу касрати хунари шоирии уро аз нокидони адабу хунар аз тазкиранигорони таърихи адабиёт сар карда аз замони хаёти у то кунун чун садафхои
пурчило ба риштаи тахрир кашидаанд. Аз чумлаи эшон Давлатшохи Самаркандист, ки дар "Tазкиратyшшyаро" мефармояд: "Камолоти у аз шарх мyстаFнист... чарохати ошикони мyстаомро ашъори малехи у намак мепошад ва дилхои шикастаи хастагонро замзамаи хyсравонии у мехиромад, подшофе хосу ом аст, аз онаш Хyсрав ном аст ва дар мулки сyханварй ин номаш том аст".
Яке аз муосирини ин шоири муфлик Х,асани Дехлавй худро шогирди Хусрав медонад ва шеърхояшро дар баробари шеърхои у ночиз мешуморад:
Хусрав аз ро%и карам бипзирад,
Он чи ман банда Хасан мегуям.
Суханам чун сухани Хусрав нест,
Сухан ин аст, ки ман мегуям [1, с.117].
Хусравро дар байни шуаро бояд шоири хавос номид ва аз ин ру хар андешаеро мачоли парвоз бар авчи куллаи баланди шеъраш нест ва барои пайдо кардани лонаи симyрFи хаёлаш ранчхо бояд бурд ва нуктахо бояд омухт. Аз дараи вахму гумон пай ба касри азаматаш бурдан хатост, ки бояд домани химмат ба камар заду ба тайи тарик пардохт, вале харчи ба ин суъуд идома дихем, чашм ба зебоихои бештаре хохем духт ва чаконе пуртасвиртару рангорангтар пайдо хохем кард ва ранчи сафарро дар кашфи дунёи чадиди хунарии у фаромуш хохем кард. У он кадар авч гирифтааст, ки дигар касе дар худ ёрои пайравй надидаст ва бар хилофи дигар шуарои ширинкалом чун Фирдавсй, Фаррухй, Саной, Низомй, Мавлавй ва Саъдй, ки хар як анчуманеро ба дунболи худ равона сохтаанд (харчанд ба макоми худ рох надодаанд), Амир Хусравро манзилгохи бас баланду тарики пурмухотара аст.
Баррасии шеъри хеч кадом аз шуароро наметавон мунтаъизу мучаррад аз мухити зиндагиашон мавриди тахкик карор дод, балки бояд ба решахои таърихиву мухити ЧyFрофиёй ва фархангиву ичтимоии эшон пай бурд ва решай афкору андешахои онхоро ба даст овард. "Аз ин ру, метавон барои баррасии сувари хаёл, яъне мачозхову ташбеххо ва кинояхо аз дидгохи дигар, на аз дидгохи иртиботот, балки аз дидгохи аносири созандаи он хаёлхо бахс намуд. Албатта, бегумон метавон дар чунин бахсхо аз навъи иртибототу шеваи баркарории онхо ва накше, ки хар кадом доранд ва аз пайванде, ки дар мавриди истеъмоли онхо ба асли онхо вучуд дорад, низ сухан гуфт. Яъне, як ташбех ё як истиора, ё як мачоз, ё асноди мачозиро дар хавзаи аносире, ки онро ташкил медиханд ва ин ки ин аносир чи моя аз мухити ичтимой ва чи моя аз мухити фархангиву сиёсй ва таърихй бахраманд аст ва чи моя аз табиату суратхои он сухан гуфт ва дар хар кадом аз ин гуна шохахо бодиккат метавон хар якро ба дидае хос мавриди назар карор дод" [2, с. 43].
Хусрав шоире аст мубтакир ва сохибкасб, ки аз насибаи хунар низ бархурдор аст, хеч гох наметавонад худро дар чорчубахои маъхуди фикриву хунарй гирифтор бинад ва дар варои табиату чахони зехнии хеш бад-он гуна биандешад, ки дигарон андешидаанд, балки баръакс алайхи хамаи низомхои мавчуд ва тамомии андешахои чорй ва писандида, ба вижа дар арсаи тахайюл исён мекунад ва барои худ равобиту чихатхои тоза ва ибтикорй мечуяд. Аз ин ру, ногузир барои у бояд "чашми севумй" коил шуд, ки суйхои тозаеро мебинад ва дар чихот бесобика машFyли анчоми вазифа аст.
Бояд донист, ки Хусрав хеч гох бар гирди тасовири пешсохта намегардад ва маводи тасвирхои шеърии худро аз мухити зиндагй ва ичтимоиву фархангй ва табиии худ мегирад ва ба зехни офаринанда ва огохи худ ба онхо чон медихад ва хамин мавзуъ боиси харакату пуёй дар тасвиргарии у мешавад ва тасвирхои у саршор аз мачмуаи рангхо ва шаклхову маониву харакату чунбиш аст.
Агар таваччух ба ин дошта бошем, ки аз нимаи дувуми садаи 11 шоирон умуман аносири хаёли худро аз рохи мутолиа дар шеъри дигар ахз мекарданд ва ба овардани тасвирхои чомиду якнавохт ва иваз кардани чойи калимахо дар ашъор мепардохтанд ва бештар хам авкоти худро масруфи вахмй кардани тасвирхои айнй мекарданд, Хусравро устодтару нерумандтар хохем ёфт. У на танхо ба чустучуи аносири такрориву чомид ва мукаррар намегардад, ки гох хатто символхову рамзхои шеъриро низ иваз мекунад ва он чи худ эхсос мекунаду мебинад ва мехохад, мегуяд ва ин суннатшиканихо гох мумкин аст ба мазоки иддае дигар рост наояд, вале уро шеваи тозаву хос аст.
Дар Хусрав бештар дарди ишк аст. У аз номехрубонихои маъшука меноладу уро "юсуфрух", "фитнаи сохибназарон", "бут", "турки маст", "гулбарги хандон", "кабкрафтор", "нушинлаб", "шахсавор", "ганчи шодмонй" ва "дузд" хитоб мекунад:
Кабкрафторо, яке бихрому по бар лола сой,
Бе%ино кун лаъли пои лоласои хешро. [S, с.76].
***
Гуфти, ки гам %амехур, ман худ хурам, валекин
Эй ганци шодмонй, андозаест гамро. [S, с. 49].
Х,олатх,ои равонИ ва майлхову орзухои бароварда нaмyдaи y низ дар сохтани рамзхову нишонахои тоза ва ироаи тасвири чадид низ бeтaъсиp нeстaнд ва бино ба нeкивy бадИ мyтaсaввиpи y тaсвиpe мyтaносиб аз шахрхоро мeбинeм: Зщй бирехта бар лоал мушки сороро, Шикаста равнаци хуршеди равнацороро. Агар зи руи ту шоми %идояте набувад, Зи тираги ки бурун оварад насороро? Ба сити %усн гирифт он бути самарцанди, Чу кишвари дили мо хиттаи Бухороро. Ба рузи куштан аз он гамза муулате цустам, Вале надид зи цотил касе мадороро. Биёр, соци, аз он оби оташин, ки фалак Ба бод дод чу Цамшед хоки Дороро. Зи шавци он лаби Ширину %олати Фар%од, Зи дида меравад инак шакар шакар%оро. Ду буса аз лаби худ, Хусраво, Худоро хо%, Бувад, ки бишнавад он сангдил "худоро"-ро [3, с.53].
Гох мачоли сyхaн дар aбëти махдуд танг мeшaвaд, вaлe маонИ хамчунон дар дили y чуш мeзaнaд ва имкони сaбpy токатро аз дили y мepaбояд ва кувваи тахайюли y ба харакат даромада, ба тачдиди матлаъ мeпapдозaд ва махдудияти кавофИ ва радифхову вазни мyaйянy мaвзyи вохид монeи чавлони фикру офаринишхои хунарии вай нaмeтaвонaнд бишаванд ва дар ин маворид, ки дар дeвони y ба вуфур дида мeшaвaнд, кyдpaти тасвирофарии вайро бeхтap мeтaвон мушохида кард.
Ба боги мацлиси гул %амчу булбул, Нига% кун Хусрави ширинсуханро [2, с. 37]. 1. Ташбе%%о
Дар таърифи тaшбeх ба ихтисор мeтaвон гуфт, тaшбeх ëдовapии хаммонандИ ва шaбохaтe аст, ки аз чихaтe ë чихотe миëни ду чизи мyхтaлиф вучуд дорад, чунон ки гyфтaaнд, тaшбeх ахбор аз "шабах" аст ва ин иборат аст аз иштироки ду чиз дар як ë чанд сифат ва ëдовap шудаанд, ки хамаи сифатро нaмeтaвон баршумурд ва гуфтаанд, ки тaшбeх васф кардани чизe аст ба чизхои мушобиха ва наздик бад-он аз як чихат ë чихоти мухталиф. Монанди айнан тaшбeх шуда нaмeтaвонaд. Монанди тaшбeх фарзИ аст, на аслИ ва асл дар он максади маърифат мeбошaд. Монанд кардани саг ба шагол тaшбeх чунки онхо хайвони хамчинсанд ва монанд шуданашон табиист. Дар мисоли тaшбeхи абру асли максад дapëфти хусни он аст. Агар монандро X ва монандаро Y фарз карда бошeм, онхо харгиз ба хам монанд нeстaнд, балки нисбaтe доранд, ки далолатгари маънии завкИ мeбошaд (б, l4) Мисол, байт аз Саъдии Ш^розИ: Бигзор, то бигирям чун абр дар ба%орон, К-аз санг нола хезад рузи видои [4, c.282].
Дар ин байт "бигирям"-монанд, "чун" адоти тaшбeх ва "абр дар бахорон" монанда аст. Гиряи абр киноя аз борон аст.
Бояд гуфт, ки Хусравро дар тaшбeх дасте болост. У ëpи худро симандом сифат мeкyнaд, руйи зeбои уро ба мох, лаъли лабашро чун шири дар шакар, чашмони гиpëни худро ба далви пурхун, ашкашро ба лаъли ноб ва тани харобашро ба муй тaшбeх мeдихaд, ки ин тaшбeхсозИ дилпазир ва хeлe олист.
Хусрав дар сохтани тaшбeхмaхоpaти олИ дорад. Бад-он гуна, ки вожахо дар хaëли у ба сувари мутавофит дар парвоз мeоянд ва хама дар кураи фурузони хaëлaш бурда мeшaвaнд ва хамчун муми нарму холатпазир мeгapдaнд ва пас аз он ки сиккаи ривочу кабулИ хурданд, ба бозори чавхартен арза мeгapдaнд. Инак, моро лозим аст, ки ба таври ихтисор чaндe аз тaшбeхоти давовини ин "шоири хусравон ва хусрави шоирон"-ро зикр бинмоeм.
Хусравро, тaвpe пeштap аз ин гyфтeм, дарди чонсузи ишк азият мeдихaд ва тaшбeхотaш хам бахшида ба сифати маъшук асту холати хароби худ. Х,амон гуна, ки у аз ëpи бeвaфо хохон аст, ки бeш аз ин азияташ надихад, зepо чашмонаш аз гиряву рохпоИ ба "далви пурхун" монанд шудааст:
Мадор ин чашми ман чун далви пурхун, Ки бошад офтоби ман вуболат[3, с. 104].
Ч,ои дигар руи ëpи худро дар тобонИ ба мох тaшбeх дода, аз мох тобандатар мeгyяд ва чашмони худро ба абри боранда монанд намуда, абрро дар борандагИ аз чашмони худ пасттар мeшyмоpaд ва бояд гуфт, ки ин тaшбeх тaшбeхи тафзил аст, зepо Хусрав руи ëpи худро ба мох ва чашмони гиpëни худро ба абр бартарИ додааст. Мо% тобон асту %амчун руйи ту тобанда нест, Абр гирён асту %амчун чашми ман боранда нест [3, с. 115].
Аксари кулли ташбехкунандахое, ки Хусрав дар васфи ёри худ руи кор меорад, ин моху хуршед аст. У хитобан ба маъшука мегуяд, хангоме руи ту аз гармиву аз хаё аракшор мешавад, гумон мебарам, ки офтоб зери арак мондааст: Рухат, к-аз оташи таб%о ба тоб дар арац аст, Чу нек менигарам, офтоб дар арац аст [.S,с. 204].
Дар байти баъдй холати чашмони худро аз гиря дар фироки ёр ба абри навбахор ташбех дода ва мегуяд, ки ту рафтиву дар фирокат чашмам аз гиря чун абри навбахор "сафеду сиёху сурх" гашта. Бояд гуфт, ки ин ташбех ташбехи мутлак аст, зеро он монанди чашми ашкбор ба абри навбахор бидуни кайду шарт аст ва "чун" ба вазифаи адоти ташбех омадааст: Рафтиву дар фироци ту чашмам зи гиря гашт, Чун абри навбахор сафеду сиё%у сурх. [S, с. S2].
Дар байти дигар низ бо ташбехи мутлак мувочех мешавем, ки бидуни кайду шарт дили худро ба Fyнчаи пурхуну танг ва насими зулфи ёрро ба боди сабо шабех мекунад ва дар мисраи аввал адоти ташбех (монанд) мазкур аст, вале дар мисраи сонй адоти ташбех низ мазкур нест:
Гунчае монад дилам пурхуну танг, Эй насими зулфи ту боди сабо [S, с. S2].
Дар байти дигар Хусрав ташбехи изморро оварда ва ба таври ихфо баргаштани ёрро ба омадани бахор дар боFи хазондида шабех мекунад: Барги %аётам намонда буд, ки нога%, Боди хазондидаро ба%ор даромад [S, с. S4].
Аслан дар девони Хусрав тамоми гунахои ташбехро вохурдан мумкин аст, ки ин гувох аз дасти кавй доштани у дар ташбехофаринй аст. II. Тамсилхо
Тамсил, дар вокеъ, шохае аз ташбех аст ва ба хамин сабаб унвони ташбехи тамсилй низ дар китобхои балоFат фаровон дида мешавад. Абдулкохири Чурчонй бар ин акида аст, ки ташбех омтар асту тамсил хостар. Аз назари у, хар тамсиле ташбех аст, аммо хар ташбех тамсил нахохад буд. (1' 75) У ташбехро ба ду даста таксим мекунад: нахуст ташбехи Fайритамсилй, ки дар он вачхи шабах амри ошкор аст ва ниёзе ба гардондани зохир надорад ва дувум, ташбехи тамсилй, ки вачхи шабах дар он амре ошкору зохирй нест ва ниёз ба таъвил дорад. Зеро мушаббах бо мушаббахун бих дар сифати хакикй муштарак нестанд ва ин хангоме аст, ки вачхи шабах амри хиссй набошад, балки амри аклй аст, он хам аклии Fайрихакикй, чунон ки масалан мегуем: Ин далел мисли офтоб равшан аст, ки дар ин ташбех навъе таъвил вучуд дорад. Агар дар ташбех (вачхи шабах) сифате Fайрихакикй ва аз умури мухталиф интизоъ шуда бошад, тамсил хонда мешавад. Дар девони Хусрав тамсилро чойгохи хос аст. Ин шоири муфлик бештар барои исботи андешахояш мисоле меорад, ки хам сурату хам сирати ашъорашро ороиши хос мебахшад.
Ин чо лозим аст чанд намуна аз тамсилхои Хусравро руи коFаз орем. Масалан, дар ин байт аз дард нолидани Хусрав монанд ва нолиш кардани бемор монанда аст, ки мисол оварда шудааст:
Хусрав агар аз дард бинолад, чи тавон гуфт, Айбаш натавон кард, ки бемор бинолад [S, с. 26S].
Ё худ, дар мисраъи баъдй у бе буи накушудани гирехи дили тангаш васли ёрро бе боди сабо бо мисоли нашукуфтани Fyнча ва дар дилаш накш бастани акси рухи хуби ёрро бо мисоли аз оина чехра пинхон карда натавонистан таквият мебахшад: Бе буи висолат накушояд дили тангам, Бе боди сабо гунча шукуфтан натвонад... Андар дили мо акси рухи хуби ту пайдост, З-оина касе че%ра ну%уфтан натавонад [S, с. 264].
Ч,ои дигар Хусрав бо мисоли рох наёфтани бегона дар мачлиси хоси мулук наFyнчидани хираду акл дар дили ошикро баён доштааст: Дар дил чу бувад ишц, нагунцад хираду ацл, Дар мацлиси хоси малик агёр нагунцад [S, с. 26S].
Ба хамин монанд, дар чои дигар ин хусрави шоирон аз шавки висоли ёр хун шудани дилашро бо мисоли хун шудани дили модари зор дар фироки фарзанди кушташуда баён медорад:
Дилам хун аст аз шавци висолат,
Чу модар дар фироци кушта фарзанд [S, с. 269].
Аз мисраъхои фавкуззикр ба чунин хулосае мебиёем, ки шоир дар ашъори ноби хеш санъати тамсилро нозукбинонаву мохирона ба кор бурдааст. III. Истиорахо
Истиора калимае аст барои номидани шайъе, ки кабл аз он бад-он ном шинохта нашуда бошад.
Хунар бидуни истифода аз истиора Fайри кобили тасаввур аст.
^авитарин унсур дар сохтани шеъри Fиной ва ошикона истиора аст. Забоне ки метавон авотифи эхсосхои ракику нармро дур аз чараёноти одии гуфтор ва дур аз мантики маъмулии сухан баён кард [6, с. 309].
Фазилати истиора дар ин аст, ки дар хар лахза метавонад баёнро сурати тозае бубахшад ва аз як вожа дар натича чандин фоида хосил шавад, чандон ки дар мавориди мухталиф такрор шавад ва бо ин хама дар хар мавриде макоми хоси худро дошта бошад ва аз хусусиёти дигари он ин аст, ки маънии бисёрро дар лафзи андак нишон медихад ва аз садаф чандин марворид берун меоварад.
Хусрав дар шеър аз истиора хеле ва хеле зиёд истифода намудааст. Дар ашъори у ибороту вожахои истиорй, аз кабили "чокарон", "дармондагон", "бутпарастон", "симандом", "симyрF", "абри наврузй", "барахман", "ошно", "турки маст", "бутпараст", "булбул", "саги девона", "юсуфрух", "фитнаи сохибназарон", "бут", "бод", "гулбарги хандон", "кабкрафтор", "нушинлаб", "шахсавор", "ганчи шодмонй", "дузд", "камар", "садафи лаб", "шух" бисёр ба чашм мехуранд.
Масалан, дар ин мисраъхо зебоии руй, ширинии суханро ба воситаи санъати истиора хубу зебо тасвир намудааст:
радаре биханду аз рух цамаре намой моро, Сухане бигую аз лаб шакаре намой моро. Сухане чу гав%ари тар садафи лаби ту дорад, Сухани садаф ра%о кун, гу%аре намой моро. Ба назар надидаам ман асари да%они тангат, Агарат бувад да%оне, асаре намой моро [S, с. 45].
Ба ин монанд дар байтхои дигар "бутпараст", "турки маст" ба маънии ёр омада, истиора шудаанд:
Ё раб, ки дод оина он бутпарастро, К-у дид %усни хешу зи мо бурд дастро. Хун мехурад ба сина дарун меравад балост, Ё раб, ки ро% медщад он турки мастро [S, с. 25].
Хусрав дар як Fазали худ сиёхии зулфу сафедии руй ва холи рухсораи худро бо калимоти истиории "шаб" ва "руз", ки яке баёнгари сиёхй ва дигаре сафедиву равшанист, хеле устодонаву мохирона чун дурри ноёб ба риштаи назми ноб кашидааст: Шаби зулфи ту шуд нишонаи руз, Дур кун он шаб аз каронаи руз. Турфа холест дар миёни рухат, Шаб ки дид дар миёнаируз? [S, с. 454].
Дар мисроъи зер боридани борони бахорй, шукуфтани гул ва наFмапардозии булбулро бо як сабку услуби хос ба назм кашида, ки "гиряи абр" ба маънии борон ва "хандаи гул" ба маънии шукуфоии он истиора шуда омадааст: Ало, эй абри наврузи, агар ошиц наи бар касе, Макун бе муцибе гиря, ки гулро ханда меояд. Нагуйи охир, ай булбул, ки гул бо сими ту бар ту, Чаро дар базми султон бо либоси жанда меояд [S, с. S1S]. Ё худ, дурр бории дида ба маънои гиря истиора аст: Зи дуррбории дида, Хусрав маранц, Ки худ ошицонро %амин зевар аст[S, с. 194].
Дар байти баъди "ба%ор" дар таркиби "ба%ори ман " истиора аз ёр аст:
Гули ман расиду буйе зи ба%ори ман наёмад,
Чи кунам насими гулро, ки зи ёри ман наёмад [S, с. 46].
Ё дар байти дигар дар таркиби "ба%ори цавони" истиора аз ёр шудааст:
Чу гунча то ба ту дил бастам, эй ба%ори цавони,
Ба %ец цо нанишастам, ки цомае надаридам [S, с. 621]. IV. Мачозхо
Яке аз васоити дигари тасвирпардозй ё баёни андеша дар шеъри шуаро ин мачоз аст. Мачоз он аст, ки суханвар вожаеро дар он маъное ба кор мегирад, ки барои он барнихода нашудааст ё ба таври дигар истифодаи вожа дар Fайри маънии аслии худ. Маънои ниходй ва комусии вожа маънои аслии он аст ва маъное, ки суханвар дар шеъраш истифода намуда, маънои хунариву мачозист. Медонем, ки дар забон маънои хар вожа марзе дорад ва гуянда он андешахои шигифту шигарфу нозукбинонаи худро наметавонад бо ин махдудахои маънавию лафзй адо намояд. Аз дигар суй, хамвора наметавон вожахои навро барои бознамуди андешахои нав сохт ва ба кор гирифт. Суханвар мекушад то аз вожахои забон бахраи дигар бибарад ва онхоро дар корбурди нав дар каламрави адаб ба кор бигирад ва он марзхои забониро убур намуда ва марзшиканй дар вожахо менамояд, то бори маъниро ба манзили максуд бирасонад.
Meбояд дар мдани ду маънои вожа пaйвaндe бошад, то арзиши зeбоишиносии мачоз бeштap гардад. Маънии хунарии вожаро бо маънии комусии он пaйвaндe мeбояд ва ин гуна пайвастагиро "пайванд" ë "алока" мeгyянд. Алокаи байни вожахо мутафовит мeшaвaнд ва ин тафовут гунахои мачозро руйи кор мeоpaд.
Ин алокаи байни вожахоро Мир Ч,алолиддини KaззозИ ба ду гуна таксим мeкyнaд: нишонаи бурунИ ë вожгонИ (каринаи лафзия) ва нишонаи дарунИ ë маънойИ (каринаи маънавия) [б, с. 141].
Суханвари бузург Амир Хусрави ДeхлaвИ фармудааст:
Неъмати дида нахо%ам, ки бимонад пас аз ин,
Монда чун дида аз он неъмати дидор цудо [3, с. 33].
Нeъмaти дида дар ин суруда ба маънии биноии чашм аст.
Низ дар байти дигар вожаи дар таркиби боги хусн ба маънии зeбоИ мачоз аст:
Зи дилам ба боги %уснат %ама боди тунд хуспад,
Туй арчи шохи нозук натавон бад-ин шикастан [3, с. 246].
Дар байти дигар мехонем:
Рози хунолуди худ, эй дил, маде% доман бурун,
К-ин варац хом асту %арф аз вац бурун хо%ан гузашт [3, с. 194].
Ё худ дар байти дигар парвин ба маънии дандонхо мaчозe аст ба пайванди номи абзор: Мо% аз руйи ту меёбад шараф,
К-аш ба як ханда ду парвин медщй [3, с. 247].V. ^нояхо
^ноя тарки тaсpeх ба зикри чизe аст ва овардани мулозими он, то он чи дар калом омада ва он чи наомадааст, интикол хосил шавад. ^ноя хар кaлимae аст, ки далолат бар мaъноe кунад, ки хам бар хакикат битавон коил кард ва хам ба мачоз бо васфи чомeъe, ки мтени хакикат ва мачоз хаст.
Адабтет ба вижа шeъp шeвaи гайримустакими бaëн ва aндeшa аст, гypeз аз мантики одии гуфтор аст ва аз ин руй дар гузориши лахзахо ва aндeшaхо ахли хунар аз суратхои гуногуни хaëл ва шeвaи адои маонИ ба тарики гайримустаким истифода мeкyнaнд. ^ноя я^ аз сувари хaëл дар адабу шeъpи хар забо^ аст, ки аз дep боз бо ахли адабу мунтакидон ба ахамияту мизони тасвири он дар услуби бaëн таваччух доштаанд. ^ноя аз табиитарин роххои бaëн аст, ки дар гуфтори оммаи мардум ва амсолу хиками роич дар забони эшон фаровон мeтaвон ëфт ва таксимбандихои уламои балогат хeч гох нaмeтaвонaд чaдвaлe барои худуди он таъин кунад. Чустучу дар амсолу нуктахои роич дар забони мардум ин мавзуъро ба хубИ рушан мeкyнaд ва дар шeъp киноя кавитарин рохи илкои маонИ аст.
Дар дeвони Хусрав киноя мав^и хос дорад. Мурги баландпарвози хaëли Хусрав аз хирмани пурмояи киноя доначинИ намудаву дар богистони адаб нагмапардозИ кардааст.
У макони охирати махлукотро бо шeвaи гуворову дилпазир зикр карда, ки гуши кас аз шунидани он рохат мeкyнaд ва инсонро ба бахри нопайдоканори aндeшa гутавар мeкyнaд. Дар ин байт "4pe, ки чой бар сари шохон магас кунанд" киноя аз хонаи сарду торики макони абадии махлукот аст:
Цое, ки цой бар сари шо%он магас кунанд, Набвад ма%алли авци паридан %умойро[3, с. 50].
Ч,ои дигар аз даст додани чавониро ба тарики киноя бо таъбири "чавонИ хок кардан" ва peхтaни оби дидагонашро бо ибораи "фуруд омадани борон" бaëн мeдоpaд: Цавонй хок кардам бар дараш рузе нагуфт он ма%, Ки он пири парешонрузгор аз дар дарун ояд. Са%арга% хушк дидй з-о%и ман, эй мурги бустон%о, Шаб ога% бош, то аз чашми ман борон фуруд ояд [3, с. 216].
Ё худ, бо ибораи "гаркаи хун" ранги сурхи лоларо нишон додан аз тахайюли баланди у гувохИ мeдихaд:
Ба бог гарцаи хун аст лола, донй чист? Зи теги ку% буридаст рузгор уро [3, с. 53].
Таъбири "чигар бастани дил"-ро Хусрав ба маънии хун шудани он ба кор бурда аст:
Аз гиря цигар баст дилам, а%ли диле ку,
К-аз че%раи Хусрав цигари баста кушояд [3, с. 264].
Дар байти дигар aйëмpо ба маънии умр оварда ва мeгyяд:
Оё ту куцову мо куцоем,
Дардо, ки ба %арза рафт айём [3, с. 496].
Ё худ, дар ин байт киноя аз "ба%ори дил " суруру шодист:
Ин аст ба%ори дили Хусрав, ки чу гунча,
Садпора цигар аз %аваси руйи ту бошад [3, с. 689].
Taвpe маълум гашт, Амир Хусрави ДeхлaвИ дар офариниши ш^ър махорати олИ дорад ва алалхусус, шeвaи бaëни хоси худро дорад, ки камназир аст. У сaноeи бaдeиpо бисëp
устокоронаву мохирона дар ашъораш истифода намуда, бо ин амал чаззобияту дилфиреби ва латофату балогати шеърашро боз хам болотар мебарад.
АДБИЁТ
1. Абдурахмони Ч,оми. Бахористон. / Ч,. Абдурахмони - Душанбе: Дониш, 1972.- 140 с.
2. Саид Али Ардулон Ч,авон. Тачлили шоиронаи асотиру ривоёти таърихИ ва мазхаби дар ашъори Догони. / Саид Али Ардулон Чдвон - Машхад, 1367.
3. Амир Хусрави Дехлави. Девон. Ба тасхехи Изболи Салохуддин. Техрон.-, 1380.-928 сах.
4. Саъди Шерози. Мунтахаби газалиёт. / Амир Хусрави Дехлави - Душанбе: Ирфон, 1977.- 448 сах.
5. Афсахзод А. Адабиёти точик дар нимаи дуввуми асри XV / А.Афсахзод. - Душанбе: Дониш, 1987.
6. Мирзозода X. Таърихи адабиёти точик. (асрхои 13-15) Китоби 2. / Х.Мирзозода. - Душанбе: Маориф, 1977.
ВОСИТАХОИ БАЁН ВА САНЪАТХОИ БАДЕЙ ДАР ГАЗАЛИЁТИ АМИР ХУСРАВИ ДЕ^ЛАВЙ
Амир Хусрави Дехлави дар замоне умр ба сар бурдааст, ки %амаи замина%ои воцей барои эцоду рушду такомули %унари у таъсири амице гузоштаанд. Хусрав шоире аст мубтакир ва со%ибкасб, ки аз насибаи %унар низ бархурдор аст, %ец го% наметавонад худро дар чорчуба%ои мащуди фикриву %унарй гирифтор бинад ва дар варои табиату цавони зе%нии хеш бад-он гуна биандешад, ки дигарон андешидаанд, балки баръакс алащи %амаи низом%ои мавцуд ва тамомии андешахои цорй ва писандида, ба вижа дар арсаи тахайюл исён мекунад ва барои худ равобиту цщат^ои тоза ва ибтикорй мецуяд. Аз ин ру, ногузир барои у бояд "чашми севумй" цоил шуд, ки сущои тозаеро мебинад ва дар цщот бесобица машгули анцоми вазифа аст.
Калидвожахр: Амир Хусрав, шоир, шеър, маш%ур, ногузир , газал, адабиёт, баде й, маърифат, тахайюл, киноя.
СРЕДСТВА ВЫРАЖЕНИЯ В ГАЗЕЛЯХ АМИР ХУСРАВИ ДЕХЛЕВИ
Амир Хусрав Дехлеви жил в то время, когда все реальные основания для создания и развития его искусства имели огромное значение. Хусрав предприимчивый и профессиональный поэт, обладающий к тому же и художественным даром, никогда не может оказаться в узких рамках своего ума и искусства, а по своей природе и интеллектуальному миру мыслит так, как думают другие, а наоборот, против все существующие системы и все ходовые и популярные идеи, особенно в области воображения, восстают и ищут для себя новые и новаторские подходы. Поэтому ему необходимо дать «третий глаз», который видит новые направления и делает свое дело беспрецедентным образом.
Ключевые слова: Амир Хусрав, поэт, поэма, известное, неизбежное, газель, литература, искусство, просвещение, воображение, ирония.
MEANS OF EXPRESSION IN GAZELLES AMIR KHUSRAVI DEHLEVI
Amir Khusrav Dehlavi lived at a time when all the real reasons for the creation and development of his art were of great importance. Khusrav, an enterprising and professional poet, who also has an artistic gift, can never find himself within the narrow limits of his mind and art, and by his nature and intellectual world he thinks the way others think, but on the contrary, all existing systems and all running and popular ideas, especially in the realm of the imagination, rise up and seek new and innovative approaches for themselves. Therefore, he needs to be given a "third eye " that sees new directions and does his job in an unprecedented way.
Keywords: Amir Khusrav, poet, poem, known, inevitable, ghazal, literature, art, enlightenment, imagination, irony.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Мацсадойи Азиз - ассистенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии Донишго%и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй;
Сведения об авторе:
Максадойи Азиз - ассистент кафедры таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни;
About the author:
Maksadoyi Aziz - assistant of the Department of the Tajik language, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini;
