CC BY
148
Ашрапова Тоцинисо Хабибовна,
сармуаллимаи кафедраи адабиёти классикии ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров
НИГО^Е БА АШЪОРИ ОРИФОНАИ ХО^А ДАСАНИ ДЕ^ЛАВЙ
Дар адабиёти форс - точик асрхои ХГ-ХГУ-ро метавон давраи тасаввуф, давраи ташаккул ва интишори тафаккур ва андешахои ирфонй номид. Аммо ин маънои онро надорад, ки осори хама адибони ин даврро билкул осори ирфонй номем. Албатта, акоиди суфия ба ин ё он андоза дар асархои аглаби намоян-дагони адабиёти ин давра таъсиргузор будааст. Намояндагони ахли тарикат, ки орифони шоир ва ё шоирони ориф буданд, аз мактаби шеъри форсй гузашта, бо хдмон шаклу усули маъмул, бо хдмон таркиботи шеърй ва бо хдмон санъату салика афкори худро баён месохтанд. Ана хамин чихати масъала мушкилиеро пеш оварда мухаккикони зиёдеро ба тахкики галату нокис бурдааст. Х,ар му-хаккик ба шеъри давраи фавкуззикр ва баъди он бо дарку фахмиши хеш назар медузад ва аз он маънй мечуяд. Агар равшантар гуем, миёни шеъри вокей ва шеъри ирфонй ба саргумй дучор меояд, баъзан хардуро ба хам махлут месозад ва баъзан якеро ба чои дигаре кабул мекунад ва хулосахои нодуруст мебарорад. Инчунин пайдоиши равияю мактабхои мухталиф, мунташиршавии акида ва таълимоти гуногун, пахншавии акоиди дахрй ва атеистй тазодхои зиёдеро ба миён оварда сабаби дигаре шуд ба дарки нодурусти ашъори ин давра. Дар натича олами вокеии шоирон дар тирагй монд. Хушбахтона, солхои охир ку-шиш ва назари чиддй барои рушанй андохтан ба андешахои бисёре аз шуарои суфимашраб ба зухур омад, ки дар тахкики осори бадей хеле муфид аст. Бо вучуди ин бисёре аз мутафаккирон хануз аз назархо дур монда ва ё дар мавриди эчодиёти онхо коре хам ба сомон расида бошад, дастраси умум нест. Яке аз чунин чехрахои намоён Х,асани Дехлавист.
Рочеъ ба Дасани Дехлавй дар адабиётшиносии муосир ба истиснои чанд маколаи Лола Саломатшоева чизи дигаре дастраси мо нест. Он чи аз навиш-тахои Л. Саломатшоева бармеояд, хама як кушише оид ба рузгору мероси адабии шоир ва баъзе чихатхои осори у беш нест. Х,ол он ки шоире чун Х,асани Дехлавй, ки ба афкори бисёре аз адибони баъдина таъсир расонида ононро ба пайравй кашонидааст, кори муфассалтаре мехохад. (Шояд рочеъ ба эчодиёти у афкоре вучуд дошта бошад, аммо маълуми хонандаи точик нест). Мо ин чо хостем, доири баъзе пахлухои эчодиёти ин шоир, ки ба кавли Абдурахмони Ч,омй «Х,ама осораш сахли мумтанеъ аст» чанд андешаи худро гуфта бошем. Он маводе, ки дар даст дорем, нусхаи каламии девони Х,асани Дехлавист, ки бо кушиши Л. Саломатшоева дар Душанбе соли 1990 ба табъ расидааст.
Бояд гуфт, ки ашъори Х,асан намунаи барчастаи шеър дар сабки ирокист. Яке аз сурудахои Х,асани Дехлавй, ки ба назари мо дар он зимни эхсоси ошикона афкори орифона зухур кардааст, газали зерин мебошад:
1.Камоли %усни ту дар ацли кас намегунцад,
Дурри висол ба дурци %авас намегущад,
2.Ба нафси хеш расидан наметавон бар ту
Чи цои нафс, ки ин цо нафас намегущад.
3. Ту кисти, ки дам аз васл мезани, эй дил,
Ки андар ин цада%и хос хас намегущад.
4.Расида муждаи цатл аз ту мурги цони маро
Ба цони ту, ки кунун дар цафас намегунцад.
5. Чи лутф буд, ки шаб %ар замон %амегуфти Миёни мову Хасан %ец кас намегунцад.
Агар аз назари ирфонй ба мухтавои газал нигох кунем, мебинем, ки ин чо хадди камоли ишк аст ба дарачаи хулул, инкори нафсу омехтан ба анфос, пушти по задани хавас асту пайвастан ба «асл», бурун андохтани «гайр»- у «У» шудани «мову ман». Агар газалро ба таъбири Хусрав киёс кунем, хамон «Ман ту шудам, ту ман шудй» аст. Мурод аз ишки ирфонй низ хамин хулул аст дар дарачаи фано ва курб ва бармеояд, ки Х,асани Дехлавй низ солики ин рох аст ва ишки у хамон ишки рухонист.
1. Шоир ва ба ибораи дигар ошик мегуяд, ки хусни ту (маъшук) дар айни камол аст ва аз хадди акли кас (махлук) берун. Дурри висоли ту ончунон аст, ки онро наметавон бо хавас дарёфт.
2. Дурри висол (вахдоният) ба шайъ (хастии инсон ё махлук, вучуди ошик, ба ибораи Х,асани Дехлавй «дурчи хавас») номахрам аст, монеа аст ва бо он ба маъшук расидан гайри имкон аст. Чи чое барои хавас ва нафс аст, ки дар ишк хатто нафас рох надорад.
3. Ба андешаи Х,асан дар он кадахи хос, ки мамлу аз майи ишк аст, дили ошик хамчу хас аст. Х,атто дил, ки макони хавасхост дар ин миён барои худ чой надорад, зеро покию мубарро будани ишкро халал медихад.
4. Ошик дар шавки курбон шудан аст, муждаи катлро чони у бо ризомандиву хурсандй мепазирад, зеро мутмаин аст, ки аз кафас (олами сифлй) рахой меёбад ва ба асли худ (олами улвй) мепайвандад. Висоли Х,ак чудой аз халкият ва пайвастан бо Холик аст. Ошик хамин лутфро аз офаридагори хеш интизор аст, ки ин маънй дар байти хотима равшан ифода ёфтааст:
Чи лутф буд, ки шаб %ар замон %амегуфти,
Миёни мову Хасан %ец кас намегунцад.
Дар фарханги истилохоти ирфонй вожахои «камол», «хусн» «висол» ин гуна тавзех ёфтааст: камол - тамом шудан, тамомият, оростагии сифат, маърифат, тараккй, он чй тамомияти шайъ бар он аст (4).
Дар истилохи суфия он аст, ки чомеъ бошад миёни фано ва бако, ки дар худ нест шуда бошад ва ба Х,ак хаст гашта ва вахдати Х,акро ба Х,ак мушохида на-муда ва магойироти ашё назди вай чуз эътиборе набошад. Муридон ва пирони тарикатро гуянд. Аз назари Ибни Арабй камоли Худованд иборат аст аз
мохияти вай ва мохияташ кобили идрок ва гоят нест. Чй барои камоли Хак гоя-ту нихояте нест ва камоли Хак бо камоли мавчудот шабохат надорад.. .(3, 823).
Хусн - ин истилоху таркиботи он дар маъонии ахлокй ва ирфонй бисёр ба кор рафтааст. Тахти хар як аз ачноси чахоргонаи фазоил анвое аз хуснхо вучуд дорад, ки марбут ба хамон фазилати хоси худ аст. Монанди хусни тааккул (андеша кардан, хирадмандй), ки тахти чинси «хикмат» аст. Хусни ширкат ва хусни казо - хар ду дар тахти чинси адолатанд... Орифон дар боби хусни ахлок гуянд: «Нахустин чизе ки дар мизони адли илохй гузоранд, хусни хулк аст». Ва Худованд фармудааст: «Бехтарин бандагон ба назди ман некухулконанд»
Хусни хулк - тахаммули озори дигарон, кушодаруй ва хушсуханй аст (4, 319); Висол, васл - пайванд бо махбуб, васл - вахдати хакикй аст. Ва чун сар ба Хак муттасил гашт, чуз Хак набинад ва нафсро аз худ ба тавре гоиб гардонад, ки аз кас хабар надорад (4, 786).
Наметавон гуфт, ки ашъори Хасан, хоса газалхои у чун осори Ахмади Ч,омию Абдуллохи Ансорй, Махмуди Шабистарй ва дигарон саропо тачассум-гари ишки ирфонианд. Аксари газалхои шоир фарогири ишки заминй буда, дар онхо мухаббати шахси вокей, сузу гудоз ва ахду вафои ошики мушаххас дар матои шеъри олй инъикос ёфтааст. Дар чунин сурудахо шеърият макоми аввал дорад. Албатта, дар ин навъ газалхо байтхои чудогонае чой доранд, ки метавон маънии ирфонй ба онхо баст. Хасан низ шоири суфимашраб аст ва дар айни хол шоири завк. Дар абёти у эхтимоли вокеъ шудани фикри фавк табиист. Акидаи голиб он аст, ки аз ашъори Хасани Дехлавй ба хар навъ маънй бардоштан мумкин аст. Ориф метавонад ишки Хасани Дехлавиро улвй гуяд, ошики вокей метавонад онро урфй хонад. Масалан, газали зерин ба андешаи мо чунин вокеъ шуда, бо вучуди ин ишки заминй аз ишки ирфонй бамавридтар омада:
Алла% - Алла% ин туи, ёраб, ки ме%мони мани,
Душ дар дил будаи, имруз дар цони мани.
Сар ба савдои ту дарбозам, ки сарбози туям,
Цон ба зери поят афшонам, ки цонони мани.
Мурги суб% аз бустону бог ёдам меди%ад,
Ман аз он мургони ту, ту богу бустони мани.
Хусрави Парвез агар Ширину Шаккар %ар ду дошт Ту бад-ин лаб%ои ширин шаккаристони мани.
Эй ки умре ташна будам шарбати васли туро,
Катрае дар коми ман кун, к-оби %айвони мани.
Гар Хасан сад бор мегуяд, ки ман з-они туям,
Кай чунон бошад, ки як ра% гуияш они мани.
Эхтимол бар он аст, ки васфи ишки вокей, шуру шарари ошики заминй шояд ба давраи аввали эчодии Хасан, то гаравиданаш ба равияи тасаввуфии чаштия рост ояд, ки як амри табиист. Тагаззулоти ирфонй махсули давраи ба суфия пайвастани Хасан аст. Равшан намудани афкори ирфонии Хасан дар муносибат ба равияи чаштия хануз тахкик нашуда ва агар шуда бошад, дастраси мо нест ва ин кор тахкики амик металабад. Як нуктаи мухиме, ки дар афкори аксар мутафаккирони ин кишвар новобаста ба давру замон инъикос меёфт, муносибатхои кавмии халки Хинд аст. Исломи расмй дар бисёр маврид
монеи муносибатхои мусалмонон бо кавмхои гайриисломй буд. Ахли такво хатто таомеро, ки номусалмон тайёр кардааст, харом мехисобанд. Дар чунин вазъият дар бораи муносибатхое чун ишку ахд, никоху оила сухан рондан куфр буд. Аммо ахли маърифату тарикат дар таълими худ фаротар аз саддхои нажодиву мазхабй ва авлодиву насабй назар доштанд. Чунин афкор дар фалсафаи ахли тасаввуфи Хиндустон баралотар ба чашм мехурад. Гувохи ин гуфтахо хамон «Дувалронй ва Хизрхон»-и Амир Хусрави Дехлавист. Хасани Дехлавй низ ба ин масъала муносибати хос дорад, ки он аз маснавии у «Ишкнома» аён аст. Аз номи маснавй низ бармеояд, ки ин асар мабнй ба акоиди ирфонист, ки аз мухтаво ва мундаричаи он маълум мешавад. Гояи маснавй ишк аст ва ин ишк сиришта аз маърифати илохй. Пеш аз он ки гуфтахои хешро собит созем, назаре меандозем ба мазмуни маснавй, ки чунин аст:
Волие дар Ногур чохе меканад, ки минбаъд занон аз он об мебурданд.
Ч,авоне ба духтаре дар хини об бурдан ошик мешавад:
Бути Хинду насаб чун турки хунрез,
Ба лаб - шаккар, ба гамза шуришангез.
Ба як ришта, ки андар ча% фуру кард,
Таноби ошици дар %алци у кард.
Ошик бар ахволе меафтад, ки:
На аз хона хабар дорам, на аз хеш,
Зи ме%нат моядор, аз сабр дарвеш.
Ин кисса шухрат меёбад ва гурухе ошикро панд медиханд, аммо дар у асар намекунад. Наздикони хиндудухтар шикоят ба шахна мебаранд ва шахна чавон-ро ба банд мекашад. Пас аз муддате шох иваз мешавад ва шохи нав хукми озод кардани бандиёнро мебарорад. Ошик аз банд рахо ёфта ба куи маъшук меояд ва боз зора огоз мекунад. Окибат зорахои ошик ба дили маъшук асар мекунад ва ба чавон ваъдаи висол мефиристад. Аммо рузи дигар ахволи ин духтар бад мешавад ва вафот мекунад. Уро ба расми хиндувон ба сахро бурда, часадашро оташ мезананд. Хабари марги маъшук ба ошик мерасад ва у ба чое меояд, ки махбубаашро месузонданд. Ошик низ худро ба он оташ мезанад ва достон бо ин хотима меёбад.
Тавре аз мундаричаи достон бармеояд, мавзуи мехварй ишк аст. Аммо хадафи гуянда ишки вокей, ба ибораи дигар ишки хайвониву шахвонй нест. ^исса як воситаест дар баёни ишки мачозй ва рафти кисса низ инро собит месозад. Хамчунин корбаст шудани истилохоти тасаввуфй чун «сокиву май, ошику махбуб, саводу хат, чашму зулф» ва гайра далели гуфтахост. Достон аз дидгохи шеър анъанавист. Чунин киссахо аз адабиёти мардумй сар карда, то эчодиёти киссагухои бузург идома доштанд ва минбаъд низ давом ёфтанд. Хасани Дехлавй дар «Ишкнома» назаре дорад ба сайри сулук, бахсе дорад ба ишки халк ба Хак, тачаллии хос ба ом ва хулули ом ба хос. Аз назари Хасани Дехлавй ишк ин машаккат аст, ки ошик рафохи худро дар он мебинад, оташест, ки аз махбуб бармеояд ва матлуб (толиб) ба суйи он мешитобад. Дар ибтидо ин ишк дар чисм зухур мекунад ва тадричан, дар натичаи риёзату машаккат, хичрону хирмон ва мархилахои дигари камолот часадро инкор карда, ба рух табдил меёбад:
Даруни оташ омад, ёри худ дид,
Ба кори ошици %амкори худ дид.
Шарар з-он су расиду шуъла з-ин су,
Хамон цо шуъла зад па%лу ба па%лу.
Муроди шоир аз ин ишк, аз ин сухтанхо, фироку хачр, талабу умед, шуру шавк хамон вахдати вучуд ва хулули махлуку холик ва шинохти Хак аст.
Як нуктаи мухими «Ишкнома», ки бояд таъкид шавад, ин аст, ки Хасани Дехлавй тавассути андешахои суфиёна зиддияти мазхабиву диниро инкор мекунад. Ба андешаи Хасани Дехлавй ишк нурест, ки сархадро намешиносад ва ин ишк чуз ишки ирфонй буда наметавонад:
Агар гуй, ки ин гуфтан чаро буд,
Баёни ишци бединон хато буд.
Тавон кардан ба сад чашма забон тар,
Валекин ишц дарёест дигар.
Ки кори ошици корест цони,
Зи куфру дин бурун аст ин маони.
«Ишкнома» бо забони озод аз такаллуфу печидагихо, орй аз калимаву таъбироти душвор, ташбехоти мураккаб ва дур аз вокеият, бидуни муаммохои сарбаста ва игроку гулув эчод шуда. Назаре меандозем ба баъзе байтхо:
Бизад дасту бицаст аз пеши эшон,
Саре чун рузгори худ парешон.
Ин чо сар киноятан маънои ахволро дорад ва парешонии он ба парешонии рузгор шабех шуда, ки хеле хаётист. Ё худ:
Чу хуршеде, ки цуяд дар %амал ро%,
Ба бурци далв толеъ гашт он мо%.
Лабе дода ба со%ибдавлатон ранг Да%ан чун рузии ме%наткашон танг.
Хама руз аз гами он мо% то шаб Зи дида бар заминмерехт кавкаб...
Чунин ташбеху истиорахои тоза (монанд кардани лаби рангини ёр ба сохибдавлатон ва дахони танг ба рузии мехнаткашон, ашк ба кавкаб), тазодхои мантикан аён ба мисли (Хамал - далв) ва таркибхои нави шоирона дар аглаби байтхои достон ба чашм мерасад, ки ин камоли шоирии Хасани Дехлавй аст.
Дар баёни андешахои диниву ирфонй ду тамоили сухангуии Хасани Дехлавй ба назар мерасад: яке шоирона ва дигаре орифона. Дар тарзи баёни аввал Хасани Дехлавй шоири ориф аст. Акидахои ирфонии у аз зимни шеър берун меояд, яъне маънихоеанд, ки дар галаёну авчи чунуни шоирии Хасани Дехлавй дар у пайдо шуда ва дар газали у рехта, ишки уро аз сунъ ба асл кашида ва мастии шоиронаи уро ба чунун расонида:
Бори дигар тири ишц бар %адафи цон расид,
Бори дигар шуълае бар дили бирён расид.
Дида буди чашми ман рехта борони хун,
Бар дару девори ту нацшу нигори он расид.
Гуфтай, эй мири бор, %оцати ша%ре ба шо%,
Холи гарибон бигу, навбати эшон расид.
Бонг мадор, эй рациб, дам мазан, эй пардадор,
Мунтазири ра%матам, цисса ба султон расид.
Хар ки ба зулфат расад, сар кунад андар сараш,
Гарчи каманди балост, кошки битвон расид.
Гуфт: Бихо%ам расид бар ту пас аз умр%о,
У чу расид, эй дарег, умр ба поён расид.
Дуст ризо меди%ад аз сари цон хостан,
Узр маёр, эй Хасан, хез, ки фармон расид.
Газали овардашуда, агар ба таъбири кунунй гуем, саропо илхомист, ки дар авчу чунуни шоирй иншо шудааст. Таносуби калому маънй дар гояти усту-ворист, калимаву иборахо ва таркибхои шоирона дар колаби музайяни рангин рехта шудаанд. Ин чо хам харфу хам хичо, хам кофияву хам радиф бори маънй мекашад. Рамзу киноя, мачозу муболига, хохишу хитоб дар мавкеи худ омада, суханро ороста ва маъниро пироста кардаанд. Чун ба байти аввал назар меаф-канем, мебинем, ки такрори ибораи «бори дигар» то кадом андоза маънй бар душ дорад. Шоир гуфтанист, ки ишку чарохати он дар у имрузй нест, дар ин оташ у кайхо боз месузад. Аммо ин дафъа тири ишк нишонрастар омад, ба он чое омад, ки бояд мерасид. Дили ошик бирёншуда буд ва он дил чй гуна хохад гашт. Яъне ошик аст, ки пайваста хадафи тири ишк карор дорад ва чуз сухтану бирён шудан дар ин оташи шуълазан дар сарнавишти у дигар сатре вучуд надорад. Ошик аст, ки хун мегиряд ва дару девори маъшукро мунаккаш месозад. Хар кадар банда дар ёди худованди худ бошад, ранчу озорро бо шукр пазирад, сабру токатро коим дорад, худояш аз у хушнуд хохад шуд, зеро ошик дар имтихон карор дорад. Ошик умедвор аст, ки рузе бор хохад ёфт, матлаби худро ба султони худ арз хохад кард ва ачр хохад ёфт ва ин маънй дар байти баъдй зикр шудааст:
Гуфтаи, эй мири бор, %оцати ша%ре ба шо%,
Холи гарибон бигу, навбати эшон расид.
Ошик хочати худро ба воситаи «мири бор» (дуову ибодат, тавбаву вараъ ва гайра) ба шохи хеш расонида ва мунтазири рахмат аст. Акнун ракибу пардадор наметавонад монеи умедхои у бошанд. Зулф чузъе аз фатонату зебоихои маънй аст. Зулф каманд аст, ки ошикро ба банд мегирад. Зулф мушкилй ва печидаги-хост. Зулф мучиби машаккатхо ва офату дарду ранчхост. Вале ошик дар орзуи он аст, ки кош ба ин каманд гирифтор ояд ва хама дарду ранчхоро бо хушй бипазирад. Таъбири «кошки битвон расид» мазидест бар маънй ва хусни мис-раъ. Ду байти охир чамъбасткунандаи афкори шоир ва нуктаи хотимаи газал аст. Як умр шоир ба умеди илтифот ва мехрубонии маъшук мондааст, зеро худи махбуб ваъдаи караму мехр дода буд. Окибат он рузи мурод расид, вале замоне расид, ки умр ба поён омада буд. Ошик аз ин дарег мехурад, аммо хурсанд аст, дигар у чашми хирс ба дунё надорад, дигар у ниёзманд нест, аз умри хеш пушаймон нест, чунки ризои дустро дарёфтааст, узр намегуяд, балки фармон мебарад. «Дареге», ки шоир дар байти пеш аз мактаъ меорад, пушаймонй нест, як навъ таслим ба такдир аст, аз афсурдагиву афтодахолй асаре дар он нест. Ифодаи дигари ин маъниро дар ин байти Бедил дида метавонем:
Дар дами мурдан маро бар зиндаги афсус нест,
Хайфи домонат, ки аз дастам ра%о хо%ад шудан.
Дар газалхои Хасани Дехлавй охангхои ичтимой низ баланд садо медиханд, ки як навъ ифодагари рухи норозии шоир аз замона, аз пешомадхои баду нобасомонихои рузгор ва айёманд. Аммо чунин мазмунхо низ омехта бо мавзуи ишк ва ё дар зимни он омадаанд. Ру задани охангхои шикоят дар газали аксар шоирон, аз чумла Хасани Дехлавй, табий ва як амри вокеист. Хасани Дехлавй бо вучуди як шоири оптимист будан, як инсони хокй хам хаст, ки уро аз дарду озор, гаму гурбат гузир нест. Шеъри шоир ифодагари зиндагии шоиру хастии у, афкору андеша, диду шинохт ва зохиру ботин, гайбу хузури уст. Агар аз нигохи Хофиз ба ин гуфтахо назар андозем:
Кай шеъри хуш ангезад, хотир, ки %азин бошад,
Масалан, дар газали зерин метавон исботи гуфтахои болоро дарёфт:
Гуфтам, магар ки кор ба сомон шавад, нашуд,
Ёр аз цафои хеш пушаймон шавад, нашуд.
Гуфтам магар замона иноят кунад, накард,
Бахти ситезакор ба фармон шавад, нашуд.
Аз ба%ри дуст об задам хонаи ду чашм,
Шаб%о дар он хаёл, ки ме%мон шавад, нашуд.
Бар андалеби хастацигар то чи%о равад,
Бар шохи гул нишаста, ки бирён шавад, нашуд.
Абре баланд хост пас азрузгор%о,
Халце дар интизор, ки борон шавад, нашуд.
Умре Хасан мулозими ас%оби дард буд,
Бисёр хост, то ки аз эшон шавад, нашуд.
Ду байти аввали газал ифодагари холати вокеии шоир аст, ки аз бесо-монихо, беиноятии замон, нофармонии бахти хеш шиква дорад. Дар байти сеюм шоир ручуи малех мекунад ва дар бораи дуст, интизориву фирок, умедво-риву навмедй харф мезанад. Ифодаи «об задани хонаи чашм» ба умеди «мехмон шудани ёр» маълум аст, ки гуфтаи чумлаи пешинро баён месозад. Дар байти чорум истиора вокеъ шуда. Андалеби хастачигар ошик аст. Ба ин ошик чй пеш хохад омад, маълум нест. Якин аст, ки уро пешомадхои зиёде мунтазир аст. Ин андалеб дар шохаи гул нишаста ва онро оташ пиндошта, то бисузаду бирён ша-вад, аммо намешавад, зеро ишк машаккат аст, онро наметавон бо хушиву фаро-гат дарёфт ва ё чун он барфурузад дар амн будан махол аст, ногузир бояд сухт. Маълум аст, ки ин чо сухан аз сузиши ботин, аз ишки ботин (ирфонй) меравад ва образхо хама мармузанд. Инкор ва ё тазоди «шавад, нашуд» хеле бамавкеъ аст. Байти сониро ба маънои зохирй наметавон шарх дод, зеро камоли содда-гист, ки шоире гуяд, ки абре ба хаво хест, халке интизори борон буд, аммо борон наборид. Гумон меравад, ки Хасани Дехлавй ба чизе, ба ходисае, ки аз он пайомадхои хубро интизор буданд, аммо умедхоро ноумедй пеш омад, ишора дорад. Дар байти хотима низ то андозае ин холат ба мушохида мерасад. Дехла-вй мехост аз онхое бошад, ки онхоро мухлисй мекард, хидматашонро ба чой меовард ва ба онхову чун онхо буданро хостагор буд, аммо ин вокеъ наафтод.
Маълум мешавад, ки андешахои шоир густурдаву фарох аст ва назари фарохтарро такозо мекунад. Газале, ки дида шуд, аз газалхои боло дар банду баст фарк мекунад. Агар дар газалхои пешин Дасани Дехлавй дар мехвари як мавзуъ андешаронй мекард, дар ин газал мавзуъхо мухталифанд. Дар онхо байте давоми байти аввал буд ва ё дар таквияти он гуфта мешуд. Аммо дар ин газал байтхо то андозае ба сари худ мустакиланд ва хар яке хадафи худро доранд. Чунин тарзи ифодаи андешаву афкор, сурату маънй дар шеъри Х,офиз хофизона гашт. Х,амчунин дар ин газал печидагихо дар маънй ва сунъи шеър ва лафзи он хонандаро водор месозад, ки ашъори Х,асани Дехлавиро як сон набинад, дар сари харфу хичои у фикр кунад ва ба таъбири Камол «ба хар харфаш чун сиёхй фуру равад». Боз Дасани Дехлавй вижагихои зиёдеро дорост, ки тадкики мукаммал мехохад.
Вожа^ои калиди: Дасани Дехлавй, ашъори орифона, «Ишкнома», истилоуоти ирфонй, уусн, уусни хулк,, камол, висол
Пайнавишт:
1. Хазраткулов М. Тасаввуф. -Душанбе: Маориф, 1988.
2. Хрдизода Р. Тасаввуф дар адабиёти форсу тоцик. -Душанбе: Адиб, 1999.
3. Гулбобо Саидй. Фаруанги цомеи истилоуоти ирфонии Ибни Арабй. - Теурон, 1387.
4. Цаъфари Сацодй. Фарханги истилохрт ва таъбироти ирфонй. -Техрон, 1370.
5. Саломатшоева Л. Девони Хасани Дехлавй. - Душанбе: Ирфон, 1990.
Ашрапова Тоджинисо Халимовна,
старший преподаватель кафедры классической литературы ХГУ им. акад. Б. Гафурова
Взгляд на суфийские произведения Хаджи Хасана Дехлави
Ключевые слова: Хасан Дехлави, суфийская поэзия, «Ишкнаме», суфийские термины,
нравственная красота, совершенство, воссоединение
Хаджа Хасан Дехлави принадлежит к числу суфиев XIV века, в творческом наследии которого отражены важнейшие вопросы суфизма. В данной статье автор на основе большого фактологического материала подвергает анализу стихотворения поэта и его сочинение «Ишкнаме» и выявляет наиболее значимые особенности его поэзии.
T.Kh. Ashrapova
View of Khoja Khasan Dekhlavi's Sufi Literary Production
Key words: Khasan Dekhlavi, Sufi poetry, “Ishkname”, Sufi terms, moral beauty, perfection, reunision
Khoja Khasan Dekhlavi pertains to the well known sufiys of the XIV-th century; the most important issues of sufizm being reflected in his creative heritage. In her article the author designing on the premise of the voluminous factual material analyzes the poet's verse and his composition “Ishkname”, concurrently she elicits the most considerable peculiarities of his poetry.
