CC BY
38
УДК 8 ТОЧ О. А.РА^МАТОВА
ББК 83. 3 (0) 9
МАЗМУНСОЗИ ВА МАЪНИОФАРИНЙ ДАР КАСОИДИ САЙФИ ИСФАРАНГИ
Сайфи Исфарангй (1175/6-1260/1) дар шумори он суханваронест, ки бо эчоди осори бадеии манзуми саршори маънихои тоза, тачассуми мазмунхои гуногуни хдётй, ичтимой, ахлокй, зебопарастй, мадхй ва гохе фалсафй макоми хунарии хешро дар навъхои мухталифи адабй, бахусус гуфтани касида бозтоб намудаву хамчун шоири сохибмаком эътироф гардидааст. Вакте ба махорати шоирии ин суханвари асил бахои илмй доданй мешавем, бояд ичмолан ба вежагихои ашъори касидасароёни пеш аз у, яъне устодонаш дар чодаи эчод ва хамзамононаш назар андозем. Ба ин маънй, Давлатшохи Самаркандй дар бораи сабку услуби се тан аз гуяндагони бузурги назми пештар аз Сайфи Исфарангй- Анварии Абевардй, Хоконии Шервонй ва Асириддини Ахсикатй андешаронй намуда, кайд менамояд, ки хар яке аз ин шоирон дар касидасарой сабк ва равиши махсус доранд ва бо вучуди касидасаро будан ба якдигарашон монанд нестанд. Аз чумла, дар «Тазкирату-ш-шуаро»-и Давлатшох омадааст: «Арбоби фазл Асирро дар шоирй мусаллам медоранд ва баъзеро муддао он аст, ки сухани у бар сухани Хокониву Анварй фазл дорад ва баъзе ин даъворо мусаллам намедоранд. Инсоф он аст, ки хар яке аз ин се фозилро шеваест, ки дигарро нест. Асир суханро донишмандона мегуяд ва Анварй саликаи суханро хубтар риоят мекунад ва Хоконй аз тумтароки лафз бар хама фазл дорад» (4, 131). Сайфи Исфарангй ба хунари баланди ин се касидасаро коил буд ва онхоро хамчун устоди маънавии худ эътирофу эхтиром мекард. Аз чумла, бо эътироф аз макоми хунарии Хоконии Шервонй фармудаст:
К-ин тарз нагуфта-ст аз арбоби сухан харгиз То гояти ахди ман, кас аз паси Хоконй (2,467).
Ин фармудаи шоир ба он маъност, ки Сайфи Исфарангй офаридахои худро дар кимат он кадар баланд медонад, ки хатто Хоконии Шервонии устоди маънавияш агар онхоро мехонд «дурри бахри шеър»-и уро, бешубха месутуд. Ва ё:
Х,ам ту шиносй, ки ман мулки суханро ба хак Вориси Хокониям, бастаи Шервон наям (2, 316).
Давлатшохи Самаркандй поёнтар дар бахши зикри Мавлоно Сайфуддини Исфарангй доир ба чаззобияти касидахои шоир сухан ронда, ин ишора ва таъкидро дорад: «... дар суханварй мартабаи олй дорад ва девони у мутаориф аст ва дар мачлиси Улугбек-султон девони уро доим уламову фузало мутоила кардандй ва сухани уро бар сухани Асируддини Ахсикатй тарчехи тамом додандй, аммо ин хол мукорибаи азим аст» (4, 131).
Шоир зимни касидахои худ аз ашъораш, равиши эчоди бадеияш хунари шоириаш, кимати ашъораш, дар мазмуну мухтаво ва сабку услуби баён аз адибони замонаш пешдаст будани худ, душиза будани табъаш, яъне тозабаёнихояш маонии бикру мондагории офаридахояш ва г. дар чанд маврид ишорахо ва хатто фахрияхое дорад, ки иктибос намудани байте аз онхоро дар ин чо бамаврид медонем:
Булбулам, к-аз пардахои гайб месозам наво, Нестам тута, ки дар харфе бувад такрори ман (2, 427).
Дар ин байт Сайфи Исфарангй таъкид ба шеваи нигориши худ дорад, ки содаву равону дилнишину гушнавоз аст ва навгонихои он таронахонихои тоза ба тозаи булбулро мемонад.
Сайфи Исфарангй дар як касидаи ба садри давлату дин Садриддини Хучандй, ки шояд аз табори Оли Хучандиёни мукими Эрон будааст, аз шеъри баландмазмуни худ фахр карда мегуяд:
Бод асар з-ин ду байт тухфа ба Эрон барад, Хоки Самаркандро боч дихад Байлакон (2, 372).
Бо ин ки касоиди шоир аз нигохи мазмунсозй ва маъниофарний дар чою макоми хосаи худ карор доранд, аммо чои таассуф аст, ки замони зиндагонии у шоирпарвар набуд. Шоирони давр, аз чумла Сайфи Исфарангй, ба дарбори як хоким, ё садр, ё муфтй, ё козй ва побанди доимй набошанд хам, вале аз руи тангдастй, нодорй, бенавой, барои таъмини маишат ахли чохро мадху ситоиш мекарданд. Касби шеъру шоирй дар назди ахли чох кадру кимате надошт, бозори калони шеъри шоирон касодй ёфта буд. Бинобар ин шоирон бо сабаби ранчише мачбур буданд, ки дар ашъори худ иллатхои замонаро фош намоянд. Баъзан мадхияхояшон бе подош мемонд ва баъзан бо умеди дастгирие калам ба даст мегирифтанду когаз сиёх мекарданду подоши ночизе дармеёфтанд. Х,атто шеъри хуб харидор надошт, ки шоир таъкид мекунад:
Бар сари бозори ачз аз бехаридорй, ки хаст, Ришта-ришта дурру гавхар, мефурушам ройгон (2, 361).
Сайфи Исфаронгй дар каломаш аз корбурди таркибу иборахои шевои «гавхари маънинигор», «пардахои гайб», «шоири сехрофарин», «маонии бикр», «оби хаёт», «рухи кудс», «тарзи гуфтан», «шаробхонаи нуш», «дурри маънй», «дили маънинигор», «гухар суфтан» ва монанди инхо устокорона истифода намуда, аз ин зовия икдомот ва тозакорихояшро дар мазмунсозию маъниофарин хеле шоиста ва боиста ба намоиш мегузорад. Доманаи мавзуи мазмунсозй ва маъниофарин дар «Девон»-и шоир, ба хусус касидахои у, вусъати хосаеро дорост, ки дар як макола мачмуи онро фарохам овардан гайриимкон аст. Ин чо бештар саъй бар он меравад, то мазмунсозй ва маъниофарин суханвар ба василаи корбурди калима, таркибу ибора, мусталахоти симоофарин баррасй шавад. Дар ин маворид Сайфи Исфарангй бо тамоми майлу рагбат бо истифодаи забони ноби модарй аз санъатхои бадеии маънавию лафзй устокорона ва рамузфахмона кор мегираду аз такрори андеша хамеша худро дар канор нигох медорад. Инро мо пеш аз хама дар истифода аз санъати талмех мебинем.
Дар касидахои Сайфи Исфарангй санъати талмех барои мазмунсозй ва маъниофарин хеле зиёд ва бамаврид истифода гардидааст. Талмехоти шоир дар ин жанри шеърй аз нигохи мавзуъ ва мухтаво гуногун буда, дар онхо киссахои кадимии мардуми Машрикзамин, мавзуъхои ишкй, ходисахои таърихй, киссахои ^уръонй, аходиси набавй, киссахои ошиконаи мардумй ва динй, саргузашту лахзахои чолиби сипаришудаи пайгамбарон, асотири мардуми эронитабору арабй ва гайра хеле муъчаз ва шоирона тачассуми худро ёфтаанд.
Талмеххоеро, ки Сайфи Исфарангй барои мазмунсозй ва маъниофарин дар касидахояш мавриди истифода карор додааст, метавон ба гуруххои зайл таксимбандй намуд:
1.Бо истифода аз номи ашхоси асотирии мардуми Машрикзамин, бахусус эронитабарон ва гайри онхо, мисли Ч,ам, Ч,оми Ч,ам, Искандар, Симург, Сулаймон, Рустам, Фаридун, Заххок, Х,оруту Морут, Сиёвуш, Сухроб, Афросиёб, Кова, Юсуф, Лайлй, Мачнун, Фарход, Хусрав, Ширин ва дигарон.
Масалан, дар байти зер Сайфи Исфарангй аз се кахрамони асосии «Шохнома»-и Абулкосим Фирдавсй; Сиёвуш, Рустам ва Афросиёб ном бурда мегуяд:
Кини ман аз рузгор боз талаб, хамчунон-к Кини Сиёвуш хост Рустам аз Афросиёб (2,117).
Агар аз байти болоии Сайфи Исфарангй маънй бардорем ин тавр аст, ки «рузгор»-и замони шоир дар зулмпешагй Афросиёб аст, «ман»-и шоир Сиёвуш ва Рустам бошад хамоно мамдухи вай Бахоуддини Маргинонй аст. Байти мазкур чанбаи ичтимой дошта, аз донишу биниши жарфи гуянда гувохй медихад.
Шоир дар мисоли дигар номи Хусрав, Ширин ва Фарходро талмехан истифода намуда, дар як байт мухтавои достони ишки пуршури эшонро тачассум намуда, зехни хонандаро барои ба ёд овардани он талкин менамояд:
Х,адиси Хусраву Ширин фасона гашт, хануз Х,ама чахон сухани ишку номаи Фарход ( 2,507).
Сайфи Исфарангй хамчун талмех истифода намудани номхои асотирй, монанди Рустам (Коми бозичаи номуси аду гир, аз он - к, Дахшати хамлаи Рустам набард саффи куланг), Заххоку Фаридуну Кова (Бар сари Заххок зад теги Фариддун дирафш - Чун дами Кова бизад беш дар он руз дам), киссаи симургу Золу Сому Наримон (Мову суханпарварию тарбияти у, Шахпари Симургу Золу Сому Наримон), Юсуф (Ту агар Юсуфи ахдй ба малохат, ман низ, Чу Азизам ба хунар, чанд кунй хор маро?), Искандар (Шабхо ба буи чашмаи нуши ту меравад, Дар зулмати хичоб чу Искандар офтоб). Лайлй ва Мачнун (Ч,онро назари ту пойбанд аст, Чун Мачнунро хавои Лайло) бо рохи мазмунсозй барои худ ва шеъри худ маънихои тоза кашф намуда, мухтавои касидахояшро ганй гардонидааст.
2. Бо истифода аз шахсиятхо ва афсонаву ривоятхои динй, ки такозои давру замони суханвар буд ва зиёда аз ин бештари касидахои мадхии у ба садрхои вакт бахшида шуда буданд. Сайфи Исфарангй дар гуфтахояш ишорахое ба Одаму Х,авво, Туфону Нух, Дами Исо, Асои Мусо, Халил, Яди байзо, дарахти Тубо, Оби Зиндагй, Мухаммад (с), Тури Сино, Оташи Намруд, чашмаи хаёт, Алй ибни Абетолиб, Умар (а) дорад, ки дар мазмунсозию маъниофарй аз онхо мохирона кор гирифта тавонистааст. Масалан, шоир дар касидаи ба вазири Мухаммади Хоразмшох Низомулмулк Мухаммад Солех бахшидааш ба муносибате аз Исо ва хар ёд карда мегуяд:
Имруз туй, ки мешиносй Эъчози Масех аз дами хар (2,252).
3. Мазмyнсозию маъниофаринй бо истифода аз тасаввyри пешиндани бани башар рочеъ ба пайдоишу соxти кайхону сайëрахо, ба монанди гови Замину мохй, ки тибки ишорахои асотирй-мардyмй Tyë Замин дар болои шоxи гов асту гов бар болои мохй, Бахром ситораи чанговар, Зухра - мутрибаи фалак, Сухо - ситора, Нохид, Парвин, Уторид, Муштарй, бурчхои осмонй, номи моххои соли ндагон зимни талмехан корбаст намудан аз онхо. Намуна:
Зарраи xоки Самарканд аст он, к-аз гавхараш Акс бар ойинаи афлок Шрвин мекунад (2, 210).
Нохид хамон сайëраи Зухра аст, ки онро мутриби фалак номанд ва олихаи зебой, суруду ракс ва xyшию тараб баршуморанд. Яъне, ин чо маънй он аст, ки Уторид Нохидро дар базми xyшии мамдухи шоир дида, аз y асрори хакикатро омyxтааст ва г.
4. Бо истифода аз вокеахои таъриxй ва ашxоси таъриxй, монанди Махмуду Аëз, Сабуктегин, Фагфур, ^изил Арслон, Халлоч, Хдсану Хусайн ва монанди инхо. Мисол:
Бахона чилваи баxт аст, гарна хочат нест Ч,амоли давлати Мax,мyдpо ба зулфи Aë3 (2, 270).
5. Бо истифода аз вокеахои фархангй, ном бурдан дар касидахо аз ахли илму адаб ва осори онхо, ки Сайфи Исфарангй ба эшон таваччух доштаву эхтирому мухаббат ба эчодиëташон доштааст, монанди «Шохнома», Абуалй ибни Сино ва асари бегазанди y «^онун», Хоконии Шарвонй, Масъуди Саъди Салмон, Уклидис, Ч,олинус, Мансури Халлоч, Авесто ва дигарон талмехан аз онхо ном бурдану истифода намудан низ ба мазмунсозй ва маъниофарни шоир бетаъсир намондааст, мисолхои зиëди дар касоиди y чойдошта исботи ин андешаанд. Сайфи Исфарангй аз «Шохнома»-и Абулкосими Фирдавсй ин бардошти чолиб дорад, ки на пешиниëн ва на баъдинагони сyxанвар нисбат ба асари безаволи «донои Тус» гуфтаанд. У мегуяд:
Максуд зи «Шоx,номa» шеър аст, Не чанги Сифaндиëpy PycTaM (2,333).
Аз ин байт бармеояд, ки гуяндаи он касидахояшро на ба xотири мадху ситоиши ин ë он мамдух, балки ба xотири шеъри асил суруда будааст. Албатта, подоши захмати хар кас бояд бошад, то гузораи рузгор гардаду бори зиндагонии гуяндаро бардорад.
Сyxанвари асил аз Масъуди Саъди Салмон ëд намуда, маънии нозуке месозад:
Махмудиву зи чанги ачал монда xасмро Мaсъyди Сaъдвоp нафас дар хисори Ной (2,461).
6. Сайфи Исфарангй бо истифода аз номи маконхои чугрофй, ки вокеахои асотирй ва таъриxй дар он чойхо руй додаанд, монанди Чин, Чину Мочин, Санамxонаи Чин, Х,индустону Сарандеб, Бомиëн, Тури Сино, Кухи Бесутун, Садди Искандар, рохи Х,ичоз талмехан кор гирифта, бар ашъораш маъонии тоза ворид соxтааст. Ин чо бо овардани чанд мисол иктифо меварзем ва ин хама, албатта, дар алокамандй бо мамдухони шоир аст:
Гар сояи химмати ту рузе Зар андозад ба Чину Мочин. Гардад чу сахифаи сутурлоб Ойинаи офтоб пурчин (2, 407).
Чун бештари касидахои мадхии шоир дар базмхои фарахбаxши мамдух xонда мешуданд, мавсуф дар онхо гохе аз пардахои «Шашмаком», монанди «Раховй», «Ушшок», «Шахноз» ва гайра ном бурдааст(2,471).
Санъати талмех дар касидахои шоир дар баробари мазмунсозию маъниофарни хамчунон вазоифи зехнй ва аxлок,иро ифода намуда, аз маърифати маъниофарни гуянда шаходат медиханд. Талмеххои дар касидахои шоир омада, гузашта аз маънисозй тавонистаанд ба охангнокии онхо таъсири амик расонидаанду гушнавозанд.
Шоири касидасаро аз пурмазмун ва тозагии маънои ашъори xyд бо фаxр мегуяд:
Суратнамой ойинасон нестам, аз он-к Дар табъи ман маонии бикр аст сад хазор (2,245).
Ин «маъонии бикр»-ро Сайфи Исфарангй, албатта, тавассути калимаву таркибу иборот бо истифода аз санъатхои бадеии маънавию лафзй, ки аксарашон зодаи табъи xyди уянд, руйи когаз оварда, бо чилои тоза ба мо мерос гузоштааст. Дар ин маврид санъати тaшбеx, дар мазмунсозй ва маъниофарни y мавкеи вижа дорад ва хатто дар тамоми шеърхои гиноии шоир, истифодаи ташбех барои муайян намудани чихатхои гуногуни олами зохирию ботинии инсонхо, нишон додани изтиробу хаячони кахрамонони лирикй мухим мебошад. Ин санъати лирикй аз воситахои аввалиндарачаи шеъри гиной ба шумор меравад.
Бояд гуфт, ки истифодаи ташбех яке аз мухимтарин xyсyсиятхои сабки баëни Сайфи Исфарангй ба шумор рафта, тавассути он метавонем ба пахнои забону услуби шоир назар намоем. Сайфи Исфарангй чун шоири баркамол решахои суннатии тасвирофарни касидасароëни
пешинро омyхта, асосан дар xамон доира касида гyфтааст. Ин маънои онро дорад, ки мавсyф дар офаридани ташбеx дар баробари тозабаëнию ибтикорот побанди гузаштагон низ бyдааст. ^асидаxои шоир моломоли ташбеx ва хелxои он бошанд xам, мо бештар бо ин санъати бадей, ки y истифода намyдааст, дар тагаззyли касидаxояш дучор мегардем. Дар ин ташбеxсозиxо сyханвар аксар аз адоти ташбеx, мисли «^мчую», «чун», «^амчу» «4y», «монанди», «^мч^ою», «чунин» истифода карда, ки ба мазмунсозй ва маъниофарии y бетаъсир набуданду теъдодашон бенщоят здад аст. Масалан, бо истифода аз адоти ташбеxи «чун» лабро ба сyбx монанд кардан:
Лабаш чун субх агар хандон намояд, Чу хотам лаълро дандон намояд (1,28).
Дар мисолxои болой лаб ба субх, боди сабо ба дасти арусон, ёсамин ба Фарход монанд карда шудаанду маънй офаридаанд. Ин монандкунщо бевосита аз зеxни гyяндаи он баромада, зодаи табъи Сайфи Исфарангй мебошанд.
Навъи дигар ташбеx ин бе ëридиxандаи ташбеx сохтани ташбеx аст ва ин навъи ташбеxро ташбехи мавкиб номидаанд. Мисолxо:
Эй тири фитнае, ки бувад xазрати туро Ходим Зухал, сафир Камар, чодар офтоб (2,119).
Мох, ки шамъи нигорхонаи шом аст,
Базмнигори сипехри ойинафом аст (1,28).
Тавре аз мисолxои оварда маълум мешавад, агар як рукни ташбеx адоти ташбеx бошад, рукни дигар xатман вачxи ташбеx аст. Агар таври дигар гуфта шавад, xамон сифати муштараки ду чиз асоси ташбеxро ташкил менамояд.
Дар касидаxои Сайфи Исфарангй ташбеxxои пушида чой доранд. Дар ин кабил ташбеxxои сохтаи шоир монандкунанда ва монандшаванда xамчy калимаи муракаб зикр гардида, як чузъи он ташбеxшаванда ва чузъи дигараш ташбеxкyнанда аст. Чунин ташбеxxои таркибиро дар касидаxои суханвар хеле зиëд дучор меоем, монанди «мyрассаъкyлоx», «муламмаъкабо» (Оразу холи турост ходими Py^y Х,абаш - Шоми мyрассаъкyлоx, сyбxи муламмаъкабо), «гавxарнигор» (Омад хаëли дилбару гавxарнигор шуд...), «гулнигор» (гардани тобуси гулнигори шафакро...), «зардчеxра» (Гил мехурй чу шона аз ин зардчеxрай...), «чавзонигор» (Фалак исобаи чавзонигор барбандад), «xилолпайкар» (Моxи дyxафтаи чом з-y шуд xилолпайкар), «кудсрухсор» (Пyшида равони кудсрухсор), «оташиндам» (Эй обнамои оташиндам) ва гайра, ки дар худ сифатxои гуногунро тачассум намуда, забони баëни шоирро равон ва оxангнокии ашъорашро ба маротиб афзудаанд.
Дар адабдати мо барои мазмунсозию маъниофарин яке аз симоxои бадеии анъанавй «шаъму парвона» аст, ки одатан ба маъшукаю ошик нисбат дода мешавад. Аммо Сайфи Исфарангй дар байти зер маъшукаро ба шамъ ва офтобро ба парвона ташбеx дода, маънии нав месозад ва мегуяд:
Шамъест орази ту, парвона офтобаш Парвонасон чй дорй чандон дар изтиробаш (2,291)
Дар мисраи дувум ëридиxандаи монандй пасояндаи - сон ба ташбеxи шоир, ки дар мисраи аввал аст, куввати нав бахшидааст.
Сайфи Исфарангй дар мазмунсозй ва маъниофарин дар баробари истифодаи здад аз санъатxои бадеии болой, ки то чое ба таври муфассал зикрашон рафт, боз аз санъатxои бадеии маънавию лафзии дар адабдатамон роич, монанди истиора, муболига, тавсиф, тазоду мукобила, мачоз, ташхис, саволу чавоб тачнис, хелxои сачъ ва амсоли ищо устокорона ва моxирона кор гирифтааст.
Яке аз ин санъатxои бадей, ки дар касидаxои шоир бори маънй кашидааст, истиора мебошад. Истиора дар шеър ба маънии орият гирифтани чизе меояд ва дар он «.дар асоси монандии ду XOдиса калимае ба худ маънои мачозй мегирад. Яъне истиора ба ташбеx хеле наздик аст, дурусттараш ин, ки дар асоси инкишофи минбаъдаи ташбеxи пушида xосил шудааст»(3,83). Мисол:
Наргиси масти хобро боз кушо ба руи гул, Нагмаи булбулон шунав, хез, ба ракс андар о (2,61).
Наргис - чашм аст, ки истиора шуда омадааст. Ин гуна мисолxо здаданд.
Дар байтxои иктибосшуда ба воситаи симоxои мачозии <^ичоби шаб», «сокии шаб», «кyчаxои уфук», «оташи меxр», «гилеми шаб» гуянда аз дамидани сyбx башорат додааст. Масалан, «^ичоби шаб» истиора аст, зеро ба чои «пардаи торикй» омадааст.
Дар мисоли зер Сайфи Исфарангй аз санъати ташхис кор гирифта, манзараи лаб кушодани уфукро тачасссум месозаду ба уфук чон мебахшад:
Чун уфук аз дами сабо гунчасифат кушод лаб, Шуд гули мехр тоза дар фасли сиях шаби бахор(2,21).
Сайфи Исфарангй дар маъниофарин аз бозй дорондани сухан ва сохтани игрок низ бархурдор буд ва эчодиёти худро бо ин санъати сухан низ оро додааст. Фахриддин Алии Сафй дар хусуси як игроки дар замони у машхури Сайф ин ишораи чолибро дорад: «... мисоли дигар аз шеъри Сайфи Исфаранг, аз фузало ва шуарои Мовароуннахр аст. Вай дар яке аз касидахои худ дар санъати игрок байте дорад, ки хамаи ахли ин замон иттифок кардаанд, ки он байт баробар аст ба девоне:
Суниши лаъл резад аз парри Хумой дар хаво Гар бибарад зи куштаи лаъли лаби ту устухон (5,279).
Дар хакикат дар ин байт он кадар хунари шоирй сарф гардида «маъонии нав» сохта шудааст, ки хонандаро ба фикр кардан во медорад. Дар баробари баландии мазмун дар он хамон кадар мантики сухан риоя гардидаасту чавобгуи нигоштаи муаллифи « Латоифу-т-тавоиф» ва дар хакикат хам баробар «ба девоне» мебошад.
Чун касидахои Сайфи Исфарангй аксар мадхиянд, шоир дар онхо барои баробари васфи болохонадори мамдух дар мазмунсозию эчоди маънй аз санъати муболига ва дарачаи баландтари он игрок низ хеле зиёд истифода намуда, ба сухани ноб сухан зам намудааст. Масалан, шоир садри Самарканд Шамсуддин Тохирро бо истифода аз санъати игрок чунин васф мекунад:
Х,амеша, то ки раги хуни лаълро хуршед Ба суи чашмаи теги хаёл бикшояд. Мисоли садри туро бод он нафоз, ки кух Ба пеши у камари имтисол бикшояд (2,180).
Бояд гуфт, ки ин санъати бадей касидахои суханвари Исфарангиро аз нигохи маънй аз хар чихат зарифу обдор намудааст ва намунахояш хам хеле зиёд аст.
Дар касидахои Сайфи Исфарангй вобаста ба мавзуъу мухтавохояшон хамчунон аз санъати бадеии киноя ба кадри лозима истифода гардидааст. Масалан, «шери ачал» дар ин байти шоир киноя аз марг аст:
Шери ачал шикори хасуди ту мекунад,
Сайдаш халол бод, ки калби муаллам аст (2,144).
«Ниликафас», киноя аз осмони кабуд:
Тутии шаккарситони нутк, гу, ором гир,
К-андар ин ниликафас хангоми гуфторе намонд (2,9).
Хдмчунон дар касидахои шоир калима ва таркибу иборахои «Шери фалак», киноя аз офтоб; «болобаланд», киноя аз дилбарони магруру саркаш; «остин бар задан», киноя аз кореро ба анчом расонидан; «саги дар», киноя аз хизматгори содик; «девори гайрат» киноя аз боварй; «дуди дил» киноя аз сузу гудоз, гаму гусса; «дар гил будани пой» киноя аз побанд будан; «Мисри карам» киноя аз саховатмандй; «оташи тег» киноя аз сузиш ва буррандагй; «чашмаи равшан» киноя аз офтоб; «лаъл» киноя аз лаб; «лулизани сапедафуруши шаб», киноя аз мохтоб; «нигорхонаи Чин» киноя аз чои сернакшу серсурат; «шердил» киноя аз далер, шучоъ; «булбули минбарнишин» киноя аз суханвари тавоно ва гайра бори маънй кашида, шеъри шоирро гушнавозу рангин ва дилнишин кардаанд.
Сайфи Исфарангй дар касидахояш барои мазмунсозию эчоди маънй аз санъатхои бадей хеле бисёр истифода намудааст, ки мисолхои дар боло овардашуда, кам бошанд хам, баёнгари ин андешаанд. Зиёда аз ин, шоир дар эчодиёташ, хоса касоид, аз санъатхои дигари бадей, монанди сифатчинй, саволу чавоб, такрор, тазоду мукобила, назми мусаччаъ, такрир ва гайра бамавкеъ кор гирифтааст, ки боиси пуркувваттар шудани таъсири тасвир гардидаанд. Мисоле барои шеъри мусаччаъ, ки дар он «сафдар» бо «сарвар» сачъ шуда омадаанд:
Сафдаронро ханчару бозу шикаст, Сарваронро ханчару бозу намонд (1,8).
Барои Сайфи Исфарангй тазоду мукобила низ дар маънисозй аз воситахои баёни дустдошта будааст:
Бас дар шаби дароз, ки ман хун гиристаам, Дар оташи хавои ту то руз чун кабоб (1,21).
Шоир дар мазмунсозй ва маъниофарин дар баробари истифода аз санъатхои бадеии дар шеъри замонаш роич, хамчунон бо истифода аз калимаву ибораву таркиботи нав, ки аксар зодаи табъи уянд, тахаввули маънавй ва хунари шоиронаашро афзудааст. Вай дар ин самти эчод ба таъбири худаш, «дили маънинигор» ва «шеъри тар» (З-оби азби равони шеъри тарам, Бахри хушки аруз Ч,айхун бод) дорад, ки макбули хамагон аст. Ба ин маънй, калимаву таркибу иборахои «Симурги вахм», «дарёдил», «суратнамо», «чони маънинигор», «Мисри карам», «Шери
гардун», «гулшани Санъо», «чоми лаб», «ахди Сулаймон», «хушаи ангур», «хасми заиф», «тутии хушмакол», «чамани ишк», «лавхи асрори осмонй», «нафаси субх», «фироки дилафруз», «говсор», «мурги андеша», «дасти мухит», «мачлиси унс», «дастхуши лафз», «хилоли нусрат», «офтоби чох», «сабзазори чарх», «корномаи мулк», «шаробхонаи нуш», «шеъри баландминбар», «атсаи сурохй», «тобонрасан», «насими чоми вахдат» , «шаклнигор», «чайби субх», «тутиёни мантикомуз», «пардаи висол», «захри ачал», «чони ширин», «буи ганч» ва гайра табъи гуяндаро рангин ва каломи уро ширину хушгувор намудаанду намоёнгари эчодкори асил буданаш мебошанд, аз чумла:
Аз лутфи мачлиси ту кайфиятест зохир Дар бод рухбахтй, дар бода хушгуворй (2,457). Маколу зарбулмасалхо, калимаву таркибхои зидмаъно ва афоризмхои дар касидахояш истифодакардаи шоир маснуй набуда, табииятанд ва бардошт аз хаёт мебошанд ва дар хар маврид хакикати холро баён намудаанд, монанди «мор дар ганчхона» (Х,ар чо ганчест, кулфи онро, Мифтохаш дар дахони мор аст), «нушу неш» (Занбур, ки нуш зодаи уст, Аз сухбати неш сугвор аст), «мехру кин» ва «хавфу рачо» (Ба мехру кини ту дар асл хилкат ар н-ояд, Миёни хавфу рачо корзор бархезад), «зуру зор» (Бар фалак чун назаре нест суи бешаи у, Шерро аз саги чаббор чй чои шагаб аст). Дар мисоли охир он маъно кушода мегардад, ки зулм метавонад бузургтарин кудратро аз пой афтонад.
Сайфи Исфарангй дар баробари ин бо истифода аз калимахои хаммаънои гуногуншакл (муродифхо) хам аз такрорхо канорагарй кардаасту хам таркиби лугавии ашъорашро ганй гардонидааст. Вай дар баробари калимаи дунё вожахои чахон, гетй, олам, чарх, пири зол, сипехри пир, кайхон; калимаи офтоб калимахои хуршед, хур, шамс, мехр; калимаи пиёла калимахои чом, цадах, согар, мино, коса, аёг; калимаи гам калимахои андух, кулфат, гусса, ранч, машаццат, захмат, мехнат; калимаи чашм калимахои басар, наргис, дида, назар; калимаи хома калимахои цалам, сарир, килк; калимаи душман калимахои хасм, рациб, аду, хариф, бадхох ва гайраро ба кор мебарад, ки ин калимахои синонимй дар худ тобишхои гуногуни маъонй доранду онхо бо такозои вазн оварда шаванд хам, дар навбати сонй чихати дурй чустани шоир аз такрор истифода гардидаанд, ки бар ин гунаи вожагон аз касоиди шоир метавон мисолхои фаровонеро зикр намуд.
Дар касоиди Сайф андешахои хакимона ва панду ахлокии шоир дар мазмунсозиву халкй маънй мавкеи вижа доранд. Эчодкоре, ки чандин дарбору даргохи шоху мансабдорони замонро дидаву худ гурбати зиёдеро аз сар гузаронидааст, албатта, аз каму кост, баду нек, шодию гам, дорою банда, гармию сардии зиндагии вакт огохии тамом дошт ва дидаю шунидахояшро низ ба маврид дар касидахояш чой додааст:
Ошикй, мафкан сипар аз хамлаи гавгои хичрон, Сусттире бошад он, к-у бори пайкон барнадорад (2,189). Х,амин тавр, тахкику баррасии касидахои Сайфи Исфарангй баёнгари онанд, ки офаридахои шоир тавассути корбурди саноеи бадей, ишорат ба ашхоси асотирию таърихй, ёди киссаву достонхои пайгамбарон ва гайра мазмунсозихое аз худ нишон додаасту он хама ба тахаввули маънавй ба хунари шоирии суханваранд. Сайфи Исфарангй бо истикбол аз шеваи баён ва устокорона ба кор гирифтани калимаву таркибу иборахо ба ганои каломи мавзун муваффак шуда, маком ва чойгохи хосаи вайро дар касидасарой муайян намудаанд. Зиёда аз ин, дар коргохи тахайюл ва андешахои маънинигори шоир офаридаю самбулхои мустаъмали шеъри точикии форсй огохона истифода шуда бошанд, боз хам навчуй ва навгонихои у аз хунари беназир ва диди баландаш гувохй медихад. Умуман, чои таъкид аст, ки мафхумхову вожахо, таркибу ибороти шоирона ба хадде ба мазмунбандихои у коргар омадаанд, ки дар сарорсари касидахояш, агарчи асосан мадхиянду ба мамдухони алохида бахшида шудаанд, таровати маъонии бикр машоми маънишиносон ва муштокони шеъри уро муаттар месозад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Исфарангй, Сайф. Мунтахаби ашъор.Тартибдиханда ва муаллифи сарсухан Лола Сулаймонова/Сайфи Исфарангй. - Душанбе: Дониш, 1978.-128 с.
2. Исфарангй, Сайф. Девон. Тасхех ва тахкики дуктур Зубайда Сиддикй/Сайфи Исфарангй. -Мултон, Покистон. Бидуни соли нашр. -752 с.
3. Зехнй Т. Санъати сухан / Т. Зехнй. -Душанбе: Адиб, 2007.- 400 с.
4. Самаркандй, Давлатшох. Тазкирату-ш-шуаро /Тахияи Мухлиса Нуруллоева / Давлатшохи Самаркандй. -Хучанд: Ношир, 2015. - 544 с.
5. Сафй, Фахриддин Алй. Латоифу-т-тавоиф/ Алй Сафй. - Техрон, 1336.-279 с.
REFERENCES:
1. Isfarangi, Sayf. Selected Poems. Compiler and the author of introduction Lola Sulyamonova / Sayfi Isfaranghi. - Dushanbe: Knowledge, 1978. - 128 p. (in Tajik)
2. Isfarangi, Sayf. Divan/. Revised and enlarged by Dr. Zubayda Siddiqi/ Isfarangi Sayf. -Multon, Pakistan. Without the year of publication. - 752 p. (in Tajik)
3. Zehni, T. Encyclopaedia of Belles-Lettre Devices / T. Zehni.- Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400 p. (in Tajik)
4. Samarkandi, Davlatshoh. "Tazkiratushshuaro" ("Narration about Poets") /Compiler Mukhlisa Nurullaeva/ Davlatshohi Samarkandi.. - Khujand: Publisher, 2015. - 544 p. (in Tajik)
5. Sayfi, Fahriddin Ali. Latifa-t-Tawoif/ Ali Sayfi.- Tehran, 1336hijra. - 279 p. (in Persian)
Мазмунсозй ва маъниофарини дар цасоиди Сайфи Исфарангй
Вожа^ои калиди: Сайфи Исфарангй, шоир, цасида, цасидасаро, санъатхои бадей, ташбе;, истиора, талмех;, мазмунсозй, маъниофарй, маъни;ои бикр, таркиб, ибора, зарбулмасл, мацол.
Дар мацола асосан сухан дар бораи мазмунсозй ва маъниофаринии Сайфи Исфарангй, яке аз шоирони тавонои охири асри Х11 ва нимаи аввали асри Х111 дар жанри цасида меравад. Аз муцтавои мацола бармеояд, ки суханвари хушбаёни мовароуннацрй барои эцоди маъонии тозаву бикр дар баробари истифода аз калимаву таркибу иборахои шинаму зебо ва зарбулмасалу мацолцои халцй тавонистааст аз санъатхои бадеии маънавию лафзй, монанди ташбец, истиора, талмец, муболига, такрор, суолу цавоб...цунармандонаву шоирона кор бигирад ва муцтавои цасидацояшро ганиву мондагор гардонад.
Мастерство создания художественной мысли в касыдах (оды) Сайфа Исфарангй
Ключевые слова: Сайфи Исфаранги, поэт, касида, художественная культура, персидско-таджикская литература, жанр, радиф, рифма, поэтика
В данной статье рассмотрены структуры и смысловые аспекты од представителя классической персидско-таджикской поэзии конца XII и первой половины XIII вв. Сайфи Исфаранги. Автор статьи показал красоту лексики и гибкость поэтического языка знаменитого поэта, а также изложил научную ценность специфического для персидско-таджикской литературы жанра -касиды (оды). Сайфи Исфаранги в своей лирике искусно показал все прелести, лиричность и гибкость персидской поэзии XII- XIII вв.
Writing of Commentaries to the Creation and Structure of Semantic Meanings in Kasydas (Odes) Belonging to Sayf Isfaranghi
Key words: Sayf Isfaranghi, poet, kasyd, artistic culture, Persian-Tajik literature, genre, redif, rhyme, poetics
The article under consideration dwells on the structure and semantic aspects in regard to the odes of the representative of the classical Persian-Tajik poetry Sayf Isfaranghi referring to the end of the XII-th and the first half of the XIII-th centuries. The author of the article showed the beauty of vocabulary and flexibility of the poetic language of the well-known poet, she expounds the feature of scientific value beset with the Persian-Tajik literature of the genre of kasyda (ode) as well. Sayf Isfaranghi in his lyrics showed artfully all the charm, lyricism and flexibility of Persian poetry of the XII-th - the XIII-th centuries.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ра^матова Озода Анварцоновна, омузгори кафедраи фан;ои гуманитарии Коллеци омузгории Донишго;и давлатии Кургонтеппа ба номи Носири Хусрав (Чум;урии Тоцикистон, ш.Кургонтеппа), E-mail: Ozodaiisfaranqy@mail.ru Сведения об авторе:
Рахматова Озода Анварджоновна, преподаватель кафедры гуманитарных наук педагогического колледжа Курган-Тюбинского государственного университета им. НосираХусрава(Республика Тажикистан, г. Курган - Тюбе), E-mail: Ozodaiisfaranqy@mail.ru Information about the author:
Rakhmatovа Ozoda Anvarjonovna, lecturer of the department of humanitarian sciences under Pedagogical College attached to Kurgan-Tyube State University named after Nosir Khusraw (Tajikistan, Kurgan-Tyube), E-mail: Ozodaiisfaranqy@mail.ru
