CC BY
21
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРХрИ ХОРИ^И 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03. LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК8Т1+82+82(091) У.А.ЮСУФОВ
ББК 83,3(0)3
^О^ИЗ ВА ПАЙДОИШИ БАЛОГАТИ АРАБЙ
Бо зухури ислом ва вахйи Куръон дар чомеаи арабй тахаввулоти фикрию маънавй ба вучуд омад. Тозиён дар ин давра (асри VIII м.) дар баробари тавччух ба китобат ва мутолиот ба бунёди масчиду мадрасах,о пардохтанд, ки дар бодия масчид на;ши мадрасаро мебозид. Дар заминаи мадрасахои нахвии Куфа ва Басра, ки усулан дар бораи асолати забони арабй бахс мекард, риштахои гуногуни илм, аз чумла адабиёт (балогат ва навди адабй), манти;, калом, хадис, фалсафа, ситорашиносй ва f. бо вусъат инкишоф ёфтанд. Бояд ба як нукта ишора кард, ки бо вахйи сураи "Шуаро" дар Куръони мачид то андозае бозори шеър коста шуда буд, харчанд шоироне мисли Хдссон ибни Собит дар ситоиши паЙFамбар шеър месуруданд ва сохиби силаву чоиза мегаштанд. Барои пур кардани ин холигй донишмандони зарифе аз батни насси сареху сахехи Куръони шариф ба масъалахои марбут ба адабиёт, ба шумули фасохат ва балоFати Куръон, корбасти мачоз, истиораву ташбех ва f. таваччух зохир карданд ва дар ин замина беш аз сй рисола бо номи "Маъонию-л-Куръон" ва "Эъчози Куръон" таълиф шуд. Танхо ба ин нукта ишора кардан кофист, ки онхо заминаи рушду такомули илми балоFати арабй шуданд.
Дар OFOЗи давраи аббосй, хусусан давраи аввал аъроб худро нисбат ба а;воми дигари мусулмон, бахусус эрониён ;авми бартар нишон медоданд. Ин боиси мухолифати назарй ва хатто а;идатй шуд, вале ба чуз эрониён ба онхо касе посух нагуфт. Эрониёне монанди Абдулхамиди Котиб, Рузбехи Додбех (машхур ба Ибни Му;аффаъ) исбот карданд, ки хам аз лихози давлатдорй (Пешдодиён, Каёниён, Сосониён), хам аз лихози дини яктопарастй (зардуштия) ва хам аз лихози маънавй (осори Fановатманди пахлавй, суFдй, портй, сакой, хоразмй, бохтарй, кушонй дар донишхои гуногун) дар нисбати тозиёни бадавй му;аддамтар ва афзалтар хастанд. Ин чолиш равияи шуубияро ба вучуд овард, ки ду буъд дошт: арабият ва эроният.
Яке аз чонибдорони равияи арабият Абуусмон Амр ибни Бахр ал-Чохиз (150-255 х.;./775-868м.) буд. Уро ба он хотир "чохиз" ла;аб ниходаанд, ки ;абехулманзар(зиштру) ва чашмонаш аз хада;а (косахона) берун зада буд. Овозаи донишмандии у таваччухи халифа Маъмунро низ ба худ чалб карда, хатто китоби "ал-Имомат"-и Чохиз писандаш омада буд. Аз ин ру, халифа хост Чохиз ба писараш илм омузонад. Ва;те Чохизро пеши халифа оварданд, чехраи уро дид, гуфт уро хазор динор подош дихед ва гуселаш кунед. Баъзе аз донишмандон хамнишин нашудан бо ахли дарборро далели асосии таълифоти зиёди Чрхиз донистаанд. Шумораи таълифоти уро Хднно ал-Фохурй 160 асар мегуяд, вале М. Абдучалил (2, 135) ва Таха Хрчирй (15, 96) ва А. Зарринкуб (6,1/148) Мухдммад Абдулмунъими Хаффочй ва Мухаммад Алавиму;аддам (3, 337) ба ;алами Чохиз аз 350 то 360 рисоларо мансуб медонанд. Вале бештари онх,о дар хдводиси айём аз байн рафтаанд, танхо аз Чохиз се китоб «ал-Бухало», «Х,аявон» ва «ал-Баён ва-т-табййин» бо;й мондаанд.
Чунонки аз мухтавои ин китобхо бармеояд, Чохиз донишманди "чомеъулатроф" (энсиклопедист) буда, дар луFату адаби арабй мутаббахир ва аз хикмату фалсафаи Юнон ва адаби порсию хиндй огохии комил дошт. Хднно ал-Фохурй дар китоби худ ду маротиба дар бораи забони порсй донистани Чохиз ишорат кардааст: "Гуянд забони форсиро медонист" (12, 413) ва "Ба занни ;авй забони форсиро хам медонист ва бо фарханги эронй ошно буд ва аз он рох бо фарханги юнонй ошно шуд" (12, 415). Донишманди точик Т. Мардонй низ дар асоси и;тибосоти овардаи худи Чохиз («Агар аз пуст берун биёи, бишиносамат»)аз забони форсй, мулоим ё дуруштии лахчахои гуногуни забони порсй дар шахрхои алохидаи Эрон ва Осиёи Миёна дар "ал-Баён ва-т-табййин" (16,1/368) ва "ал-Бухало" (5,50) ба ин натича мерасад, ки у донандаи хуби забони порсй будааст (9, 70).
Иштихори Чохиз хамчун донишманд дар хилофат аз 30-солагй OFOЗ шуда, навиштах,ояш дар махофили илмй ва адаби исломй мавриди омузишу баррасй ;арор мегирад. У бо
акидах,ои пантеистии худ сох,иби раъй ва назари мустакил буда, дар чах,они ислом х,амчун яке аз мутакаллимони тирози аввал шинохта мешавад.
Маъруфияти Ч,охиз, пеш аз хама ба равиши таълифи у иртибот дорад. Зеро у аввалин олими да;и;назар ва во;еъгарои араб мебошад, ки асархояшро дар асоси равиши тачрибй навишта, ба а;л ва чадал эътимод бастааст. У дар мавриди сабки таълифи худ чунин менигорад: "Чун касе хохад китобе бинависад, бояд чунон бипиндорад, ки хамаи мардум бо у душмананд ва дар он илм саромад ва чун китобро ба поён оварад, хар бор дар он назар кунад ва хдр фасле аз фусули онро борхо мавриди арзёбй ;арор дихад" (12, 414).
Фузун бар ин, андеша ва орои Ч,охиз дар на;ду балогати арабй ахамияти калони илмй доранд. Ч,охиз нахустин олими араб буд, ки бори аввал китоби "ал-Баён ва-т-табййин"-ро ба мавзуи балогат тахсис дод ва мулох,изахои фаровони балогии худ ва муосиронашро дар он баррасй кард. Кдсди муаллиф аз навиштани ин рисола дар он аст, ки на;ши хатибон дар интишори дини ислом ва сиёсати хилофат дар он рузгор бисёр барчаста буда, Ч,охиз кушидааст, ки тавассути корбасти абзори балогй дар доираи бахсхои эъти;одй ва ;уръонй мутакаллимон ва хатибонро барои баёни фасех ва ироаи дурусти фикр омода намояд.
У дар ин рисола, ки мухимтарин таълифоташ дар заминаи адабиёт, на;д ва бавижа балогати арабй мебошад, бо "нигохи фароасрй" (таркиби Ш. Зайф) осори кухани адабии арабро чамъ намуда, зимнан андешахои пешрафтаи адабии соири а;вомро низ сабт кард, ки дар зоти худ як навъ доиратулмаориф аст. Ибни Халдун дар "Му;аддима" уро яке аз чахор сутуни аслии тамаддуни исломй хондааст (8, 2/1175). Аз ин чост, ки Абухилоли Аскарй пас аз чорсад сол ахамияти ин рисоларо дарк карда, чунин менависад: "Бузургтарин ва номдортарин кутуби балогй, китоби "ал-Баён ва-т-табййин" -и Абуусмон Амр ибни Бахр Ч,охиз аст, ки - ба чони худам савганд, - бисёр муфид ва саршор аз суд аст. Чун ин китоб дарбаргирандаи фаслхое шариф ва гуфторхое латиф ва хутбахое назиф ва хабархое нав аст ва номи хатибонро фаро мегирад ва нек менамояд, ки мизони савод ва дарки онхо аз балогат ва хитоба ва амсоли ин масоил то чй поя аст" (4, 10).
Хдрчанд дидгоххои балогй, бахусус бадеии Ч,охиз сохту инсичоми вохид ва низоми муайян надоранд, вале у бори аввал тархи сохти маърифатии балогатро дар абъоди васеъ ва бо баёни зебо ба равиши илмй мавриди баррасй ;арор дод. Аз чумла, дар бораи хуруф, алфози мутанофир, сачъ, муси;ии калом, мохияти балогат ва неъмати фасохат, инчунин на;схои забон, чун лакнат, лахн (галат хондани калима дар харакат ва эъроб), иртиботи лафзу маънй ва г. да;и; ва олимона мулохиза меронад. Бидуни тардид, ин мулохизот дар таквину тадвини шохахои мухталифи балогат, аз чумла бадеъ ва хамзамон навди адабй таъсири мусбат расонида, ба густариши онхо мусоидат кард.
Назариёти балоFии Ч,о^из.Занчираи сухан, ба а;идаи Ч,охиз, аз калимот иборат мебошад. Ва чавхараи калимотро, дар дидгохи балогй ва хатто лугавии у, хуруф ташкил медиханд. Калима дар бахси хуруф аз назари муаллиф, ки яке аз вижагихои лафз буда, ба маъное далолати хос дорад ва дар навбати худ бар ду навъ аст: калимоти мутародиф ва мутанофир.
Калимоти мутародиф хамеша дар канори якдигар бинишинанд. Онхо, тиб;и назариёти балогии Ч,охиз, ба ;олаби сухан зебой биафзоянд, таркибро камол ва назми каломро чамол бахшанд. Ч,охиз дар ин маврид менависад: Мегуянд фулонй ах,мак аст, агар бигуянд фулонй муънак аст, дакикан ба х,амон маънии аввалй нест; х,амин тавр вакте бигуянд у авна; ё ракиъ аст, маънои мутафовитеро мерасонад" (16, 1/250). Ин хашмат ва азамати сухан ба калимоти мутазодд (ба таъбири имрузй - антоним- У.Ю.), мисли "чуд ва бухл", "салох ва фасод", "ну;сон ва ричхон" ва монанди инхо сид; мекунад (16, 1/250).
Инчунин, у бар ин назар аст, ки баъзе аз калимот дар канори якдигар танофур эчод мекунанд. Ч,охиз абётеро шохид меорад, ки дар он шоирон аз калимахои душворталаффуз ва душворфахм истифода бурда, ба танофури шадиди лафзй бархурд доранд. Муаллиф ба ин восита мехохад ба хонанда нишон дихад, ки талаффузи душвори вожахоро эхсос кунанд ва аз корбасти онхо дар сухани хеш худдорй намоянд (18, 1/65).
Ч,охиз баъдан ба масъалаи савтии вожахо, яъне талаффузи калимот низ дахл карда, дар хусуси лакнат, лахн (галат дар харакоти лафз) ва душвории гуишу лахчахо бахс менамояд. Барои исботи ин назария у ба матни Куръони карим мурочиат менамояд ва муъта;ид аст, ки аз матни Куръон наметавон калимае барканд ва чои он вожаи хаммаънои онро гузошт, зеро сохтори чумла ва маънои он тагйир меёбад ва эъчози Куръон низ дар хамин аст. Масалан, дар каломи Худои барин, яъне дар насси сарехи Куръони карим калимаи "чуъ" танхо дар
хангоми чиноят, фа;ри шадид ва ачзи ошкор мавриди корбаст ;арор дорад. Вале арабхо онро ба чои калимаи "саFаб", ки холати ;удрату саломатро ифода мекунад, истеъмол менамоянд. Чохиз дар идомаи матлаб менависад: "^уръони карим вожаи "матар"-ро танхо дар чойгохи интиком ба кор мебарад, аммо оммаи мардум ва аксари хавос, фарке миёни ин вожа ва "гайс" намегузоранд. Дар шеваи ^уръон хеч гох дар канори "абсор" аз вожаи "асмоъ" истифода намешавад ва дар канори таъбири "сабъа самовот" аз "ал-арзин" сухан намеравад; ва магар наменигарй, ки "арз"-ро ба сурати "арзайн" ва "самъ"-ро ба сурати "асмоъ" чамъ намебанданд, аммо он чи бар забони мардум чорист, ба гунаи дигарест. Онхо дар паи вожахои сазовортаре ва дорои мазияти бештар нестанд... дар ^уръони карим маъное хаст, ки хеч гох аз якдигар чудо намешаванд, мисли салоту закот, чуъу хавф, чаннату нор, рагбату рахбат, мухочирин ва ансор, чинну инс" (16, 1/34).
Хар касеро, - менависад Чохиз, - истилохе додаанд. Хар шахси суханвар, нависанда ё шоир дар руи замин хар кадар аз дониш ва алфозу маонй саршор бошад, вале хамон лафзи хоссе, ки ба он ху гирифта, вирди забони уст" (18,3/366). Бинобар ин, хар сухан чоеву хар нукта ма;оме дорад. Масалан, баъзе арабхо зарбулмасал ё ма;ол, ки дар забони мардум суфта ва дар синахо нухуфта, ба хотири фахмо шудан, чузъе аз калимоти онро таFЙир медиханд. Ин амал, дар назариёти адабии Чохиз, раво нест: "Хар гох - худоят нигох дорад -чизе аз наводири каломи аъроб ба гуши ту расид, мабодо ироб ва махоричи хуруфи онро хамон гуна, ки хаст, хикоят кунй, чи агар онро тагйир дихй ва дар иъроби он дучори лахн шавй ва ба шеваи сухани муваллидон ва навхостагон ва шахрнишинон онро адо намой, аз хикояти аслии он хорич шудай (аммо агар хамон холати нахустро хифз намой) фазилати бузурге турост. Низ агар зарбулмасал ё латифаи омиёнае шунидй, харгиз онро бо лахчаи фасех ва алфози фохир ва талаффузи неку бар забон маёвар, ки ин кор, фоидаи ин иборотро аз миён мебарад ва онро аз сурати аслй ва мавриди назар хорич месозад ва дигар аз он лаззат нахоханд бурд ва онро дилпазир нахоханд шумурд" (18, 1/154).
Шеър дар назариёти балоFии Ч,о^из танхо навъе аз рехтагарй ва гунае аз наккошй иборат аст" (18, 3/131). Ба таъбири дигар, Чохиз низ мисли донишмандони даврони чохилй шеърро навъе хунари нафиса медонад. Яъне, агар рехтагар ба ;олаб ва на;;ош ба рангу му;алам сару кор дошта бошанд, шоирро кор бо сухан аст. Чои дигар муаллиф, шеърсароиро хунармандй навишта ва шеъри хубро хунар. Хунаре, ки онро бофти сухан ва тасвирпардозии вожагонй номидааст (18, 3/132).
Барои коргохи шеър, ба андешаи Чохиз, пеш аз хама табъи ва;;од, интихоби дурусти калимот ва сухулати адои маънй, сабки неку ва вазни устувор ахимияти вижа доранд. Табъи ва;;од ва ;увваи илхомро фитрй, яъне ба навъе аз бахшиши илохй марбут медонад. Шоирон, ишора мекунад сохиби "ал-Баён ва-т-табййин" Fариза, и;лим ва ир;и хос доранд. Махдии Мухаббатй ин се рукни умдаро ба василаи асосии шаклгирии "бунёди назарияи у дар боби шеър" пайванд медонад Ва дар идома менависад: "Хосили чамъи ин се шеърро месозад ва хар кадом аз ин се рукн, ки набошад, шеър аз чихате осеб мебинад" (10, 2/316). Эхсон Аббос ба ин натича расидааст, ки дар ин назария Чохиз дар тахтушшуои андешаи Ибни Саломи Чумахй ;арор гирифтааст (1,98). Бинобар ин, Чохиз дар "ал-Баён ва-т-табййин" ва "ал-Хаявон" борхо таъкид кардааст, ки тору пуди аъроби бодия бо шеър сиришта шудааст ва шеър маънои хаётро дар он рузгор ифода мекардааст. Ба ин гуфтаи муаллиф таваччух намоед: "Бар руи замин сухане судмандтар ва гуворотар ва дилнишинтар дар гуш ва хирадписандтар ва рохаттар ба забон ва расотар ба баён аз суханони аъроби бодия нест" (18,3/132). Чохиз бехтарин чойгохи чушиши шеърро бодия медонад. Нигорандаи "ал-Баён ва-т-табййин" каломи фасеху балеFро ба хатибони араб мансуб дониста, онхоро бо юнониёну эрониён му;оиса кардааст. Аз чумла, дар бораи эрониён чунин гуфта: " Порсиён гарчи балOFате доранд, аммо суханашон маснуъ ва мутакаллиф аст ва чуз бо тааммул ва тамрини фаровон, бад-он намерасад, он хам пас аз ёдгирии русуми гузаштагон" (16,2/12; 3/13;4/380).
Мафхари аъроб "Девони араб" аст. Яъне, тозиён ба чуз шеър дар бисоти худ чизи дигаре надоранд. Аммо махфари порсиён коххои мучаллову мухташам будааст. Чунонки Чохиз дар китоби "аз-Махосин ва-л-аздод" дар ин хусус менависад: "Порсиён мероси фархангии худро бо эчоди шахрхо ва коххо пос медоштанд, мисли кохи Ардашер ва Истахр ва сохтмонхои Мадоин ва Садир. Ва арабон хам бо ачамон дар сохти онхо ширкат кардаанд, аммо арабхо бо навиштани китоб ва нигахдошти ахбор (таърих) ва ашъор ва гуфтахои хеш аз онхо мутамоиз шуданд. Чун навиштани китоб ва инти;олаш ба забон, бисёр бехтар аз сохтмон, мероси фикрии башарро нигах медорад" (19,69). Албатта, ба ин фикри Чохиз розй
54
шуда наметавонем. Бад-ин далел, ки дар баробари коххои зебои осмонхарош ва мухкаму устувор, гузаштагони мо дорои мероси гании фикрй буданд.
Ч,охиз дар рисолаи "ал-Хдявон" ба бахси сохтори шеър пардохта, онро дорои аркони зер медонад: 1.вазни дуруст ва рост; 2.лафзи баргузида ва пок; З.калимоти осон; 4. равна; ва гирой; 5. бархоста аз зав;и салим; 6. сабки нек ва мухкам; 7. на вахшии гариб ва на бозории суст(18, 3/131-132).
Муаллиф бори дигар дар "ал-Баён ва-т-табййин" ба ин масъала таваччух намуда, онро ба тари;и зайл пешниход мекунад:
- ачзояш хамоханг ва ба хам пайвастааст;
- сода бар забон чорй мешавад, мисли чорй шудани равган бар об;
- аз калимоти мутанофир ва нохамхон (са;ил) дур аст (16, 65-67).
Аммо бо ин нукот ;аноат намекунад ва чанд сахифа баъд боз ба ин масъала дахл карда, дар бораи сохтори шеър чунин андешахоро баён медорад:
- истихдоми васеи истилохоти каломй ва улуми дигар;
- бакоргирии лугот ва вожахои бегона;
- ;обилият барои хифзу нигахдорй дар хотир (17, 1/142-143, 278).
Мухимтарин дидгохи Ч,охиз ба масъалаи риоят кардани ичоз дар шеър аст. Дар ин бора мулохизахои зиёде хам дар "ал-Хдявон" ва хам дар "ал-Баён ва-т-табййин" баён доштааст. Нахустин маротиба Ч,охиз меъёру худуди ичозро муайян ва му;аррар карда, ки баъдан дар рисолахои бадеънигорони дигар инти;ол ёфтааст: "адои маънии бисёр ба лафзи андакро ичоз гуянд". Бидуни тардид, ичоз аз вижагихои мухими андешаи адабии Ч,охиз ба шумор меравад: "Ичоз голибан писандидааст ва итноб нописанд, аммо гох пеш меояд, ки итноб бехтар аз ичоз корбурд дорад, аммо хар ду равиш дар назди инсони о;ил абзору далоиле дорад, чун хар сухан чоеву хар гуфта чавобе дорад. Хдрчанд дар нихоят, ичоз рохи содатар ва бехтар аз итноб пеши ру мегузорад. Зеро хар чй аз хадди худ бигзарад, голибан таъсири баръакс мегузорад" (18, 1/54 ва74; 11, 128).
Ч,охиз бори аввал мулохизахои балогии донишмандони араб, ба мисли Аттобй ва Бишр ибни Муътамар, андешахои адабии а;воми эронй ва юнониро дар навиштахояш истифода мебарад ва дар мав;еи худ истифода бурдани санъатхои бадеиро таъкид мекунад. Инчунин, у дар хар ду рисолааш намунахои ашъори шоирони навгарои аввали асри аббосй, аз чумла Башшор и. Бурд (714-783 м.), Муслим и. Валид (747-823 м.) ва Абутаммом (788-845м.)-ро зикр мекунад. Бояд гуфт, ки бори нахустин калимаи бадеъро дар шеър Муслими Валид истифода кард ва баъдан Ч,охиз онро дар чой-чои осораш ба кор бурд.
Аз чумла, Ч,охиз рочеъ ба охангин будани хуруфи алифбои арабй бахс мекунад, уро зарурат ба миён меояд, ки дар хусуси муси;ии калом низ сухан ронад. Бад-ин мабно, у фаслхои зиёди "ал-Баён ва-т-табййин"-ро ба мабхаси сачъ ва таъсири он дар каломи араб тахсис дода, мисолхои зиёдеро аз сачъи замони чохилй ва сачъи замони исломй, бавижа ;уръонй зикр кардааст (16/1,284, 297, 408). Агар ду сачъи мутавозй дар чумла ;арор бигиранд, онро издивоч номанд. Хдрчанд Ч,охиз санъати "издивоч"-ро таъриф намекунад, вале онро яке аз чузъхои сачъ донистааст (16, 2/116).
Сохиби "ал-Баён ва-т-табййин" санъати "таксим" ва "хусни таксим"-ро таъриф накарда ва ба ному амсила иктифо кардааст. Барои истинботи каломи худ нукоти зариферо аз зав;и баланди Умар ибни Хаттоб шохид меорад: "Шеъре аз Зухайрро назди Умар хонданд. Ровй вакте ба ин байт расид:
(Ва уароина х,акро ба сурати цотеъ аз се ро% ¿^ j\ j\ ¿¿^ ^^ '¿Lia ¿\ j метавон шинохт: савганд, тан додан ба доварй ва равшан будани цазия).
Умар бо тахайюр аз ихотаи шоир ба анвои хак ва таксимбандии он, байтро борхо такрор кард.
Х,амчунин рузе ломияи баланди Абда ибниТабибро бар у хонданд. Вакте ровй ба ин байт расид:
Jj^U j Jjli^l j ¡LU ¿j'njT \\ j 'SjJj ^3-UjJ j
(Одамй цуяд он чиро намеёбад, Зиндагй озу таре ва орзумандист.)
Умар бо тааччуб такрор кард: "Jj^U j ¿li^l j ¡¿^ j" ва аз хусни таксим ва тафсил шоир дар баробари атрофиёнаш ибрози шигифтй намуд" (17, 2/120).
Ч,охиз баъдан дар бораи санъате мулохиза меронад, ки сухан ба хилофи му;тазои зохири хол пеш меояд, бархурди гуянда бо шунаванда аст дар чизе, ки шунаванда интизор надорад,
бад-ин гуна, ки гуянда сухани мухотабро ба чизе, ки ма;суди вай набуда, хамл менамояд, то ба у гушзад кунад, ки сухани у аз ма;суди гуянда арзандатар аст. Муаллиф аз он ном намебарад, ки бадеънигорони пасин онро "услубу-л-хаким" номидаанд. Танхо ин нуктаро бояд таъкид дошт, ки Ч,охиз онро чузве аз санъати та;сим медонад. Сипас, барои та;вияти суханаш, достони гуфтугуи Хдччоч бо марде аз мазхаби хоричияро мисол меорад:
"Хдччоч аз марде пурсид: "fjljSJl i-aJ" (Оё Куръонро фаро гирифти?) Мард посух дод: liji^i" (Оё пароканда буд, то онро цамъ кунам?) . Хдччоч дубора гуфт: "IjAlk sjjiii" (Манзурам ин аст, ки оё онро аз бар мехони?) Мард гуфт: "4?ic j—Л j »jjai J?" (балки онро мехонам дар холе ки дар он менигарам). Х,аччоч гуфт: "Н—^iii " (Мацсудам он аст, ки оё онро уифз мекуни?) Мард посух дод: "4—^li sjlji " (Оё аз гурехтанаш меуаросам, ки онро уифз кунам ва нигоу дорам?)" (16, 2/148; 19,70-71).
Атоуллох Махмуди Хусайнй навишта, ки "Аммо сохиби "ал-Баён ва-т-табййин" услубу-л-хакимро аз мухассаноти аразия дониста" (16, 131).
Ч,охиз барои санъати "исобату-л-мивдор" ин байти Тарафаро шохид меорад:
^ajj j Mj— lA.Vnq« jji — ^Jbj
(Диёратро бе он ки онро табоу созад, бориши пайвастаи бауорон сероб созад) (16,1/228). Муроди шоир он буда, боронро ба мивдори кофй хоста, зеро борони беш аз хад зиён орад. Баъд аз Ч,охиз бадеънигорони араб онро "эхтирос" номидаанд.
Ч,охиз дар бораи гунахое аз истиора шохид меорад, вале ба таври ом онхоро истиора меноманд. Байт:
Ы^л ^ii^ ia^j ujjc. .a j|j 1j
lAliie l g —ljj£. ^ic. ^^JJ iaiuxj i laaL j
)Эй хонае, ки пусидаги ва куунагияш онро дигаргун карда/ гуи бо цаламе онро мууим намудааст/ ва дидагони абре, ки онро пушонида / бар арсагоууои он мегиряд.)
Ч,охиз дар шархи ин ду байт навишта: «Шоир аз боби истиора ва тасмияи шайъ ба номи дигар, хангоме ки чойгузини он шавад, боронро гиряи абр хондааст" (16, 1/152). Дар ин пораи шеър ду навъ истиора дида мешавад: навъи аввал истиораи тасрехияи табаия, ки дар калимаи "^й" нухуфтааст ва навъи дувум истиораи макния мебошад, ки муроди он калимаи аст. Аммо ба ин нукта, Шав;й Зайф ихтилофи назар дорад: "...чун шоир вакте аз гиряи абр сухан мегуяд, касди ташбех ва истиора надорад, балки даст ба "ташхис" зада, рухи хаёт ва эхсосро дар яке аз аносири табиат дамидааст...Эхтимолан корбурди фаровони бадеъ дар сухани муосирон Чрхизро водошта, ки чунин хукме кунад" (19, 71).
Бино бар маълумоти Ибни Муътазз санъати "мазхаби каломй" аз мубдеоти Ч,охиз ба шумор меравад (7, 53). Ин нуктаро Атоуллох Махмуди Хусайнй низ дар "Бадоеъу-с-саноеъ" ёдовар шудааст: Ва аввал касе, ки мазхаби каломиро зикр карда, яъне ин санъатро зохир сохта ва ном карда -Ч,охиз буда" (16, 88). Ч,охиз орояи "мазхаби каломй"-ро таъриф намекунад ва бо зикри баъзе аз шавохид иктифо менамояд. Ин корро низ Ибни Муътазз дар "Китобу-л-бадеъ" пайравй кардааст. Чунонки аз номи ин санъат бармеояд, мутакаллим дар сухани манзум ё мансур барои исботи муддаои хеш ихтичочи каломй ба кор барад ва далели ;отеъ оварад, ба тавре ки мухотаб пас аз таслими му;аддамоти он малзум гардад ба ;абули натича ва мурод аз ихтичочи каломй истидлоли манти;й аст, ки аз тари;и ;иёс ё тамсил дар илми калом барои матолиби он оваранд. Чунонки дар ин маврид Ч,охиз мефармояд: "Бидуни корбурди маърифат, маъное барои маърифат мутасаввир нест; хамон гуна ки бидуни истинод ба далел, маъное барои далолат вучуд надорад... ва аклро дар ин байн мачоле ва андешаро чавлоне ва хавотирро асбобе ва андешаи савобро абвобе фарохам аст" (18,2/115).
Илова бар ин, Ч,охиз дар "ал-Баён ва-т-табййин" доир ба санъатхои "эътироз", "таъриз", "киноя", "тавфиф", "тазмин", "игро;", "такмил", "тарчеъ", "иститрод", "илтифот", "ибдоъ" ва f. маълумоти муфид додааст. Дар рисолаи "ал-Хдявон" асосан дар бораи бархе аз сувари баёнии ^уръони карим, бавижа гунахои ташбех ва мачоз ба тафсил бахс меорояд.
Баъзе аз донишмандон, аз ;абили Тохо Хрчирй (14, 423) ва Абдуссалом Хррун (16, 28), ки "ал-Баён ва-т-табййин"-ро нашри инти;одй кардааст, барои муайян намудани матолиби "ал-Баён ва-т-табййин" фехрасти мавзуии баён ва балоFатро тахия кардаанд, ки ба назари мо но;ис аст. Албатта, ин фехраст дар бораи мехвархои аслии китоб ба хонанда маълумоти муфид медихад, вале дар навбати худ на;с хам дорад. Аз чумла, он аз лихози назарй (теорй) комил нест ва назму тартиби ягонаи мавзуй надорад.
Ахамияти асосии "ал-Баён ва-т-табййин"-и Чохиз дар ин аст, ки он хамчун сарчашмаи нахустини фанни балогат дар муайян ва му;аррар кардани меъёру мизони таърифоти орояхои бадей, кобасти лафзу маъно ва истифодаи онхо дар каломи бадеъ на;ши фав;улода бузург дорад.
Бар ин мабно, Шав;й Зайф уро "бидуни муболига муассис ва поягузори биломунозеъи балогати арабй" медонад" (19,76). Мухаммад Абдумунъими Хаффочй низ Чохизро «муассису-л-балогату-л-арабия ва шайхун мин шуюхи-л-луга ва олимун мин акбару уламоихо» (3, 337) ва дуктур Довуд Саллум "бузургтарин но;иди адабии фарханги исломй" (11, 122), Ханно ал-Фохурй (13, 41) ва Махдии Мухаббатй (10, 1/309) уро "падари навди балогй ва баёнй" баршумурдаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аббос, Эхсон. Ториху-н-на;ди-л-адабй инда-л-араб/ Эхсон Аббос. -Бейрут:Дору-с-са;офа. 1424/1983 м., ат-табъату-р-робиъ.
2. Абдучалил, М.Таърихи адабиёти араб. Тарчумаи Озартош Озарнуш/ М.Абдучалил. -Техрон:Амири Кабир, чопи севум, 1376. -339 с.
3. Алавиму;аддам, Мухаммад. Дар ;аламрави балогат/ Мухаммад Алавиму;аддам. -Машхад: Остони ;удси разавй. 1372 х. ш. Чопи аввал, -470 с.
4. Аскарй, Абухилол.Синоатайн. -Техрон: Интишороти Донишгохи Техрон. Тарчумаи Мухаммадчавод Нусайрй, 1372. - 685 с.
5. ал-Джахиз. Книга о скупых (Текст): Китаб аль-бухала / Абу Осман Амр ибн Бахр аль-Басри аль-Джахиз ; Пер. с араб., предисл. и примеч. проф. Х. К. Баранова; (Акад. наук СССР. Ин-т народов Азии). - Москва: Наука, 1965. - 287 с
6. Зарринкуб, Абдулхусайн. Ошной бо накди адабй. Техрон: Сухан. 1374. Чопи 6. -508 с.
7. Ибни Муътазз, Китоб-аль-бадиъ. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. -Москва-Ленинград: Изд. АН СССР. Т.6 , 1960. -736 с.
8. Ибни Халдун, Абдуррахмон. Му;аддима. Тарчумаи Мухаммад Парвини Гунободй. Чопи чахорум, ч. 1 ва 2. 1362. -1401 с.
9. Мардонй, Т. Арабско-таджикские литературные связи. История и современность (сборник статей).-Душанбе:Ирфон, 2006. 400 с. -С.70).
10.Мухаббатй, Махдй. Аз маъно то сурат. -Техрон:Сухан. 1338, дар ду мучаллад,/ Махдй Мухаббатй. -1231 с.
11.Саллум Довуд, Ма;олот фй-т-таърихи-н-на;ди-л-арабй.-Бейрут: Оламу-л-кутуб, 1972. -333 с.
12. ал-Фохурй Ханно. Таърихи адабиёт ва забони арабй. Тарчумаи Абдулмухаммади Оятй.-Техрон: Тус, 1381. -839 с.
13.ал-Фохурй Хднно.ал-Ч,охиз. Навобигу-л-фикари-л-арабй. -^охира: Дору-л-маъориф. Ч,. 2. 1953, -103 с.
14Дочирй, Тохо. ал-Чохиз, хаётуху ва осоруху. -Кохира: Дору-л-маъориф, 1998. -548 с.
15.Х,усайнй Атоуллох Махмуд. Бадоеъ-ус-саноеъ. -Душанбе: Ирфон, 1974. -224 с.
16.Чохиз "ал-Баён ва-т-табййин". Ал-муха;;а; Абдуссалом Мухаммад Хорун. -^охира:
Мактабату-л-хончй. Ададу-л-мучалладот 4. 1418/1998. -1600 с. 17.Чохиз, Амру. ал-Бухало. Ба кушиши Тохо Х,очирй. -^охира, 1981 м. Чохиз Ал-Х,аявон. -
Бейрут: Дору-с-са;офа. Ба кушиши Абдусалом Мухаммад Х,орун. 1416 к/1996 м. 18.Чохиз. Рисоил. Тах;и; ва шарх Абдуссалом Хорун. -^охира: Мактабату-л-хончй. 1384/1964. -441 с.
19.Шав;й, Зайф. Балога. Ал-Балога татаввур ва таърих. -^охира: Дору-л-маъориф/ Зайф Шав;й.- 2000, -383 с.
REFERENCES:
1. Abbos, Ehson. The History of Literary Critics in Arab Countries / Ehson Abbas. The fourth edition. -BBeirut: Doru-s-saqofa, 1424/1983.
2. Abdujalil, M. The History of Arabic Literature. Translated by Ozartosh Ozarnush / M. Abdujalil. -Tehran: Great Amir, The 3rd edition, 1376. - 339 p.
3. Alavimuqaddam, Muhammad. On the Territory of Rhetoric / Muhammad Alavimuqaddam. -Mashhad: Ostoni Qudsi Razavi, 1372hijra. The The first edition, - 470 p.
4. Askari, Abuhilol. Sinoatayn. - Tehran: Publishing-house of Tehran University, Translated by Muhammadjavod Nusayri, 1372hijra. - 685 p.
5. al-Jahi. Book Description: Books of Al-Bukhari / Abu Abu Amr ibn Bakhr Al-Basri al-Jahiz; Per. with Arabian. и примеч. prof. Х. К. Баранова; (Cold War in the USSR). - Москва: Наука, 1965. - 287 с
6. Zarrinkub, Abdulhusayn. Familiarization with Literary Critiques. - Tehran: Speech, 1374hijra. The 6-th edition. - 508 p.
7. Ibn Mu'tazz, Literary Book. Krachkovsky I.Yu. Selected Compositions. - Moscow-Leningrad: USSR AS publishing-house, -V.6. 1960. - 736 p.
8. Ibni Khaldun, Abdurrahman. Introduction, translation of Muhammad Parvini Gunobodi. The Fourth edition. - V.V.1-2. 1362hijra. -1401 p.
9. Mardoni, T. Arabic-Tajik Literary Ties. History and Modernity (collection of articles). -Dushanbe: Cognition, 2006. - 400 p. - P. 70.
10.Muhabbati, Mahdi. From Sense to Appearance. -Tehran: Speech, 1338hijra, in two volumes / Mahdi Muhabbati. -1231 p.
11. Sallum Dovud, Articles on the History of Arabic Critiques. -Beirut: Book World, 1972. - 333 p.
12.Al-Fokhuri Hanno. The History of Arabic Language and Literature. Translated by Abdulmuhammadi Oyati. -Tehran: Tus, 1381hijra. - 839 p.
13. Al-Fokhuri Hanno. al-Johiz. Navobighu-l-fikari-l-arabi. - Kahira: Encyclopedia, - V. 2. 1953, -103 p.
14.Hojiri, Toho. al-Johiz, his Lifestyle and Creations. - Kahira: Encyclopedia, 1998. - 548 p.
15. Husayni Atoulloh Mahmud. Badoe'-us-sanoe"- Dushanbe: Cognition, 1974. - 224 p.
16.Johiz "al-Bayon va Tabyeyin" by Abdussalom Muhammad Horun. - Kahira: Maktabaty-l-khonji, In four volumes.-1418/1998. - 1600 p.
17.Johiz, Amru. al-Bukharlo. Under the editorship ofToho Hojiri . - Kahira, 1981 m. Johiz. Al-Hayvoan (The Animal). - Beirut: Encyclopedia, under the editorship of Abdussalom Muhammad Horun 1416s/1996.
18.Johiz. Treatises. Abdussalom Horun's Research and Commentary. - Kahira: Maktabaty-l-khonji, 1384/1964. - 441 p.
19.Shavqi, Zayf. al-Balogha Development and hHstory. - Kahira: Encyclopedia/ Zayf Shavqi. -2000, -383 p.
Цо^из ва пайдоиши балогати араба
Вожа^ои калида: Цоуиз, ал-Баён ва-т-табййин, шеъри араби, балогати араби, санъатуои бадеъи, таъриз, тацсим, истиора, мазуаби каломи, эутирос, мацоз, назариёти адаби
Дар мацола муаллиф кушиш кардааст, ки назариёти огозини балогати арабиро, ки дар осори Цоуиз, бахусус дар рисолауои "ал-Баён ва-т-табйин " ва "ал-Хаявон " то замони мо мауфуз монда, барои рушду такомули илми балогати араби яке аз заминауои асоси ба уисоб меравад, мавриди баус царор диуад. Цайд мешавад, ки ауамияти асосии асаруои Цоуиз дар ин аст, ки уамчун сарчашмаи нахустини фанни балогат дар муайян ва муцаррар кардани меъёру мизони таърифоти орояуои бадеи, кобасти лафзу маъно ва истифодаи ощо дар каломи бадеъ нацши фавцулода бузург дорад. Тазаккур меравад, ки цоуиз аввалин маротиба дар бораи таърифи шеър ва унсуруои ташкилдщанди он дар адабиёти араб баус карда, роцеъ ба санъатуои зиёди бадеи, аз цумла, эутирос, тацсим ва уусни тацсим, таъриз, истиора, мацоз, мазуаби каломи маълумот додааст, ки барои ба вуцуд омадани фанни бадеъ дар асруои пасин замина гузошт.
Джахиз и возникновение арабской риторики
Ключевые слова: Джахиз, "аль-Байан ва-т-табййин", арабское стихотворение, арабская риторика, поэтическое искусство, иносказание, разделение, метафора, речевой стиль, предостережение, аллегория, литературное воззрение В статье автор предпринял попытку проанализировать первоначальные взгляды отражённые в арабской риторике, и сохранившиеся до нашего времени в произведениях Джахиза, в частности, в "аль-Байан ва-т-табйин" и "аль-Хаяван". Отмечено, что главное значение произведений Джахиза заключается в том, что они сыграли огромную роль как первоначальный источник развития науки риторики, в особенности для установления критериев и мер для характеристики поэтических оформлений, взаимосвязи слов и смыслов и их
использование в поэтике. По мнению автора, Джахиз первым поднял вопрос об определении стихотворения и формирующих его элементах в арабской литературе и представил сведения относительно множества видов поэтических фигур, в том числе предостережение, разделение и изящество разделения, иносказание, метафора, аллегория, речевой стиль, тем самым заложив фундамент в формировании науки риторики в последующие века.
Jahiz and Emergence of Arabian Rhetoric
Key words: Jahiz, "al-Bayan wa-t-tabiyin", Arabic poem, Arabic rhetoric, poetic arts, allegory,
separation, metaphor, speech style, caution, literary vision In the article the author made an endeavor to discuss the initial views of the Arab rhetoric, which have survived up to nowadays in the works of Jahiz, in particular, in "al-Bayan wa-t-tainin " and "al-Hayyavan" considered as the main pillars in the development of Arabian rhetoric. It is noted that the main significance of Jahiz's works lies in the fact that they played a huge role as an initial source of the development of rhetoric as science, especially for establishing criteria and measures for characterizing poetic formulations, interrelation of words and meanings and their use in poetics. According to the author, Jahiz debated for the first time about a definition of a poem and the elements forming it in the Arabian literature and presented information on a variety of different poetic arts, including caution, division and grace of separation, allegory, metaphor, speech style, thus laying the foundation for a formation of rhetoric as a science in the next century
Маълумот дар бораи муаллиф:
Юсуфов Умриддин Абдукофиевич, докторанти Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи илмуои Тоцикистон(Цум^урии Тоцикистон, ш Душанбе), Email:[email protected] Сведения об авторе:
Юсуфов Умриддин Абдукофиевич, докторант Института языка и литературы имени Рудаки Академии наук Таджикистана(Республика Таджикистан, г.Душанбе), Email:[email protected] Information about the author:
Yusufov Umriddin Abdukofievich, Doctoral candidate of the Institute of Language and Literature named after Rudaki Academy of Sciences of Tajikistan(Tajikistan, Dushanbe), Email:[email protected]
