Научная статья на тему 'СПОРТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БОСҚИЧИДА ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК НАЗОРАТ САМАРАДОРЛИГИНИ АСОСЛАШ'

СПОРТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БОСҚИЧИДА ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК НАЗОРАТ САМАРАДОРЛИГИНИ АСОСЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
42
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахсий вaхималилик / вазиятли вaхималилик / бадиий гимнастика / мусобақа / спорт / тадқиқот / сўровнома.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Д. X. Умаров, Л.З. Холмуродов, Х.Х. Қурбонов

Ушбу мақолада муаллиф юқори махоратли спорт гимнастикачиларнинг шахсий вaхималиликни (Тейлор ва Спилбергер) шкалалари ѐрдамида аниқлаган ҳамда вазиятли вaхималилик даражасини эса тест ВАЗА методикалари ѐрдамида текшириб уларнинг вазиятли вaхималилик даражасини мусобақа кўрсаткичлари билан таққослаган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СПОРТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БОСҚИЧИДА ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК НАЗОРАТ САМАРАДОРЛИГИНИ АСОСЛАШ»

СПОРТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ БОСЦИЧИДА ГИМНАСТИКАЧИЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК НАЗОРАТ САМАРАДОРЛИГИНИ АСОСЛАШ

Д. X. Умаров

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, п.ф.н., профессор

Л.З. Холмуродов

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, п.ф.б.ф.д., (PhD), доцент

Х.Х. бурбонов

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, укитувчи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада муаллиф юкори махоратли спорт гимнастикачиларнинг шахсий вахималиликни (Тейлор ва Спилбергер) шкалалари ёрдамида аниклаган хдмда вазиятли вахималилик даражасини эса тест ВАЗА методикалари ёрдамида текшириб уларнинг вазиятли вахималилик даражасини мусобака курсаткичлари билан таккослаган.

Калит сузлар: шахсий вахималилик, вазиятли вахималилик, бадиий гимнастика, мусобака, спорт, тадкикот, суровнома.

КИРИШ

Жисмоний тарбия ва спортни ривожлантиришнинг асосий вазифаси -халкаро спорт майдонларида Узбекистон спортчиларининг ракобатбардошлигини ошириш учун юкори малакали спортчиларни ва спорт захираларини тайёрлашни такомиллаштириш долзарблигича колмокда.

Юкори малакали бадиий гимнастикачилар фаолиятини тайёргарлик педагогик жараён сифатида хдр бир спорт туридаги машгулот организмга узига хос таъсир курсатади, шунинг учун маълум бир спорт тури учун энг мухим информацион педагогик, тиббий-биологик ва психологик курсаткичларни белгилаш зарур.

Спортнинг гурухли турлари буйича спортчиларни тайёрлаш стратегиясини такомиллаштиришнинг асосий йуналиши - бу машгулот

жараёнини ташкил этишда дифференциялаштирилган ёндашув булиб, унинг мохияти машгулотнинг жамоавий ва индивидуал шакллари комбинацияси билан белгиланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Спортчининг стартолди холатлари турли пайтларда юз бериши мумкин. Баъзи спортчиларда бу холат бирон бир мусобакада иштирок этиши хакидаги хабарни олиши биланок бошланса, баъзи бирларида ушбу мусобакага старт берилишидан бир неча кун ёки бир неча соат олдин бошланиши мумкин. Адабиётларни урганиш жараёнида маълум булдики, вазиятли вахималилик даражасининг оптимал холати 30 дан 45 фоизгача деб белгиланган.

Бадиий гимнастикада комплекс назорат усулларидан педагогик назорат тури тулик ишлаб чикилган булиб, купгина тадкикотлар унга багишланган. Психологик назоратнинг хусусиятлари мазкур спорт турида тулик урганилмаган. Бадиий гимнастикада аёл спортчиларни комплекс назорат килишнинг барча усулларидан тулик фойдаланилган адабиётлар мавжуд булсада, улар бугунги кун талаблари учун етарли эмас. Сунгги тадкикотлар орасида Т.А. Легкодимов спорт гимнастикасида машгулот юкламаларини тезкор бошкариш методикасини ишлаб чиккан, А.С.Жуманова ёш гимнастикачи кизлар устида тадкикот олиб борган ва бадиий гимнастикачиларнинг тиббий-биологик ва психологик-педагогик ёрдамини илмий асослаб берган И.А. Винер-Усманованинг иши урганилаётган муаммо учун энг макбулидир.

Тайёргарликнинг физиологик, биокимёвий ва психологик таркибий кисмлари, уларнинг узаро богликлигини хисобга олмаган холда, машгулот тизими хакидаги илмий билимларни бирлаштиришга имкон бермайди ва спортнинг умумий назариясини чукур ривожлантириш учун хисса кушмайди, бундан барча назорат усулларидан комплекс фойдаланиш зарурлиги аён булади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бадиий гимастика спортчиларда психологик назоратнинг

самарадорлигини асослашдан иборат.

1. Бадиий гимнастикада машгулот жараёнини бошкаришда комплекс назоратнинг куйи тизимларида, психологик назоратдан фойдаланиш имкониятини урганиш.

2. Энг куп информацион курсаткичлар (вахималилик холати ва стресс холатлари) асосида бадиий гимнастикада психологик уз-узини назорат килиш алгоритмларини ишлаб чикиш.

Тадкикотда купрок муваффакиятли спортчиларнинг психологик узига хос хусусиятларини аниклашга харакат килинди - бунда бадиий гимнастика буйича индивидуал ва гурух дастурларида ижро этувчи Гимнастикага ихтисослаштирилган болалар ва усмирлар спорт мактаби аъзолари (16-17 ёшдаги 18 нафар) бадиий гимнастикачи Фаргона талабаларидан фаол гимнастикачилари (17-18 ёшдаги 13 нафар бадиий гимнастикачилар) жами 31 нафар бадиий гимнастикачи кизлар билан суровнома утказилди. Барча респондентлар спорт гимнастикаси ва юкори спорт малакаси буйича 10 йилдан ортик тажрибага эга (СУН, СУ, ХТСУ) иштирокчилар. Суров йиллик машгулот цикли боскичи махсус-тайёргарликнинг иккинчи боскичида (феврал) утказилди. Тадкикот УзДЖТСУнинг Спорт психологияси ва педагогикаси кафедрасининг профессори З.Г. Гаппаров хамда доценти Ж.М.Иштаевлар билан биргаликда олиб борилди.

Экспериментда олинган эмоционал холатларни аниклашда бадиий гимнастикачиларнинг шахсий вахималилик холатларини аниклашда Тейлор ва Спилбергер суровномалари буйича олинди. Олинган натижалар 1-жадвалда берилган.

1-жадвал.

Бадиий гимнастикачиларнинг шахсий вахималилик холатларининг

индивидуал курсаткичлари

№ Фамиляси ва исми Шахсий холатлари вахималилик

Тейлор буйича Спилбергер буйича

1 Ва.Э Паст Паст

2 Бо. Д Юкори Юкори

3 Ик. Д Урта Урта

4 Аб. В Юкори Юкори

5 Ми. А Юкори Юкори

6 Жу. А Урта Урта

7 Ма. С Паст Паст

8 То.В Юкори Юкори

9 Со. Д Урта Урта

10 Бо. А Урта Урта

11 Ша. В Юкори Юкори

12 Ис. Р Юкори Юкори

13 Са. А Паст Паст

14 То.О Юкори Юкори

15 Об.Б Урта Урта

16 То. А Урта Урта

17 Ша. С Паст Паст

18 Шо. А Юкори Юкори

19 Бо. Ж Паст Паст

20 Бо. И Юкори Юкори

21 Бо.С Юкори Юкори

22 Од. А Юкори Юкори

23 Ха. А Паст Паст

24 Му. А Урта Урта

25 Ма. Д Паст Паст

26 Жа. А Юкори Юкори

27 Эр.А Урта Урта

28 Му. Ш Паст Паст

29 Ма.А Юкори Юкори

30 Жа.М Паст Паст

31 Му. X Урта Урта

Олинган натижалардан куриниб турибдики ёш бадий гимнастикачилар шахсий вохималиик даражалари 13 нафарида юкори 9 нафарида паст 9 нафарида урта эканлиги акс эттирилган. Ушбу натижалар ВАЗА тестида хам уз аксини топди.

Тест ВАЗА куйидагича олинди. Аввал ёш спортчилар тинч холатда узларининг вахималилик даражасини айни вактда кандайлигини уз-узини белгилаш асосида(ручка, калам) билан 10 сантиметрли штрих чизикка белги куйиш билан бажаради. Кейин мусобака олдидан хар бир предмет билан чикишдан олдин яна шундай белги куйиб гиламга чикади. Бадиий гимнастикачи узининг белгиланган комбинацияларини бажаргандан кейин хакамлар унга куйган баллларни протоколга кучирилади. Шундан сунг спортчи старт олдидан куйган чизикни психолог линейка билан миллиметрда улчаб натижа ёзилади. Шу тарика хар бир ёш бадиий гимнастикачилар мусобака олдидан вужудга келадиган вазиятли вахималилик даражасини баённомаларга

Tymypuö öopagu. Mycoöa^a AKyHugaH cyHr Hara«:anap Ba MunnuMeTpnu öenrunap TaKKoenaHHÖ yMyMHH xynoca HHKopunanH.

YpHHHm Ba3HHT^H BO^HMa^H^HK gapawacii HaTH^a

Thhh xpnarga Bo^HManunuK Bo^HManu ^yga MyTHOK ñyK WKopu 0%........-.......................100% 5 mm.

Mycoöa^aga ®;apaeHHga

1 BO^HManunuK BO^HManu MyTHOK 1 ñyK ^yga WKopu | 8 6arn

30 mm.

2 • BOXHManunHK BO^HManu MyTnoK ñyK 1 ^yga WKopu ' 9 6arn

- 38 mm.

3 "" "N / N 'kJ BO^HManunuK BO^HManu MyTnoK ñyK i ^yga WKopu 1 6 6arn

- 58mm.

4 nn 00 BOXHManunHK BO^HManu MyTnoK ñyK ^yga WKopu 5 6arn

- 63mm.

5 Л ни v' •> вохдмалилик вохдмали мутлок йук юкори жуда 9 балл

- 31мм.

Олинган натижалардан маълум булдики бадиий гимнастикачилар 5 турдаги предметлар билан мусобакаларда иштирок этишди. Бадиий гимнастикачиларнинг вазиятли вахималилик даражаси мусобака натижаларини ижобий томонга узгаришига таъсир этиши эксперимент жараёнида исботланди. Адабиётларни урганиш жараёнида маълум булдики вазиятли вахималилик даражасининг оптимал холати 30 дан 45 фойзгача деб белгиланган. Агар ушбу оптимал даражадан паст ёки юкори булса, тренерлар ёки психологлар уларга психологик таъсир курсатиши зарур. Масалан вазиятли вахималилик даражаси оптимал холатдан паст булса ушбу спортчини мусобакага булган кизикишини ёки мусобака микёсининг мухимлигини тушунтириб уни кузгатиш талаб этилади. Агар спортчининг вазиятли вахималилик даражаси оптимал холатдан баланд булса уни мусобакадан чалгитиб кузгалиш холатларини тушириш тавсия этилади.

Вахималилик юкори булган спортчиларда куйидагилар кузатилади кучли хаяжонланиш, баъзи хрлларда бу х,аяжон спортчи фаолиятини асосий максаддан чалгитади;

б) хис-хаяжонларнинг бекарорлиги, уларнинг бирини иккинчиси, баъзан мутлако тескариси билан тез-тез алмашиб туриши;

в) диккатнинг чалгиши, паришонхотирлик;

г) идрок ва тасаввурдаги узилишлар, спортчи старт сигнали ёки мураббийнинг маслахдтларини уз вактида эшитмаслиги мумкин;

д) хотиранинг сусайиши. Бундай хрлатда, спортчилар асосий эътибор каратилиши лозим булган жихдтларга талаб даражасида эътибор каратмайдилар;

е) фикрлар чалкашиб, бири иккинчисига утиб кетади.

Ташки белгилари:

• Томир уриши ва нафас олишнинг тезлашуви;

• Кул ва оёкларнинг калтираши;

• Оёк ва кулларнинг совуккотиши;

• Терлаб кетиш, юзнинг окариб кетиши;

• Баъзи холларда огизнинг куриши, ошкозон бузилиши ва хоказолар кузатилади.

ХУЛОСА

Утказилган эксперимент натижаларидан куйидаги хулосаларга келиш мумкин. Ёш бадиий гимнастикачилар мусобака фаолиятларидаги эмоционал холатларни аниклаб старт олдидан уларнинг салбийларини йукотиб урнига ижобийларини шакллантирилса мусобакадаги натижалари хамда бажарадиган харакатлари максадга мувофик булади.

Ёш бадиий гимнастикачиларни вазиятли вахималилик холатларини мусобака олдидан оптимал даражага олиб чикилса мусобака натижалари ижобий булар экан

Шахсга хос булган бу хусусият, айникса мусобака олдидан спортчиларда хаяжонланишнинг ортиб кетишига сабаб булади. Бирок, спортчи мутлако вахималиликдан холи булиши керак дегани эмас. Вохима реакциясини организмнинг масъулиятли ва таранг вазиятга табиий мослашув жараёни сифатида бахолаш лозим. Маълум даража ва меъёрида булса ушбу реакция ижобий хисобланади. Факат хаддан ташкари вахималилик спортчи фаолиятининг ёмонлашувига сабаб булиши мумкин. Шу сабабли юкори вахималиликка мойил спортчиларнинг психик холатидаги узгаришларни доимий равишда назорат килиб бориш ута мухимдир.

Вахималиликнинг 2 та турини фарклашади: улардан биринчиси муайян ташки вазиятлар билан боглик булган вазиятли вахималилик булса, иккинчиси шахснинг узига хос булган стабил - баркарор (тугма) вахималилик хусусиятидир.

REFERENCES

1. Abdikadirova, N. S., Nurillaeva, D. S., Ganijanovna, M., Azamova, S. R. J., Bobomuradov, B. K., & Kutlimuratov, I. K. (2021). Football in Uzbekistan: Law, Leisure and Sociology. PSYCHOLOGY AND EDUCATION,, 58(1), 1995-2002.

2. Тангриев, А. Т., & Дачев, О. В. (2019). Национальный спорт в вузе. Наука, техника и образование, (11 (64)), 69-71.

3. Игамбердиев, О. Р. (2021). Футбол тугаракларида шугулланувчи 4-5 синф укувчиларини жисмоний тайёргарлигини ошириш. Фан-спортга, 54-56.

4. Дачев, О. В., & Ирисбоев, М. Т. (2021). Уровень подготовки специалистов по футболу в узбекистане. Проблемы педагогики, (1 (52)), 85-87.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Нурматов, М. Х. (2021). Эффективность и надежность тактической деятелности квалифицированных футболистов. Фан-спортга, 16-17.

6. ШУКУРОВА, Ш. (2019). Мини-футбол буйича аёллар жамоаларида амалга оширилган стандарт вазиятлар тахлили. Фан-Спортга, (2), 44-47.

7. Хамдамов, Р. М., & Курязов, Р. (2022). Особенности совершенствования технических элементов у футбольных вратарей. POLISH SCIENCE JOURNAL, 7(46), 152-155.

8. Моргунова, И. И. (2020). Определение спортивной пригодности детей для занятий спортивной гимнастикой. Фан-Спортга, (5), 75-78.

9. Пахрудинова, Н. Ю., & Хасанова, Г. М. (2020). Модификация занятий физической культурой в вузе посредством использования оздоровительно-развивающих видов гимнастики. Вестник науки, 3(4), 25-30.

10. Musaev, B. В., & Umarov, M. N. (2022). Correlation analysis of the integral preparedness of 12-17 years-old gymnasts. Eurasian Journal of Sport Science., 2(1), 20-26.

11. Хайтметов, И. С. (2021). Ёш гимнастикачи кизларнинг хореогрифия машклари оркали махсус харакат тайёргарлигини ривожлантириш. Fan-Jamiyat, 13-15.

12. Xasanovich, U. X. About prognostic value of indicators of motor abilities in young gymnastes.

13. Улезко, И. В. (2021). Бадиий гимнастикада спортчи кизларнинг предметлар билан узаро харакатининг индивидуал биомеханик хусусиятлари (сифатлари, имкониятлари). Academic research in educational sciences, 2(1).

14. Abdikadirova, N. S. (2020). Mechanisms of forming youth leisure organization. modern education systems in the usa, the eu and the post-soviet countries.

15. Sabirdjanovna, A. N. (2020). Mechanisms of forming a system for organization of leisure of youth of modern Uzbekistan. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 24(6), 469-476.

16. МАХАМАДЖОНОВ, Ф. (2019). Оценка структуры соревнователъной деятельности юных футболистов 13-17 лет. Фан-Спортга, (1), 6-11.

17. Тулаганов, А. А. (2021). Ёш футболчиларнинг уйин давомидаги чап ва оёкда бажариладиган техник-тактик харакатларини тахлил килиш. Фан-спортга, 5758.

18. Khojaniyozov, В. I. (2021). Teaching wrestling as anational sport in higher educational universities. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(7), 259-266.

19. ХОЛИКОВ, Б. (2020). Малакали курашчиларни тайёрлашда техник усулларни бажариш сифатининг урни. Фан^портга, (5), 41-43.

20. Шукуров, М. Н. (2021). Курашшиларнинг организмига кластерланган махсус тайерлов техник машкларининг таъсири. Наманган Давлат Илмий Ахборотномаси, 366-369.

21. Tajibayev, S. (2020). Improvement Of Technical And Tactical Movements Of Wrestlers On The Basis Of Differential Approach, Taking Into Account The Morphological Characteristics. Scienceweb academic papers collection.

22. Kholikov, B. K. (2021). Optimization of the ratio of physical and technical-tactical training of qualified kurash wrestlers. Eurasian Journal of Sport Science, 7(2), 185-190.

23. Umarov, D. H. (2018). Technique of development of special endurance. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 6(5).

24. Умаров, Д. Х. (2017). Влияние занятий бадминтоном на организм. In Актуальные проблемы физической культуры и спорта (pp. 76-77).

25. Вафоев, Б. Р., Частоедова, А. Ю., & Яхшиева, М. Ш. (2018). Использование мультимедийных средств в спортивной тренировке. Образование и воспитание, (4), 75-77.

26. Частоедова, А. Ю. (2021). Совершенствование навыков выполнения сложнокоординационных движений у юных гимнасток с использованием мультимедийных технологий.

27. Bobomurodov, A. E. (2021). The specific features of agility in preschool children. Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal, 2021(06), 101111.

28. Muradov, F. M. (2021). Development of coordination skills in children aged 6-7 years with disabilities through action games. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 92-97.

29. Mukhsinov, S. N. (2021). Improvement to the means and methods of developing special physical preparation of young handball players as well as controling the level of preparation. Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal, 2021(06), 143-152.

30. ХОЛМУРОДОВ, Л. (2021). Мактабгача ёшдаги болаларнинг жисмоний сифатларини ривожлантириш. Фан-Спортга, (1), 46-49.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.