Научная статья на тему 'ЎСПИРИНЛАРДА ИЛМИЙ ТАФАККУРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎСПИРИНЛАРДА ИЛМИЙ ТАФАККУРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
678
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий вазият / фаолият турлари / мулоқот мароми / илмий тафаккур / интеллектуал ривожланиш параметрлари / ўспиринлик ёши. / социальная ситуация / вид деятельности / сфера общения / научная мышления / параметры интеллектуального развития / юношеский возраст.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Фарфиева Комола Атхамджановна

Мақола ўспиринлик даврининг ижтимоий ва психологик ўзига хос хусусиятларининг таҳлилига бағишланган.Унда ўспиринлик даврининг асосий ижтимоий психологик ва ёшга оид хусусиятлари, ўспиринлар илмий тафаккури ва ривожланиш омиллари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ НАУЧНОГО МЫШЛЕНИЯ В ЮНОШЕСКОМ ВОЗРАСТЕ

Статья посвящена анализу психологических и социальных особенностей юношеского возраста. Рассматриваются основные социально-психологические и возрастные характеристики и факторы развития юношей.

Текст научной работы на тему «ЎСПИРИНЛАРДА ИЛМИЙ ТАФАККУРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Фарфиева Комола Атхамджановна,

Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети "Фалсафа ва миллий Fоя" кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент

УСПИРИНЛАРДА ИЛМИИ ТАФАККУРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 151.8

ФАРФИЕВА К.А. УСПИРИНЛАРДА ИЛМИИ ТАФАККУРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Мак,ола успиринлик даврининг ижтимоий ва психологик узига хос хусусиятларининг тах,лилига баFишланган.Унда успиринлик даврининг асосий ижтимоий психологик ва ёшга оид хусусиятлари, успиринлар илмий тафаккури ва ривожланиш омиллари урганилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ижтимоий вазият, фаолият турлари, мулокот мароми, илмий тафаккур, интеллектуал ривожланиш параметрлари, успиринлик ёши.

ФАРФИЕВА К.А. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ НАУЧНОГО МЫШЛЕНИЯ В ЮНОШЕСКОМ ВОЗРАСТЕ

Статья посвящена анализу психологических и социальных особенностей юношеского возраста. Рассматриваются основные социально-психологические и возрастные характеристики и факторы развития юношей.

Ключевые слова и понятия: социальная ситуация, вид деятельности, сфера общения, научная мышления, параметры интеллектуального развития, юношеский возраст.

FARFIYEVA K.A. PSYCHOLOGICAL FEATURES OF SCIENTIFIC THINKING IN YOUNG AGE

The article is devoted to the analysis of the psychological and social characteristics of adolescence. The main socio-psychological and age characteristics and factors of young men personality development are considered.

Key words and concepts: social situation, type of activity, sphere of communication, scientific thinking, parameters of intellectual development, adolescence.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

Кириш. Хозирги вактда жамиятимизда жиддий иктисодий, сиёсий ва ижтимоий узгаришлар юз бермокда. Бундай шароит-ларда аксарият кишиларнинг онги ва тафак-курида катта узгаришлар, ижтимоий тасав-вурларнинг фаркланиши хамда улар-нинг хаётий вазифаларининг кенгайиши юз беради. Купгина инсонлар олдида хаётдаги уз урнини излаш, хаёт йулини танлаш, жамият билан алока килишининг уз йулини белги-лаш муаммоси пайдо булди. Мамлакатимизда хар томонлама соFлом ва баркамол, уз Вата-нига содик, мард, фидойи, юксак маънавий фазилатлар эгаси булган замонавий фан техника ютукларини эгаллаган ёшларни куллаб кувватлаш бугунги куннинг долзарб вазифа-ларидар биридир. "Жисмонан соFлом, рухан ва аклан ривожланган, мустакил фикрлай-диган, Ватанига содик, катъий хаётий нуктаи назарига эга ёшларни тарбиялаш, демократик ислохотларни чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида улар-нинг ижтимоий фаоллигини ошириш" вазифа-лари белгиланган1.

Шу жумладан успиринлар олдида хам мураккаб вазиятлар юзага келади. Психология фани успиринлик муаммосини комплекс урганишни даъват этади. Бу жуда кийин масала, чунки психофизиологик тараккиёт суръати билан унинг боскичлари ижтимоий етилиш муддати билан хамма вакт хам туFри келавермайди. Ёш даврларини купгина пси-хологлар тадкик килишлари давомида уз карашларига эга булдилар.

Мавзунинг долзарблиги. Успиринларнинг тафаккури купрок укув фаолияти давомида тадкик килинар экан, айни вактда бу нарса муаммоларнинг янада кенгрок хал килишга мухим ахамият касб этади. Шу туфайли хам Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъ-лим тизимини бутунлай ислох килиш маса-ласини кундаланг килиб куйдилар. Чунки, айрим ота-оналар, халк таълими тизими, махалла фаоллари ёшлар тарбиясига сал-бий таъсир курсатаётган шахслар таъси-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2017. - №6 (766)-сон. - 229

б.

ридан болаларни мухофаза этишда эъти-борсизлик килмокдалар. Хеч кимга сир эмас, зуравонлик, маиший енгилтаклик ва жохилликни тарFиб килувчи чет эл филь-млари мавжуд экан, Fоявий зарарсизланти-риш, уларнинг йулини тусиш хакида жиддий уйлаб куриш лозим. Тафаккур бу инсон ижо-дий фаоллигининг юксак шакли. Шунинг учун успиринларда илмий, ижодий фаолликда ва унинг заминида ётувчи мустакил фикрлаш кобилиятини шакллантириш ва муаммо-ларни тезда бартараф килиш кенг жамоатчи-лик олдидаги энг мухим вазифалардан биридир. Мустакил ва теран фикр юритувчи ёшлар мамлакатимиз келажагига уз хиссаларини куша оладилар. Мавзунинг долзарблиги успиринлар илмий тафаккуридаги узига хос-ликларни урганишнинг психологик ва ижтимоий ахамияти, шунингдек ушбу муаммони етарли даражада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Хозирги вактда тафаккур психология-сида тафаккур муаммосига кенг ижтимоий мазмун кушилган тадкикотлар йуналиши шаклланмокда. «Интеллект» ва «тафаккур» атамалари укувчиларнинг аклий кобилиятларини ривожлантириш муаммо-лари доирасида кулланилади.

Тафаккур психологияси аввал Вюрцбург мактаби вакиллари (О. Кюльпе, К.Марбе, О. Зельц) асарларида мустакил тадкикот мав-зуси сифатида аникланди ва кейинчалик Гештальт мактабида (В.Келлер, М. Вертгай-мер, К. Дункер), психоанализ вакиллари (З. Фрейд, А.Фрейд) давом эттирди. Аммо бу тадкикотчилар инсоннинг ёши ва касбий йуналишига карамасдан, тафаккурни умумий нуктаи назардан ургандилар.

С.Л.Рубинштейн тафаккур психологик жихатдан урганишнинг асосий пред-мети жараён, фаолият тарикасида намоён булишидир. У тафаккурни субъект фаоллигининг пайдо булиши деб атади2. Унинг рахбарлиги остида ушбу изланишларни

2 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.-СПб.: изд-во Питер.- 2000.- 705 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

Л.И.Анцыферова, А.Б. Брушлинский1,

A.М.Матюшкин2, К.А.Абульханова-Славская3, кейинчалик уларни М.И.Воловикова,

B.А.Поликарпов, В.В.Давыдов, О.К.Тихомиров4, Г.П.Шедровицкий, В.В.Библяр, Я.А.Пономарев ва бошкалар давом эттиришди.

Узбекистонлик олимлардан, ушбу мавзу доирасида психологлардан

Э^озиев5, Р.Суннатова, З.Нишонова, 1_и.Дустмух,аммедова ва бошкалар ургандилар. Лекин эълон килинган ишларда тафаккурнинг айрим жих,атларигина урин олган. Шу аснода инсоннинг аник х,аёт фаолиятида вужудга келадиган вазифаларни х,ал килиш жараёнла-рини урганишга купрок ур*у бермокда.

Лекин узбекистонлик психолог олим Э^озиев тафаккур психологияси, Р.Суннатова мустакил фикрлаш, З.Нишонова талабалар мустакил фикрлаш тарзларини урганганлар.

Мацолада кутарилаётган илмий муам-молар шундан иборатки, успиринлар илмий тафаккурини шакллантирувчи ижтимоий-психологик омил ва ички психологик механизм мух,окама килинган.

Тадцицотнинг мацсади успиринлар илмий тафаккур мазмуни ва тузилмасидаги узига хосликларни урганиш асосида мамлакатимиз-даги таълим муассасаларида таълим жараё-нини ташкил этиш буйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида мамла-катимиздаги таълим муассасаларидаги таълим жараёнидаги успиринлар танланди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тах,лилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини анкета суровномалари натижалари ташкил этди.

1 Брушлинский A.B. Проблема субъекта в психологической науке // Психологический журнал.-1996.-Т.12.-№6.- С.3-10

2 Матюшкин А.М. Психологическая структура, динамика и развитие познавательной активности. //Вопросы психологии, 1982.-№4.- С.5-15.

3 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности.- М., Наука, 1980.- 333 с.

4 Тихомиров O.K. Психология мышления. - М.: "Академия", 2002. - 287 с.

5 Fозиев Э. Тафаккур психологияси. - Т.:Ук,итувчи. 1990.

- 183 б.

Асосий цисм.

Успиринлик даври бу шахсий ва кас-бий уз йулини танлаш юз берадиган давр булиб, бу даврда кадриятли максадларни танлаш ва келгусидаги х,аёт учун ута мух,им булган карорларни кабул килиш юз беради. Жамиятда юз бераётган ислох,отлар турли куринишдаги х,аётий муаммоларнинг х,ал килиш жараёнига янада фаолрок кушилаётган усмирлар ва ёшларнинг етук инсон булиш жараёнини тезлаштириб юборади.

Д.Б.Эльконин успиринлик даврини илк успиринлик ва катта успиринлик даврларига ажратиб, бу даврда успиринларда етакчи фаолият укиш ва касб танлаш х,исобланади деган фикрларни билдирди6. Илк успиринлик даври «камолот бусаFаси» деб таърифла-нади. Бу камолот боскичи физиологик, психологик ва ижтимоий чегараларни уз ичига олади. Ёшларнинг жамиятда тутган урни, уларнинг мавкеи, улар эгаллайдиган билим-ларнинг х,ажми ва бир катор бошка фактор-лар ижтимоий шароитларга боFликдир. Илк успиринлик ёши болаларнинг 15 ёшдан 18 ёшгача булган тараккиёт даврини уз ичига олади. Бу умумтаълим мактабларининг юкори синф ва академик лицей х,амда касб-х,унар коллежлари укувчиларидир.

Успиринлик даври, асосан, унда мустакил х,аётнинг бошланиши яъни, урта мактабни тамомлаб, лицей, коллежларда укишни давом эттириш билан характерланади. Хаётдаги бу узгаришлар илк успиринлик шах-сига, уни узини англашига таъсир курсатади. Усмирлардан фаркли уларок илк успиринлар катта х,аётни тасаввур этмайдилар, балки унда иштирок этадилар. Унинг мустакиллиги ортиши билан бир каторда катталарнинг унга муносабатлари х,ам узгаради. Катта-лар усмирга купрок бола деб карасалар, илк успирин ёшдагиларга катта одамдек муноса-батда буладилар. Илк успиринлар х,аётда уз урнини топишга нисбатан интилишни англа-ган х,олатида була бошлайдилар. У уз х,аётий режаларини амалга ошириш учун х,аракат кила бошлайди ва маълум бир касбни эгал-лай бошлайди ёки шу сох,а буйича академик лицейларда укишини давом эттиради.

6 Эльконин Д.Б. Введение в психологию развития. - М.: "Тривола", 1994. - 101 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

Успиринлар танлаган сохалари ёки касбла-рида жуда катта янгиликлар, кашфиёт-лар килгилари келади, лекин аста-секинлик билан янгилик ва кашфиётлар килиш учун уларда билим ва тажриба етишмаётганлигини, бунинг учун купрок укиш ва урганишлари кераклигини англай бошлайдилар. Успирин - бола билан катта одам уртасидаги оралик мавкени эгаллайди. Успириннинг жамиятда тутган урни катталарга боFликдир, катталар уларга хаёт фаолиятининг асосий мазмун ва йуналишини белгилаб берадилар. Укув фао-лияти успириннинг асосий фаолияти булиб колаверади. Мустакил хаётга тайёргарлигини уз-узини англаши билан мотивлар бу даврда етакчи уринни эгаллайди. Мотивлар тизимида жамиятнинг тулаконли аъзоси булишга инти-лиш, инсонларга наф келтириш каби ижтимоий мотивлар устунлик килади. Бу даврда успиринларнинг келгуси хаётий ва танлаёт-ган касбий режаларига кура фанларга нисба-тан кизикишлари узгаради, успириннинг фанларга хамда шу фан укитувчиларига нисбатан муносабати узгаради. Успиринлик даврида узи кузлаган максадларига эришишга асос-ланган мотивлар биринчи уринга кутарилади. Успиринлар узларининг укишга булган муно-сабатлари ва уларнинг укиш-урганишга ундовчи сабабларни яхши англайдилар.

Укувчиларининг билиш жараёнлари турли нуктаи назарларни тахлил этишга ва бу масала буйича хар томонлама уйлаган уз фикрини беришга ёрдам беради. Бу ёшдаги успиринлар атрофдаги турли вокеа-ходисалардаги хакикатни билишга инти-лади. Уларнинг тайёр ечимлар, маълумот-лар эмас, балки шу ечим ва маълумотларни узлари мулохаза юргизиб, кидириш жараё-нининг узи купрок кизиктиради. Бу борада турли масалалар буйича бахс ва мунозаралар юритишга ва уларнинг фикрларини исбот-лашга жуда кизикадилар. Успиринлик даврида билиш жараёнларининг ривожи фаол равишда давом этади. Лекин, бу ривожланиш успириннинг узига ва унинг атрофидаги куза-тувчиларга кам сезилади. Бу даврга келиб, успиринлар тула равишда мантикий тафак-курга эга буладилар, назарий фикр юритиб, узларини-узлари тахлил эта оладилар. Улар энди бемалол ахлокий, сиёсий ва бошка мав-

зуларда бахслаша олиб, уз муносабатларини билдира оладилар.

Успиринлик даврида болалар жуда куп илмий тушунчаларни узлаштириб, улардан турли масала ва муаммоларни енгишда фой-далана оладилар. Уларда англаш ва узини узи англаш сезиларли даражада усади. Успириннинг уз-узини англаши укув, мехнат ва мулокот мотивацияларини узгаришида уз аксини топади. Успиринлик даврига келиб, жуда куп болаларда уз фаолиятла-рини олдиндан режалаштириш лаёкати яхши ривожланган булади. Шунингдек, уз-узини бошкариш хам успиринлик ёшидаги болаларда яккол кузга ташланади. Успириннинг укув машFулотига муносабати уз хусуси-яти ва мазмуни жихатидан бошка ёшдаги укувчиларнинг таълим жараёнидаги муно-сабатидан тубдан фарк килади. Укув режаси ва дастурнинг мураккаблашуви, янги фан ва мавзуларнинг киритилиши, узлаштирилиши назарий тафаккур ёрдамида амалга оши-ришни такозо этади. Ана шундан келиб чиккан холда, укувчиларнинг укишга муносабати хам узгаради, улар айрим фанларга тан-лаб муносабатда була бошлайдилар. Успирин укувчиларнинг укув фанларига муносабатларини тахлил килинганда, улар асосан назарий ахамиятидан кура келажакда ама-лий ахамиятли булган предметларни афзал куришган.

Успиринлик даврида билишга оид кизикиш кулами тобора ошиб боради. Мазкур даврда успиринларнинг тафаккури фаол, мустакил ва ижодий хусусият касб эта бошлайди. Тафаккур ривожланиши билан биргаликда укувчиларнинг нутк маданияти ривожла-нади. Успирин турли жанрдаги адабий асар-ларни укиши, тушуниши оркали мустакил фикр юритиш, мулохаза килиш ва муноза-рага киришишга урганиб боради. Успиринлик тафаккурининг сифатига унинг мазмундор-лиги, чукурлиги, кенглиги, мустакиллиги, самарадорлиги, тезлиги кабилар киради. Успиринларнинг аклий жихатдан ривож-ланишида назарий тафаккурнинг роли кат-тадир. Успирин адабий асарларни укиш ва тушунтириш оркали мустакил фикрлаш, мулохаза юритиш ва мунозараларга ургана боради. Унда аста-секин табиат ва жамият хакида узининг нуктаи назари, эътикоди,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

кapaши шaкллaнaди. Maълумки, шaxcнинг aнa шу фaзилaтлapи ундa фикpлaш, муcтaкил уйлaш, тyFpи хукм вa xулоcaлap чикapиш, кaтъий кapоpгa кeлa олиши нaтижacидиp. Акл тaнкидийлигининг pивожлaниши УКУВ мaтepиaллapини пуxтa yзлaштиpишгa, тaъ-лим жapaёнидa тaшaббуcкоpликкa, во^ликни иcботлaш вa acоcлaш кyникмaлapи тapкиб топишигa имкон яpaтaди. Дeмaк, Укув мacкa-нидa yтилaдигaн, дapcлap, лaбоpaтоpия ишлapи, aмaлий мaшFулотлap, peфepaт, кон-cпeкт ёзиш кaби фaолият туpлapи ycпиpинлap Узлaштиpиш учун зapуp мaтepиaллapни муcтaкил xолдa тушунишгa олиб кeлaди.

Уcпиpинлap aклий pивожлaнишдa тacaв-вуpнинг ax1aмияти жудa кaттa, чунки ин^н биpон биp ишни килишгa киpишap экaн, aлбaттa унинг нaтижacини тacaввуp этa олиши кepaк. Tacaввуpcиз х^ч кaндaй ишни тyFpи peжaлaштиpиш мумкин эмac. Xозиpги йигит вa кизлapни 30-40 йил aввaлги тeнгкуpлapи билaн cолиштиpгaндa, улapнинг умумий ^ви-ялapи нaкaдap ycгaнлигини кypиш мумкин. Интeллeктуaл кизикишлap доиpacи кeнг вa кyпкиppaлидиp. Уcпиpинлap хaётидa paдио, тeлeвидeниe, интepнeт олaми вa илмий-оммaбоп acapлap, кинофильмлap, фaн вa тexникa тapaккиёти хaкидaги мaълумотлap мухим pоль yйнaмокдa. Уcпиpинлик ёшигa кeлиб, йигит вa кизлapнинг дунёкapaшлapи юкcaк поFонaгa кyтapилa бошлaйди. Бу эca ycпиpиннинг тaшки олaмни тушуни-шигa, бaхолaшигa бул^н муноcaбaтлapини aниклaшгa ёpдaм бepaди. Интeллeкти яxши pивожлaнгaн ycпиpинлap кaттaлapни тaш-вишгa cолaётгaн мacaлa муaммолapини тушунa олaдилap вa улapни мухокaмa этa олa-дилap.

Xaётий муaммолapни мувaффaккиятли хaл килиш, узининг шaxcий вa кacбий pивожлa-нишидa юкcaк нaтижaлapгa эpишиш иншн-нинг вокeликни муно^б тapздa aнглaй олиши хaмдa узининг фaоллик дapaжacи, вокeликдa тyFpи йул топa олиш caлохияти, бapчa aœ-cий aлокaлapни кaйд этa олиши хaмдa тaбиий вa ижтимоий во^ли^ юз бepaёт-гaн yзгapишлapни aнглaй олишигa боFликдиp. Бундaй caлохиятни pивожлaниши мaхcулдоp

ишлaйдигaн aклгa тaянaди дeб тaъкидлaгaн эди А.А.Бодaлeв1.

Аклнинг pивожлaниши хaмдa aмaл килишининг энг жиддий томони мaкcaдни шaкллaнтиpиш вa бaшоpaт килиш жapa-ёнлapидиp. Ушбу жapaёнлap ижтимоий тapaккиётнинг aйнaн утиш дaвpлapидa aлохидa aхaмият кacб этaди. Кишилapдaги хaётий вa кacбий мaкcaдлapни шaкллaнти-pиш мaвхум туcгa эгa эмac. А.А.Бодaлeвнинг фикpигa кypa, булap кyпpок инcон учун Luax-cий ижобий aхaмиятгa эгa бyлгaн жaмоa-дaги yзигa xоcликлapгa боFлик холдa кyпpок aниклaнaди хaмдa бундaй жaмоa cифa-тидa инcон мaнcуб бyлгaн кичик гуpухгинa эмac, бaлки у мaнcуб бyлгaн мaмлaкaт хaмдa бу мaмлaкaтдaги хaётнинг бapчa cохaлapи - ^ëca^ иктиcодиёт, тexникa, фaн, тaълим вa бошкaлap юзaгa чикишини тaъкидлaйди. Xозиpги вaктдa ушбу бapчa cохaлapдa муaйян инcоннинг ижтимоий муaммолapини хaл килиш^ мyлжaллaнгaн илмий тaфaккуpини pивожлaнтиpишгa тaъcиp кypcaтaдигaн жиддий yзгapишлap юз бepмокдa.

Аклий фaолиятдaги acоcий жapaён фик-pлaш жapaёни булиб, фикpлaшнинг cифaти унинг мaнтикийлиги, муcтaкиллиги, ижо-дийлиги, илмийлиги, acоcлилиги, узвий-лиги, тeжaмлилиги, мaкcaдлилиги, тeз-лиги, тaхлилийлиги, киёcийлиги, умумлaшти-pилгaнлиги, xуcуcийлaштиpилгaнлиги, ^н-глиги, чукуpлиги, ишонapлилиги, peaл-лиги, хaкк0нийлиги дapaжacи билaн бeлги-лaнaди. Шу билaн биpгa интeллeктуaл cифaт-лap xотиpa, тacaввуp, aнглaш вa шу кaби п^-xологик жapaёнлapнинг тeзлиги хaмдa бошкa пapaмeтpлapи билaн боFлик. Интeллeктуaл тapaккиёт дapaжacи ycпиpинлapдa кaнчa юкоpи бyлca, шунчaлик яxши нaтижaлapгa эpишиш имконияти бyлaди.

Уcпиpинлapдa муaммони ceзиш, уни aниклaш, eчимигa доиp тaxминни тyFpи бeл-гилaш вa eчимининг тyFpилигини тeкшиpиш Kобилиятлapи pивожлaниб боpaди. Mуaм-мони хaл этишни уч боcкичгa aжpaтиш мумкин:

1. Иcботлaш, яъни бу муaммонинг нaзa-pия билaн aмaлиёт биpлигидa олиб боpиш.

1 Бодaлeв А.А. Личноеть и общeниe. - M.: "Пeдaгогикa", 1983. - Z65 c.

ЗAMOНAВИИ TAЪЛИM / СOВPЕMЕННOЕ OБPAЗOВAНИЕ ZOZO, 8 (93)

2. Текшириш, яъни материални ишончли-лигини далиллар билан асослаш.

3. Тушунтириш, яъни бу муаммонинг ечими нима учун туFрилигини тасдикловчи сабабларни аниклаш асосида амалга ошири-лади.

Хозирги кунда ёшларнинг дунёкарашини бугунги кун талаблари асосида ривожланти-риш кенг жамоатчилик олдидаги мухим маса-ладир. Буни эса бир канча омиллар оркали амалга ошириш мумкин. Ёшлар илмий тафак-курларини ривожлантиришда энг мухим муаммоларни бартараф этиш оркали натижа-ларга эришиш мумкин.

Успиринларнинг мустакил фикрлаш кобилиятини аклий тараккиёти мезони сифатида каралмоFи керак. Шунинг учун успиринларнинг аклий кобилиятини ривож-лантириш керак. Инсон ташкаридан ола-диган хабарни тубдан узгартириш малака-сини тараккий эттириш, ижодий масалаларни ечиш, карама каршиликларни кидириб топиш, муаммоли вазифаларни ечиш ва моделини топиш, ухшашлик ва фаркларни излаб топиш ва бошка йуллар билан аклий кобилиятни ривожлантириш зарур.

Эмпирик урганиш натижалари.

Олмазор туманидаги 298-умумтаълим мак-табининг юкори синф укувчилари ва "Компьютер технологиялари" академик лицей укувчилари тадкикотда иштирок этдилар. Успиринлардан келажак хакидаги тасав-вурларини аниклаш учун келажакда кайси касб эгаси булишни хохлайсиз деган саволга умумтаълим мактаб укувчилари билан лицей укувчилари орасида хаётий тасаввурларида фарклар борлиги аникланди. Суровда иштирок этган умумтаълим мактаб укувчиларининг 24% узини келажакда кайси касб эгаси вакили булишда хали иккиланиш борли-гини, аник карорга келмаганлари кайд этиш-ган булса, лицей укувчиларида эса аксинча, аксарият укувчилар кайси йуналиш ва кайси олий таълим муассасасига таълим олиш истаги хакидаги катъий карорларини таъ-кидладилар. Катъий карорга келиш мотив-ларини урганиш максадида айнан шу касб ва илмга кизикишингизга кайси омиллар етакчи булганлигини сураганимизда, тадкикотда иштирок этган успирларнинг 32%

оила аъзолари, 28% устозлари, 40% ижти-моий тармокларда турли соха вакиллари-нинг фан техника тараккиётида эришган ютукларига хаваслари туфайли деган жаво-бларни кайд этишди. Умумтаълим мактаб ва лицей укувчиларининг тасаввурлари кенгайиб бораётганини, келажакда кайси касб эгаси булишидан катъий назар уларнинг илмий ва ижтимоий хаётларида чет тиллари ва компьютер технологияларига булган эхтиёж баланд булишини таъкидладилар. Бундан шундай хулоса чикариш мумкинки, успиринлар тан-лаган касбининг устаси булиши учун уларга яхши билим ва куникмалар мухим эканлиги деб хисоблайдилар.

Хулосалар:

• янгича ижтимоий-иктисодий шароит-ларда ривожланиш боскичидаги успиринлар илмий тафаккуридаги узига хос хусуси-ятлар мотивация сохасида, вазифаларни мулохазадан утказиш ва хамда куйиш, ижтимоий муаммоларни куриш сохаси шаклла-нади;

• замонавий жамиятдаги успиринларнинг илмий тафаккуридаги узига хосликларни урганиш сохаси шаклланади;

• илмий тафаккурнинг мохияти, таби-ати хамда намоён булишига нисбатан наза-рий билимларни чукурлаштиришга, шунинг-дек инсоннинг замонавий оламга мосла-шуви, унда уз урнини топиши, хаёт йулини танлаши борасидаги назарий билимларни чукурлаштиришга йуналтирилган тадкикотлар долзарблиги хамда буларнинг сонини усиб бораётганлиги курсатиб берилади.

• турли ёш даврларида илмий тафаккурнинг мазмуни ва тузилмаси узига хосликла-рига эга булиши, укувчиларни тарбиялаш ва укитиш жараёнлари, кишиларга психологик ёрдам курсатишда, уларда хатти-харакатнинг муносиб шаклларини яратишда буларни хисобга олиш мухимлиги хам курсатиб бери-лади;

• успиринлик давридаги илмий тафак-курни тадкик килиш алохида ахамиятга эга, чунки бу даврда йигит ва кизлар олдида уларнинг тафаккуридаги янги сифат тузил-маларини, илмий тафаккурни йулга солувчи узига хос сабабларни бошкарувчи, уларни самарадорлигига таъсир курсатувчи башо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

paт килишнинг хaмдa тaнлaш, бaхолaш вa Kapоpлap ^бул килиш мexaнизмлapининг янги шaкллapини яpaтишни тaлaб килувчи кyплaб хaётий муaммолap пaйдо бyлaди;

• ycпиpинлap тaфaккуpидaги yзигa xоc-ликлapини, хaётий вaзифaлapни хaл килиш, хaёт йулини бaшоpaтлaш, улap томонидaн жaмиятдaги уз ypнини тaнлaш боcкичлapидaги тaфaккуpнинг yзигa xоcликлapини ypгaнишгa йyнaлтиpилгaн тaдкикотнинг муноcиб уcул-лapи мaжмуи тaнлaб олинaди;

• юкоpи cинф yкувчилapининг илмий тaфaккуpи мaзмунидa хaётий вa тaжpибaдaн олин^н тacaввуpлap уcтунpок экaнлиги мaъ-лум бyлaди. Лицeй, кacб-хунap коллeж вa умумтaълим мaктaблapидaги yкувчилapнинг илмий тaфaккуpи тузилмacи вa мaзмунини xуcуcиятловчи acоcий кypcaткичлapдaги aниклaнгaн фapклap ижтимоий шapоитлap-нинг caлбий тaъcиpини янгичa укитиш шapо-итлapидaги ycпиpинлap илмий тaфaкку-pигa мaкcaдгa йyнaлтиpилгaн тaъcиp ут^зиш ёpдaмидa бapтapaф этилиши мумкинлигини ^^тиб бepaди;

Уcпиpинлap илмий тaфaккуpини п^-xологик yзигa xоc xуcуcиятлapини ypгaниб Kуйидaги aмaлий таклифларни бepишимиз мумкин:

- ycпиpинлapни укиш вa жaмоaтчилик ишлapидa ижобий ютуклapгa эpишгaнлapни пeдaгоглap томонидaн кyпpок paFбaтлaнтиpиб боpиш;

- ycпиpинлapни тyFpи кacб вa хунap тaнлaшлapидa илмий мaнбaлapни тaхлил килишни тушунтиpиш;

- ycпиpинлapнинг кacбгa бyлгaн кизикиш вa кобилиятлapини aниклaб, шу йyнaлишдa тaълим олишлapи учун имконият яpaтиш, олий тaълим муaccacaлapигa Укишгa киpишгa тaйёpгapлик кypиш учун шapоит яpa-тиш;

- ycпиpин ёшлapнинг aник мaкcaдлapигa эpишишлapи учун доимий мотивaциялap модeлидaн фойдaлaниш;

- туpли ^c6 cохacидaги eтaкчи мутaxac-cиcлap, мувaффaкиятли илм aхли билaн учpa-шувлap уюштиpиш;

Aдабиётлар руйхати:

1. Mиpзиёeв Ш.M. Жaдaл pивожлaнaётгaн иктиcодиёт учун зaмонaвий кaдpлap кepaк. II '^лк cyзи" гaзeтacи, 2018 йил 25 октябpь.

2. Абульxaновa-Слaвcкaя К.А. Дeятeльноcть и пcиxология личноcти. - M.: "Нaукa", 1980. - 333 c.

3. Бодaлeв А.А. Личноcть и общeниe. - M.: "Пeдaгогикa", 1983. -265 c.

4. Бpушлинcкий, A.B. Пpоблeмa cубъeктa в пcиxологичecкой нaукe. II Пcиxологичe-cкий жуpнaл. - 1996. - T. 12. - №6. - С.3-10.

5. Выго^кий Л.С. Mышлeниe и peчь. Избpaнныe cочинeния. T.2. - M.: "Пeдaгогикa", 1982. - 283 c.

6. Кapимовa B.M., Акpомовa Ф. Пcиxология. - Tошкeнт: 2000. -171 б.

7. Лeйтec Н.С. Умcтвeнныe cпоcобноcти и возpacт. - M.: "Пeдaгогикa", 1981. - 407 c.

8. Maтюшкин A.M. Пcиxологичecкaя o^^pa, динaмикa и paзвитиe познaвaтeль-ной aктивноcти. II Вопpоcы пcиxологии, 1982. -№4.- С.5-15.

9. Пcиxологичecкиe иccлeдовaния интeллeктуaльной дeятeльноcти I под peд. O.K. Tиxомиpовa|. - И.: 1979. - 50 c.

10. Рубинштeйн С.Л. О^овы общeй пcиxологии. - СПб: изд-во "Питep". - 2000. - 705

c.

11. Tиxомиpов O.K. Пcиxология мышлeния. - M.: "Акaдeмия", 2002. - 287 c.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Эльконин Д.Б. Ввeдeниe в пcиxологию paзвития. - M.: "Tpиволa", 1994. - 101 c.

13. Fозиeв Э^. Taфaккуp пcиxологияcи. - T.: "Укитувчи", 1990. - 183 б.

14. Fозиeв Э.F. Умумий пcиxология. 2-том. - T.: "Унивepcитeт", 2002. - 240 б.

ЗAMOНAВИЙ ТAЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPAЗOВAНИЕ 2020, 8 (93)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.