Научная статья на тему 'ЎСПИРИНЛАР ИЛМИЙ ТАСАВВУРЛАРИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ СТЕРОТИПЛАРНИ ЎРГАНИШ'

ЎСПИРИНЛАР ИЛМИЙ ТАСАВВУРЛАРИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ СТЕРОТИПЛАРНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
57
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / мулоқот / илмий тафаккур / интеллектуал ривожланиш параметрлари / ўспиринлик ёши. / инновация / общение / научное мышление / параметры интеллектуального развития / юношеский возраст.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Фарфиева Комола Атхамджановна

Мақолада ўспиринлик даврида илмий тасаввурларни шаклланиши эмпирик тадқиқотлар асосида ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИЗУЧЕНИЕ СТЕРЕОТИПОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА НАУЧНЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ ЮНОШЕЙ

В статье на основе эмпирических исследований изучен вопрос формирования научных представлений в юношеском возрасте.

Текст научной работы на тему «ЎСПИРИНЛАР ИЛМИЙ ТАСАВВУРЛАРИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ СТЕРОТИПЛАРНИ ЎРГАНИШ»

Фарфиева Комола Атхамджановна,

Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети "Фалсафа ва миллий Fоя" кафедраси доценти, психология фанлари номзоди

УСПИРИНЛАР ИЛМИИ ТАСАВВУРЛАРИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ СТЕРОТИПЛАРНИ УРГАНИШ

УДК: 151.8

ФАРФИЕВА К.А. УСПИРИНЛАР ИЛМИИ ТАСАВВУРЛАРИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ СТЕРОТИПЛАРНИ УРГАНИШ

Мак,олада успиринлик даврида илмий тасаввурларни шаклланиши эмпирик тадк,ик,отлар асосида урганилган.

Таянч суз ва тушунчалар: инновация, мулок,от, илмий тафаккур, интеллектуал ривожланиш параметрлари, успиринлик ёши.

ФАРФИЕВА К.А. ИЗУЧЕНИЕ СТЕРЕОТИПОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА НАУЧНЫЕ ПРЕДСТАВЛЕНИЯ ЮНОШЕЙ

В статье на основе эмпирических исследований изучен вопрос формирования научных представлений в юношеском возрасте.

Ключевые слова и понятия: инновация, общение, научное мышление, параметры интеллектуального развития, юношеский возраст.

FARFIEVA K.A. STYDYING STEREOTYPES INFLUENCING THE SCIENTIFIC PRESENTATION OF YOUNG PEOPLE

In the article is discussed the formation of scientific understanding in adolescence based on empirical research.

Key words and concepts: innovation, communication, scientific thinking, parameters of intellectual development, adolescence.

Кириш. Хозирги даврда мамлакатда ва жахонда юз бераётган узгаришларга мос келадиган янги, олдинда турган ижтимоий, касбий, шахсий узини узи белгилашни ривож-лантириш учун мулжаллар хали аникланмаган. Шунинг учун бугунги кунда ёшларга реал хаётни ажратиб курсатиш ва унинг меъёрларини узлаштириш ута кийин кечмокда. Хозирги кунда ёшларнинг онгидаги мавхумлик ва эртанги кунга ишончсизлик мана шундан келиб чикади. Успиринларнинг илмий-инновацион тафакку-рининг шаклланишига таъсир этувчи восита-ларни урганиш тадкикотимизнинг асосий вази-фасидир.

Россиялик психолог Д.И.Фельдштейн1 таъкид-лаб утганидек, барча бухроний узгаришлар ора-сида инсоннинг узи узгариши энг ахамиятлидир. Бу олим юкоридаги узгаришларни хисобга олган холда усиб келаётган инсонларнинг узини-узи англаши, узига хослиги туFрисидаги масалани чукур тадкик килишни талаб килувчи асосий масалалардан бири деб хисоблайди. Хозирги вактда биз илмий-инновацион тафак-курни урганишга якинлашиб келдик, чунки замонавий жамиятда шахснинг ижодий фаол-лиги ва уз урнини белгилашига талаблар кескин ошди. Илмий-инновацион тафаккур инсонга мавжуд билимларни янги шароит-ларда куллашга, янги алокаларни топишга, янги билимларни кашф этишга, атроф-мухитнинг куринишини ургатишга, хаётдаги янги ижтимоий узгаришларга самарали ёндашишга имкон беради. Успиринлар илмий-инновацион тафаккурини ривожлантириш бугунги мамла-катимиз таълим тизимининг энг долзарб вази-фаларидан биридир, аммо унинг ривожла-нишини шахс кесимида урганмасдан туриб, илмий-инновацион тафаккур жараёнини бошкариб булмайди. Замонавий психологик тадкикотларнинг вазифалари, инсоннинг ижодий салохияти факат когнитив соханинг узига хосликларига эмас, балки шахснинг хусусият-ларига хам боFликлигини хамда шахсий таълим инсоннинг тафаккурлаш фаолияти тузилмаси ва махсулдорлигига хам таъсир курсатишидан далолат бермокда.

1 Фельдштейн Д.И. Человек как созидатель и носитель социального. - М.: 2007, с. 15.

Мавзунинг долзарблиги. Юртимизда амалга оширилаётган ислохотларнинг муваффакияти - таълим-тарбия тизимини узгартириш, уни хозирги замон талаблари даражасига кутариш, шу жамиятда яшаёт-ган фукароларни интеллектуал ва маъна-вий салохиятини оширишдан иборат. Ушбу максадни амалга оширишда Узбекистон Респу-бликаси Президентининг 2017 йил 7 феврал-даги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармонида узлук-сиз таълим тизимини янада такомиллашти-риш йулини давом эттириш, мехнат бозори-нинг замонавий эхтиёжларига мувофик юкори малакали кадрларни тайёрлаш, илмий ва инновация ютукларни амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш ва бошка вазифаларга йуналтирилган таълим тизими сохасидаги устувор йуналишлар белгиланди2.

Бу борада успиринларнинг илмий-инновацион ижодий фаолиятларини ошириш мухим ахамият касб этади. Зеро, ёшлар маъ-навий фазилатларга эга, узида психологик-педагогик ва ташкилий-технологик салохиятни мужассамлаштирган, етук кадр сифатида кела-жакда фаолият юритиши талаб этилади. Мам-лакатимиз ёшлари бугунги ривожланаётган дунёда салохиятлари билан барча сохаларда уз билим ва куникмаларини намоён килишлари зарур. Мана шу билим ва куникмаларга кайси воситалар асосий мотивация булишини самарали усулларини тадкик килиш ва ёшларнинг махорат ва техника куникмаларига эга-лиги, умуммаданий фазилатлари, маънавий дунёкараши бой шахс сифатида таълим-тарбия жараёнининг ижодкорилигини шаклланти-риш борасида янада мукаммалрок тадкикотлар олиб борилишини такозо этади.

Успиринларнинг тафаккури купрок укув фаолияти давомида тадкик килинар экан, айни вактда бу нарса муаммоларнинг янада кенгрок хал килишга мухим ахамият касб этади. Шу туфайли мамлакатимизда таълим тизимини

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. //Узбекистон Республикаси К,онун хужжатлари туплами. - Тошкент: 2017. - Б.39.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

бутунлай ислох килиш масаласи кундаланг турибди. Чунки, айрим ота-оналар, халк таъ-лими тизими, махалла фаоллари ёшлар тар-биясига салбий таъсир курсатаётган шах-слар таъсиридан болаларни мухофаза этишда эътиборсизлик килмокдалар. Хеч кимга сир эмас, зуравонлик, маиший енгилтаклик ва жохилликни тарFиб килувчи чет эл филь-млари мавжуд экан, Fоявий зарарсизланти-риш, уларнинг йулини тусиш хакида жид-дий уйлаб куриш лозим. Тафаккур бу инсон ижодий фаоллигининг юксак шакли. Шунинг учун успиринларда илмий, ижодий фаол-ликда ва унинг заминида ётувчи мустакил фик-рлаш кобилиятини шакллантириш ва муаммо-ларни тезда бартараф килиш кенг жамоатчи-лик олдидаги энг мухим вазифалардан бири-дир. Мустакил ва теран фикр юритувчи ёшлар мамлакатимиз келажагига уз хиссаларини куша оладилар. Мавзунинг долзарблиги успиринлар илмий тафаккуридаги узига хосли-кларни урганишнинг психологик ва ижтимоий ахамияти, шунингдек ушбу муаммони етарли даражада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Инновацион тафаккур, инновацион фао-лият, инновацион хатти-харакат ходисалари билан боFлик булган айнан психологик муам-молар сунгги ун йилликларда куплаб фанлар-даги тадкикотчиларнинг жиддий эътибори объ-ектига айланди, бу замонавий ижтимоий ама-лиёт талабларидан келиб чикмокда.

Психологик тадкикотнинг алохида мав-зуси сифатидаги тафаккур муаммоси уз тари-хига ва куп киррали хусусиятга эга. Тафаккур-нинг психологик муаммолари, конуниятлари ва механизмларини тадкик килиш билан куплаб мамлакатимиздаги ва хориждаги машхур олим-лар шугулланган, уларнинг изланишлари нати-жасида тафаккур психологиясига оид катта эмпирик материал ва манбалар тахлил килинган (К.А.Абульханова-Славская1, Б.Г.Ананьев2,

1 Абульханова-Славская К.А. Социальное мышление личности: проблемы и стратегии мышления // Психологический журнал. — 1994. — № 4. — С. 35-39.

2 Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. - СПб.: Питер. 2000. - 288 с.

А.Брушлинский3, Л.С.Выготский4, П.Я.Гальперин, А.Я.Гуревич, В.В.Давыдов, А.М.Леонтьев, А.Р.Лурия, А.М.Матюшкин, Я.А.Пономарев, О.К.Тихомиров5 ва бошкалар; Э.де Бо-но, М.Вертгеймер, Ж.Пиаже6, Э.Л.Торндайк, К.Г.Юнг ва бошкалар). Инновацион тафаккурга келганда эса бу муаммо билан асосан инновацион фаолият тушунчасини куриб чикиш билан боFлик холда тадкикотчи иктисодчи (хориждаги - П.Друкер, М.Кастелс, Г.Менш, Б.Санто, Б.Твисс, И.Шумпетер, шунингдек МДХ олимларидан - А.Анчишкин, С.Валдайцев, Н.Кондратьев, Д.Кокурип, И.Николаева) олим-лар купрок шуFулланган.

Иктисодий фанда куп кулланиладиган инновацион тафаккур ибораси сузининг кенг маънода инновациялар ва янгиликлар куринишидаги янги билимни ошириш билан хусусиятланувчи янги тафаккурни англа-тади; бу инсонни мавжуд билимларнинг одат-даги хажмидан муаммоли вазиятларни хал килишнинг анъанавий усуллари, стереотиплар, установкалар, одатлар доирасидан ташкарига чикарувчи тафаккурдир.

Инновацион тафаккур мохиятини бун-дай кенг тушунишдан келиб чиккан холда унинг психологик табиатини аниклаш учун олиб борилган тадкикотларда ижодий, креатив ва махсулдор тафаккур муаммоларига баFишланган ишлар мухим булиб чикди.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан иборатки, оиладаги шахслараро муносабат-лар, виртуал мулокот, оммавий ахборотлар воситаларининг маълумотлари успиринлар илмий-инновацион тафаккурига таъсир этувчи ижтимоий-психологик воситалар эканлиги асосланган.

Тадцицотнинг мацсади успиринлар илмий-инновацион тафаккурига таъсир этувчи ижтимоий психологик воситаларни аниклаш

3 Брушлинский А.В. Развитие творческого мышления у учащихся. — М.: 1994.

4 Выготский Л.С. Психология развития человека. - М.: Изд-во Смысл; Изд-во Эксмо, 2005. - 665 с.

5 Тихомиров О.К. Психология мышления. - М.: Академия, 2002. - 287 с.

6 Пиаже Ж. Аффективное бессознательное и когнитивное бессознательное. // Вопросы психологии. № 6. 1996. - С. 25-31.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

ва мамлакатимиздаги таълим муассасаларида таълим жараёнини ташкил этиш буйича ама-лий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида мамлакатимиздаги умумтаълим мактабларининг ва академик лицей укувчилари х,амда олий таълим муассасаларининг бакалавриат боскичида тах,сил олаётган талабалар танланди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий, факторли тах,лилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбани Ч.Осгуднинг1 "Семантик дифференциал" усули-дан олинган натижалар ташкил этди.

Асосий цисм.

Шахснинг индивидуал мах,сулдорлиги шарти булган психологик омиллар турли психологик ва фанлараро тадкикотлар мавзуси-дир. Сунгги йилларда ушбу муаммо алох,ида долзарблик касб этди, чунки бугунги жамиятда фаолиятнинг турли сох,аларидаги шахсий муваффакиятга, касбий юксалишга, ком-петентликка, ракобатбардошликка катта ах,амият берилмокда. Шахснинг узини-узи намоён этиш муаммоси буйича психологик тадкикотларга алох,ида эх,тиёж мавжуд, чунки замонавий ижтимоий-иктисодий вазият дои-раларида фаол максадга интилувчи, узини-узи ривожлантиришга интилувчи ижод-кор шахсни шакллантириш устувор вазифа х,исобланади, анъанага кура инсоннинг индивидуал мах,сулдорлиги унинг акли ва зийра-клигига боFланади. Акл купинча академик муваффакиятлилик, касбий фаолиятдаги юксак ютуклар ва компетентилик (Дж. Равен)2, билан таккосланади. Креативликни купинча ижодий ютуклар билан (Дж. Гилфорд3, Э. Торренс4) боFланади. Аммо ушбу салох,иятларнинг индивидуал аник ютуклар билан нисбати бир маъ-

1 Осгуд Ч. и др. Приложение методики семантического дифференциала к исследованиям по эстетике

и смежнум проблемам.//Семиотика и искусствоиетрия. - М.: 1972, С. 3-34.

2 Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация. - М.: 2002.

3 Гилфорд Дж.. Три стороны интеллекта: Психология мышления. - М.: 1965, С. 433-457.

4 Torrance E.P. Torrance test of creative thinking: Norms-

technical manual, Lexington: Personnel press, 1974.

ноли булавермайди. Шахсдаги акл ва креатив-ликнинг психометрик курсаткичлари ута юкори булганда х,ам академик муваффакиятлиликнинг касбий ютукларининг уртача ва уртачадан паст даражалари (В.Н. Дружинин5, Е.В. Волкова, Д.В. Ушаков, А.Н. Воронин, С.Д. Бирюков) кузати-лиши мумкин. Шундай килиб, айрим когни-тив салох,иятлар курсаткичлари (IQ киймати ёки акллиликнинг ифодаланганлик дара-жаси куринишидаги) аник ютукларни башорат килиш учун ишончли мезон сифатида куриб чикилиш мумкин эмас. Бундан ташкари, бир катор тадкикотлардан куриниб турганидек, индивидуал мах,сулдорлик курсаткичларининг таркоклигини нафакат когнитив омиллар, балки инсоннинг шахсий хусусиятларига х,ам нисбат бериб булмайди. Биз уз тадкикотимизда шахснинг илмий тасаввурлари кандай эканли-гини аниклашга х,аракат килдик ва тах,лилдан утказдик.

Тадкикотимизнинг ушбу боскичида Ч.Осгуднинг "Семантик дифференциал" усули кулланилди, унда 30 та курсаткичдан иборат булган тушунчалар 7 балли тизим (+3 дан -3) буйича бах,оловчи турли хил харак-теристикаларга эга. Мана шу характеристика-ларга берилган бах,о оркали табиий, гуманитар, техник йуналишида тах,сил олаётган талабалар ва лицей х,амда мактаб укувчиларининг илмий тасаввурларидаги мосликлар ва узига хосликларни берилган тушунчалар асосида индивидуал онгни категориал таркибини самарали урганиш максадида мазкур усулга таян-дик.

Бир карашда турли хил шкалаларни омил-ларга бирлаштириш тушунарсиз булиб куринмаслиги лозим. Таъкидлаш лозимки, улчов омилларини ажратиб курсатилаётган омилларнинг сони ва шкалаларни гурух,лаш характери тадкикотчи томонидан берилган, синалувчиларнинг бах,оси буйича статистик алокалар асосида белгиланган. Шунинг учун шкалаларни умумлашган улчовларга узаро боFланиши синалувчиларнинг узларига

5 Дружинин В.Н. Хазратова Н.В. Экспериментальное исследование формирующего влияния среды на креативность // Психологический журнал. 1994. № 4. С. 83-93.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

xoc бyлгaн cубъeктив yxшaтиш вa фapклaш х^и билaн acocлaнaди. Олингaн нaтижaлapни интepпpeтaция килишдaги тaдкикoтчининг ниcбaтaн эpкинлиги фaкaтгинa aжpaтил-гaн oмиллapгa УЗИ нoмлaгaндaгинa ифoдaлa-нaди. Бу epдa мaълум кoидaлap мaвжуд, ймил унгa киpувчи шкaлaлap мaзмунини мaънoли инвapиaнти бyйичa нйм oлaди ёки aжpaтил-гaн ймилга энг куп x^cca кушувчи шкaлa нйми бyйичa нйм oлaди.

Эмпиpик ypгaниш нaтижaлapи.

Toшкeнт iuax,ap Олмaзop тумaни 185-умум-тaълим мaктaбининг 69 нaфap юкopи cинф Укувчилapи, ИИB aкaдeмияcининг 2-coнли aкaдeмик лицeйининг 42 нaфap yкувчилapи вa бaкaлaвpиaт бocкичлapидa тax1cил йлувчи Узбeкиcтoн миллий унивepcитeтининг 92 нaфap, Toшкeнт дaвлaт пeдaгoгикa унивepcи-тeтининг 97 нaфap, ^ш^нт дaвлaт тexникa унивepcитeтининг 104 нaфap, жaми 404 нaфap pecпoндeнтлap иштиpoк этишгaн.

Taдкикoтдa иштиpoк этгaн pecпoндeнтлapгa илмий-иннoвaциoн тaфaккуpгa эгa булиш учун кaндaй фaзилaтлap у шaxcдa мужaccaм булиши кepaк дeгaн тушунчaлapни cинaлувчилap тама-нидaн бax1oлaниши мaтeмaтик кaйтa ишлaш нaтижacидa 3 тa eтapли фaктopлapгa aжpa-тилди.

Биpинчи фaктop фaoллик дeб нoмлaниб, куйидaги шкaлaлapни уз ичигa oлaди: Фaoллик I пaccивлик, Эcтeтик кaмoлoт I дид^злик Ишбилapмoнлик I дaнгacaлик Ишoнувчaнлик I ишoнмacлик Сoддaлик I aйёpлик Bиждoнлилик I виждoнcизлик Mex1pибoнлик I бeмex1pлик Xиc туЙFугa бepилиш I бeфapклик Аниклик I мaвx1умлик Англaнгaнлик I aнглaнмacлик Бу epдa шaxcнинг шaxcий cифaтлapини уз ичигa йлувчи фaoллик фaктopлap якк°л кyзгa тaшлaнaди.

Иккинчи фaктop кучлилик дeб нoмлa-ниб, яъни кoмпeтeнция дeб интepпpeтaция килин^н вa куйидaги cифaтлapни уз ичи^ oлгaн:

Билимлилик I билимcизлик Пpoфeccиoнaллик I укувcизлик Maкcaдгa интилувчaнлик I мaкcaдгa интил-мacлик

Tушунapлилик I тушунapcиз Узини узи aнглaш I узини aнглaмacлик Аклгa тaяниш I aклни ишлaтмacлик Taнкидийлик I тaнкидcиз Maнтикий тaфaккуp I мaнтикcизлик Maдaниятлилик I мaдaниятcизлик Mуcтaкил фикp I фи^ кapaмлиги кaби cифaтлap жoйлaштиpилди.

Учинчи фaктop бarçoлaш дeб нoмлaниб, яъни шaxcий cифaтлap бax1oлaшиши дeб интep-пpeтaция килингaн вa куйидaги cифaтлapни уз ичигa oлгaн:

Оптимизм I пeccимизм Baтaнпapвapлик I кocмoпoлитизм Xaлoллик I нйпйклик Хoлиcлик I ёлFoнчилик Сaмимийлик I кибpлилик Дил^шлик I дилкaш эмac Андишaлилик I aндишacиз Сaxийлик I xacиcлик Xaвac I х^^д Pax1млилик I pax1мcиз кaби cифaтлap жoйлaштиpилгaн. Олингaн нaтижaлap тax1лили шуни кypcaтaдики, бapчa йyнaлишдa тax1cил oлaётгaн тaлaбaлap вa yкувчилapнинг oбpaзлapи yзapo мoc пapaмeтpлapгa э^, биpoк aйpим xуcуcи-ятлapнинг ифoдaлaнишидa мaълум фapклap х^м 6op. Taдкикoтимиз дaвoмидa йлин-гaн бapчa нaтижaлapни ceмaнтик пpoфилини тaккocлaдик вa мaълумoтлap куйидaги 1-жaд-вaлдa кeлтиpиб утил^н.

Фaoллик фaктopидa тaбиий йyнaлиш тaлaбaлapи тacaввуpлapидa виждйнлилик, мex1pибoнлик, aниклик, aнглaнгaнлик cифaт-лapи уcтунлигини кypишимиз мумкин. Гумa-нитap йyнaлиш тaлaбaлapидa э^ aнглaнгaнлик cифaти уcтунлик килгaн. Texник йyнaлиши тaлa-бaлapидa ишoнувчaнлик, aнглaнгaнлик cифaт-лapи юкopи бax1oлaнгaн. Taдкикoтдa ишти-poк этгaн лицeй yкувчилapидa мex1pибoнлик, aниклик, aнглaнгaнлик cифaтлapи уегунлик килгaн бyлca, мaктaб yкувчилapидa э^ фaoл-лик, ишбилapмoнлик, ишoнувчaнлик, coддa-

ЗДMOHДBИИ TДЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИE 2021, 12 (109)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 45

ч_У

1-жадвал. Успиринларнинг илмий тасаввурларининг семантик куриниши

Таълим йуналишлар Фаоллик фактори Кучлилик фактори Бахолаш фактори

Табиий фанлар йуналиш виждонлилик, мехрибонлик, аниклик, англанганлик максадга интилувчанлик, тушунарлилик, узини узи англаш, аклга таяниш, мантикий тафаккур, маданиятлилик, мустакил фикр ватанпарварлик, халоллик, хавас, рахмлилик

Гуманитар йуналиш англанганлик максадга интилувчанлик, узини узи англаш, мустакил фикр ватанпарварлик, хавас, рахмл илик

Техник йуналииш ишонувчанлик, англанганлик танкидийлик, мантикий тафаккур, мустакил фикр ватанпарварлик, халоллик, хавас

Лицей укувчилари мехрибонлик, аниклик, англанганлик билимлилик, максадга интилувчанлик, аклга таяниш, танкидийлик, мантикий тафаккур, маданиятлилик, мустакил фикр оптимизм, ватанпарварлик, дилкашлик, андиша-лилик, хавас

Мактаб укувчилари фаоллик, ишбилармонлик, ишонувчанлик, соддалик, виждонлилик, мехрибонлик, англанганлик максадга интилувчанлик, тушунарлилик, узини узи англаш, аклга таяниш, мустакил фикр оптимизм, ватанпарварлик, дилкашлик, андиша-лилик, хавас

лик, виждонлилик, мехрибонлик, англанган-лик каби сифатлар афзалликларга эга деган тасаввурда эканликларини кайд этилган. Фаол-лик омилида барча йуналиш вакилларида англанганлик сифати айнан мос тушганини куришимиз мумкин. Шахс учун илмий тасаввурда англанганлик сифати юкори булиши албатта, мухим шахс сифатлари булиши кера-клиги тадкикот давомида таъкидланди.

Кучлилик факторида табиий йуналиш талабаларининг мазкур омил буйича максадга интилувчанлик, тушунарлилик, узини-узи англаш, аклга таяниш, мантикий тафаккур, маданиятлилик, мустакил фикр сифатлари юкори бахоланган. Гуманитар йуналиш тала-баларида эса максадга интилувчанлик, узини-узи англаш, мустакил фикр сифатлари етак-чилик килган. Техник йуналиши талабаларида танкидийлик, мантикий тафаккур, мустакил фикр сифатлари бошка сифатларга нисбатан афзалликка эга булган. Лицей укувчиларида эса билимлилик, максадга интилувчанлик, аклга таяниш, танкидийлик, мантикий тафаккур, маданиятлилик, мустакил фикр сифатлари устунликка эга булган булса, мактаб укувчиларида эса максадга интилувчанлик, тушунарлилик, узини-узи англаш, аклга тая-

ниш, мустакил фикр сифатлари устунликка эга-лигини куришимиз мумкин. Кучлилик факторида мустакил фикр сифати барча йуналиш вакиллари томонидан эътироф этилганини кузатишимиз мумкин. Илмий фаолият билан шугулланаётган инсонлар учун мустакил фикр сифати мухим эканлигини куришимиз мумкин.

Бахолаш факторида табиий йуналишда тахсил олаётган талабалар ватанпарварлик, халоллик, хавас, рахмлилик сифатларини афзал курган булсалар, гуманитар йуналишда тахсил олаётган талабалар хам ватанпарварлик, хавас, рахмлилик сифатларини афзал курдилар. Техник йуналиши талабаларида эса халоллик, хавас сифатларини устунлигини куришимиз мумкин. Лицей укувчиларида ватанпарвар-лик, халоллик, холислик, самимийлик, сахий-лик, хавас, рахмлилик сифатлари устунликка эга булган булса, мактаб укувчиларида эса, оптимизм, ватанпарварлик, дилкашлик, анди-шалилик, хавас сифатлари юкори бахоланган. Бахолаш факторида барча йуналиш вакилла-рида ватанпарварлик ва хавас сифати айнан мос тушганини куришимиз мумкин.

Тадкикотларимиз натижалари шуни курсатдики, успиринлар илмий тасаввурла-рида шахсда англанганлик, мустакил фикр,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

1-расм.

Успнрнн,паркинг илмий I ¿юлвнур. 1Л[1»нн ^иш хос модели

Англанганлик

Муста КIIЛ ф|1Кр

j

илмии

ТАФАККУР

I

Ватяннарпнрлпк

ватанпарварлик, х,авас каби шахе сифатла-рини англаш билан бирга унга объектив муно-сабатда булганлар. Семантик дифференциал методикаси оркали успиринларнинг илмий тасаввурларининг узига хос модели намоён булганини куйидаги расмда тасвирини куришимиз мумкин (1-расм).

Инсон шахсини, унинг илмий тафаккурини камол топтириш, успиринларни бой маданий меросимиз х,амда тарихий кадриятларимизга х,урмат-эътибор, мамлакатимизга мех,р-мух,аббатли рух,ида тарбиялаш олдимиздаги энг мух,им вазифалардан биридир. Илмий тасаввурлар шахс ижтимоий тасаввурларининг таркибий булагидир. Илмий тасаввурлар, шахсдаги шундай тасаввурларки, унинг маз-мунини шахснинг жамиятдаги узаро муноса-батлари жараёнида намоён буладиган ижтимоий хулк меъёрларига мос равишда билим ва куникмаларни ташкил этади.

Шахснинг узи уйлаб топиб, узи бево-сита бажарган ишлари жуда осон хотирада сакланади. Бу х,одиса психологияда генерация эффекти деб аталади. Агар талаба ёки укитувчи бирор назарияни мустакил равишда узи исбот килган булса ёки бирор хулосага мустакил равишда келган булса, уни хох,лаган пайтда осонгина узлаштирганини (1-расм.)

англайди. Шахс янги илмий кашфиётларни мох^ятини англаши учун мустак,ил фикрга эга булиши керак. Марралар цанчалик баланд олинмасин, лойи^алар нечогли истицболли булмасин, Ватанни севадиган, чин юрак-дан ме^нат циладиган фидойи инсонларсиз уларни амалга ошириш имконсиз.

Ватанни севиш, ватанпарвар булиш, ундаги бор нарсаларни ардоклаб, соFиниб яшаш инсоният табиатида мавжуд булган нозик x1ис-туЙFудир. Инсоннинг уз халкига булган садокати ва фидоийлиги она Ватанни х,имоя килиши, тараккий топиб, х,ар томон-лама мустах,кам ва кудратли булиши х,амда халкининг тинч ва фаровон х,аёт кечири-шига имкон даражада х,исса кушиши билан улчанади.

Успирин онгида укув фаолиятида, визуал олам маълумотларида, оилавий муносабатлар жараёнида шаклланадиган ижобий ва янги илмий тушунчалар х,акидаги маълумотларни жамиятда ижобий, туFри, адекват хулк шак-лларини намоён килиниши ва у шахс сифа-тида мустакил фикрлашининг реал асоси индивидуал онгни ижтимоий онг билан боFловчи психологик механизмдир. Шунинг учун успиринлар илмий-инновацион тафак-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 12 (109)

курининг шаклланиши турли воситаларнинг мазмунига мос равишда кечади.

Хулосалар:

• успиринларда илмий-инновацион тафаккурининг шаклланишига таъсир этувчи воситаларни доимий тадкик этиш, натижада илмий тафаккурга эга шахсларда конструктив билимларнинг усишига, билимдонлигининг ошишига ва соFлом шахс сифатида шакллани-шига ёрдам беради;

• факторли тахлил натижаларига кура англанганлик, мустакил фикр, хавас, ватанпар-варлик каби шахс сифатлари илмий тафаккурга эга булган шахсда мужассам булиши тадкик этилди;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• успиринларда муваффакият мотиви, ижодийлик, мустакил фикр каби хусусият-ларининг юкорилиги уларда илмий тафак-кур ривожланишининг ортиб боришига олиб келади;

• успиринларда илмий-инновацион тафаккурни ривожлантиришнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари буйича тадкикот жараёнидан олинган натижалар уларни кел-гуси касбий фаолиятига кадам куйишида мухим сифатларнинг ортишига, атрофдагилар билан салбий муносабатларни олдини олишга, билимларнинг усишига ва муваффакиятли билим-куникмаларнинг психологик жихатдан ривожланишига самарали таъсир килади;

• успиринларнинг укув фаолияти дав-рида илмий мотивацияларини ошириш ва янги инновацион Fоялар куршовида туFри карор кабул килишлари учун доимий равишда ком-петентлиликни ривожлантириш ва мотива-

цион тренингларни ташкил этиш ижобий натижалар беради;

• успиринлик давридаги илмий-инновацион тафаккурни тадкик килиш алохида ахамиятга эга, чунки бу даврда йигит ва кизлар олдида уларнинг тафаккуридаги янги сифат тузилмаларини, илмий тафаккурни йулга солувчи узига хос сабабларни бошкарувчи, уларни самарадорлигига таъсир курсатувчи башорат килишнинг хамда танлаш, бахолаш ва карорлар кабул килиш механизмларининг янги шаклларини яратишни талаб килувчи куплаб хаётий муаммолар пайдо булади.

Успиринлар илмий-инновацион тафакку-рига таъсир этувчи воситаларни психологик узига хос хусусиятларини урганиб куйидаги амалий таклифларни беришимиз мумкин:

- успиринларни укиш ва жамоатчилик ишларида ижобий ютукларга эришганларни педагоглар томонидан купрок раFбатлантириб бориш;

- успиринларни туFри касб ва хунар тан-лашларида илмий манбаларни тахлил килишни тушунтириш;

- успиринларнинг касбга булган кизикиш ва кобилиятларини аниклаб, шу йуналишда таълим олишлари учун имконият яратиш, юкори синф укувчиларини олий таълим муас-сасаларига укишга киришга тайёргарлик куриш учун шароит яратиш;

- успирин ёшларнинг аник максадларига эришишлари учун доимий мотивациялар моделидан фойдаланиш;

- турли касб сохасидаги етакчи мутахас-сислар, муваффакиятли илм ахли билан учра-шувлар уюштириш;

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Жадал ривожланаётган иктисодиёт учун замонавий кадрлар керак. // "Халк сузи" газетаси, 2018 йил 25 октябрь.

2. Абульханова-Славская К.А. Социальное мышление личности: проблемы и стратегии мышления // Психологический журнал. — 1994. — № 4. — С. 35-39.,

3. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. -СПб.: Питер. 2000. - 288 с.

4. Брушлинский А.В. Развитие творческого мышления у учащихся. — М., 1994.

5. Выготский Л.С. Психология развития человека. -М.: Изд-во Смысл; Изд-во Эксмо, 2005. -665с.

6. Гилфорд Дж.. Три стороны интеллекта: Психология мышления. М., 1965. С. 433-457.

7. Дружинин В.Н. Хазратова Н. В. Экспериментальное исследование формирующего влияния среды на креативность // Психологический журнал. 1994. № 4. С. 83-93.

8. Осгуд Ч. И др. Приложение методики семантического дифференциала к исследованиям по эстетике и смежным проблемам.//Семиотика и искусствоиетрия. М. 1972. С. 3-34.

9. Пиаже Ж. Аффективное бессознательное и когнитивное бессознательное. Вопросы психологии. №6. 1996. -С. 25-31.

10. Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация. М, 2002.

11. Torrance E.P. Torrance test of creative thinking: Norms-technical manual, Lexington: Personnel press, 1974.

12. Тихомиров O.K. Психология мышления. -М.: Академия, 2002. -287 с.

13. Фарфиева К.А. Оммавий ахборот воситалари таъсирида талабаларда ижтимоий тасаввурлар шаклланишининг узига хослиги. Диссертация автореферати. - Тошкент: 2005.

14. Фельдштейн Д.И. Человек как созидатель и носитель социального. -М., 2007, с.15

15. Fозиев Э^. Тафаккур психологияси. - Т.: Укитувчи. 1990. - 183 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.