Научная статья на тему 'Соғлом тафаккур ривожланишининг ижтимоий-психологик механизмлари'

Соғлом тафаккур ривожланишининг ижтимоий-психологик механизмлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
374
102
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тафаккур / соғлом тафаккур / шахс / ўқувчи / маънавий / моддий / эстетик / соғлом фикр / фазилат / хусусият / оила / мышление / здоровое мышление / личность / ученик / духовность / материальный / эстетический / здоровая мысль / черта характера / особенность / семья

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдураҳмонова Зуҳра Абдураҳмон Қизи

Мақолада соғлом тафаккур муаммоси, унинг долзарблиги, мамлакатимиз ва хориж олимлари томонидан ўрганилганлиги, ўқувчиларда соғлом тафаккур ривожланишига таъсир этувчи омиллар, ижтимоий-психологик механизмлар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕХАНИЗМ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ЗДОРОВОГО МЫШЛЕНИЯ

В статье раскрывается проблема здорового мышления, его актуальная значимость, мнения и опыт отчественных и зарубежных ученых, развитие здорового мышления у учащихся и действующие на него факторы, социально-психологический механизм мышления.

Текст научной работы на тему «Соғлом тафаккур ривожланишининг ижтимоий-психологик механизмлари»

Абдура^монова Зух,ра Абдурах,мон ^изи,

Низомий номидаги ТДПУ «Педагогика ва умумий психология» кафедраси таянч докторанти

СОМОМ ТАФАККУР РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ

АБДУРАЦМОНОВА З.А. СОПЛОМ ТАФАККУР РИВОЖЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ

Маколада соFлом тафаккур муаммоси, унинг долзарблиги, мамлакатимиз ва хориж олим-лари томонидан урганилганлиги, укувчиларда соFлом тафаккур ривожланишига таъсир этувчи омиллар, ижтимоий-психологик механизмлар ёритилган.

Таячн суз ва тушунчалар: тафаккур, соFлом тафаккур, шахс, укувчи, маънавий, моддий, эстетик, соFлом фикр, фазилат, хусусият, оила.

АБДУРАХМОНОВА А.З. МЕХАНИЗМ СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ЗДОРОВОГО МЫШЛЕНИЯ

В статье раскрывается проблема здорового мышления, его актуальная значимость, мнения и опыт отчественных и зарубежных ученых, развитие здорового мышления у учащихся и действующие на него факторы, социально-психологический механизм мышления.

Ключевые слова и понятия: мышление, здоровое мышление, личность, ученик, духовность, материальный, эстетический, здоровая мысль, черта характера, особенность, семья.

ABDURAHKMONOVA Z.A. MECHANISM OF SOCIO-PSYCHOLOGICAL DEVELOPMENT OF SANOGEN THINKING

There is disclosed in the article the issues of sanogen thinking, these actual significance, openion of the conumtry and international scientists, development of sanogen thinking among pupil, and factors influencing ti that, socio-psychological mechanism of thinking.

Keywords: healthy, healthy opinion, person, pupil spiritual, real, grace, good fashion, quality, peculiarity, family.

Дунё мамлакатлари ацолиси цаётида турли мафкуравий глобаллашув муаммоси кечаётган бир пайтда, улгайиб кела-ётган ёш авлодни ана шундай муаммолардан асраш, турли таразли ёт тоялардан цимоя цилиш, ахборот хуружи орцали уларнинг тафаккурини эгаллаш цамда вайронкор цара-катларга жалб этмоцчи булаётган «тарбиялар»га царши иммунитет цосил цилишда сотлом тафаккурга эцтиёж сези-лади. Шунинг учун цам Узбекистон ёшларида сотлом тафак-курни ривожлантириш давлатнинг энг долзарб масаласига айланиб бормоцда.

Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги Конунида белгиланганидек, уму-мий урта таълим билимларнинг зарур х,аж-мини беради, мустакил фикрлаш, ташкилотчи-лик кобилияти ва амалий тажриба куникма-ларини ривожлантиради, дастлабки тарзда касбга йуналтириш ва таълимнинг навбатдаги боскичини танлашга ёрдам беради. Болалар-нинг кобилияти, истеъдодини ривожлантириш давлат сиёсати даражасида белгилаб ку-йилган.

Чунки соFлом тафаккурга эга усмир ёшдаги укувчи ёшлар жамиятнинг эртанги кунини белгиловчи кучга эга, юртимизнинг баркарор ривожланиши, ватан озодлиги ва ободлигини таъминлашга хизмат килиб, халкнинг эртанги кун такдирини хал килади. СоFлом тафаккурли укувчи ёшлар жамият равнакининг гарови-дир. Хамма даврда соFлом тафаккур психология фанининг объекти булиб келган.

Шахснинг соFлом усиб улFайиши, унинг интеллектуал ривожланиши, жисмонан соF-лом, маънавий етук, х,ар томонлама камол топиши, жамиятда уз урнини топиши ва сама-рали фаолият олиб боришида соFлом тафаккур мух,им ах,амият касб этади.

СоFлом тафаккур усмир ёшдаги укувчини х,ар кандай оFир вазиятда х,ам тушкунликка тушмасдан эртанги кунга ишонч билан карашга ва факат олдинга интилиб яшашга ундайди. СоFлом тафаккур аввало укувчи-ларнинг дунёкараши, сиёсий ва х,укукий мада-нияти, фукаролик позициясида намоён булади. Шахс тафаккури канчалик соFлом булса, унинг рух,ияти, жисми шунчалик соFлом эзгуликка йуналган булади. Усиб улFайиб х,аётга кириб келаётган укувчининг фикрлаши канча соф эркин булса, у шунча зарарсиз

фикрлайди, шукрли, сабрли ва беFараз булади. Бугунги кунда гузал хулк, туFри акида асосида тарбияланган, эх,тиёткор, соFлом фикрлай ола-диган фарзанд х,аётда акл-идрок билан иш тута олади. Иймон эътикодда собит туради, эркин ва мустакил фикрлай олади, мафкуравий хуружларга берилмайди, алдовларга учмайди х,амда вайронкор ташвикотларга алданиб колмайди. Ватани, халки, оиласи, кас-бига садокат рух,ида ёндашади. Ана шундай умуминсоний сифатларга эга шахс ижтимоий психология сох,асида соFлом тафаккур эгаси саналади. Демак, усмирлик ёшидаги укувчилар ёшлигидан соFлом эътикодли, билимли, садо-катли, одобли ва соFлом тафаккурга эга шижоатли булиб вояга етиши учун ижтимоий-психологик тажрибага эга булиши, дунёвий ва диний илмдан хабардор булиши лозим. Бу масалада Абу Наср Фаробий шундай дейди: «Комилликка даъвогар шахс уч тоифа илмдан хабардор булиши лозим, диний, дунёвий ва тиббиёт сох,аси». Мана шу фикрга эътибор каратилса, урганилаётган мавзунинг долзарб-лигига асос була олади. Фаробийнинг фикрича, инсон тафаккурининг соFлом булиши учун дунёвий илм, калбнинг соFломлиги учун диний илм, тананинг соFломлиги учун айнан тиббиёт илми лозим. Инсон х,аёти давомида гигиенага риоя этиши, баданини озода тутиши тананинг соFломлиги гаровидир.

Тарихга назар соладиган булсак, канчадан-канча буюк шахслар етишиб чиккан, уларни буюк килган, тарихга номини колдирган нарса х,ам айнан миллий Fурур, миллий ифтихор, миллат, эл-юрт такдири учун куйиниш, халкнинг эртанги кун такдирига каЙFуриб яшаш, бунинг учун бор куч^айратини ишга солиб, ор-номус, виждон, адолат, мех,натсеварлик,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

яратувчанлик каби соFлом тафаккур билан яшаганлигидир. Ана шу сифатларга эга булган авлод бугунги фан тили билан айтганда соFлом тафаккур эгасидир.

СоFлом тафаккур ривожланган укувчи х,амиша уз карашларини ижобий асослайди, керак булганда х,имоя килади, туFри хулоса чикаради, уз бурчини адолатли бах,олайди. СоFлом тафаккурга эга укувчи ички низони ижобий бартараф этади. Шунинг учун юрти-мизда соFлом тафаккурга эга шахслардан ибо-рат баркамол авлод тарбиясига алох,ида эъти-бор каратилмокда.

Укувчи ёшларда соFлом тафаккурни ривож-лантиришнинг ижтимоий-психологик омилла-ридан бири аввал бу оила, мах,алла булса навбатдаги мух,ит бу умумий урта таълим муассасасидир. Демак, аввало айнан ижти-моий институтларда шахслараро муносабат-ларнинг туFри ташкил этилганлигига боFлик. Оилада ота-она, катталарнинг ижтимоий муносабатларга реакцияси асосида таъсир килса, умумий урта таълим тизимида синф рах,бари, фан укитувчилари, мактаб етакчиси ва мактаб амалиётчи психологининг узига хос урни бор. Асосий масала шундаки, усмир ёшдаги укувчиларда утиш даврида биологик, физиологик, психологик узгаришлар натижа-сида турли кийинчиликларни осон енгиши ва реал х,аётни туFри англаш масаласи туради. Бундай кийинчиликларни соFлом тафаккур ривожланган укувчилар ижобий, мазмунли, аник бир максад билан безарар, бехатар енгиб утиши мумкин. Укувчилар олдига куйил-ган масала юзасидан соFлом тафаккурга эга шахс соFлом мушох,ада юритиб эхтиёткорлик билан узининг х,аёт х,акикатини кашф этади.

СоFлом тафаккур муаммоси купгина хориж олимлари томонидан урганилган. Шу жумла-дан, Ю.Н.Крайнова, Л.В.Рубцова1,

Т.Н.Васильева, М.С.Козловская, М.М.Данина каби хориж олимлари узларининг илмий

1 Рубцова Л.В. Формирование и развитие саногенного мышления личности как фактор успешной социализации в контексте психолого-педагогических исследований. Материалы Международной научно-практической конференции Министерство образования РФ. - Новосибирский государственный педагогический университет. 2004. -С. 180-194.

тадкикот ишлари ва илмий маколаларида у ёки бу даражада урганилган.

Имом ал-Бухорий, Имом Термизий, Ах,мад ФарFоний, Абу Наср Форобий, Махмуд Кош-Fарий, Абу Райх,он Беруний, Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Ах,мад Яссавий, Алишер Навоий ва бошка алломаларнинг карашларида х,ам ёшларни соFлом фикрлашга ургатиш, соFлом тафаккур, маънавий дунёкараш, соFлом акл масаласига у ёки бу даражада эътибор каратилган. Куръони Карим ва муборак х,адис-ларда х,ам одам маънавий камолотини таъ-минлашда соFлом фикрлашга боFлик долзарб муаммо эканлиги устуворлик килади.

Республикамизда баркамол авлодни шакл-лантириш ва замонавий ракобатбардош кадр-ларни етиштиришда уз х,иссасини кушиб кела-ётган бир катор олимларимизнинг илмий фаолияти, илмий тадкикот ишларида тафаккур, соFлом тафаккур, маънавий тафаккур, тарихий тафаккур, ижодий тафаккур, эстетик тафаккур масалалари х,акида илмий фалсафий, педагогик, психологик муаммолар кенг урганилган.

Жумладан, узлуксиз таълимда, умумтаълим мактаби укувчиларида янгича тафаккур тар-зини шакллантиришнинг миллий модели Ш.Э.Курбонов, У.И.Иноятов, Э.А.Сейтхалилов, Ш.С.Шарипов, Э.Р.Юзликаевалар томонидан тадкик этилган2.

Замонавий шароитда соFлом тафаккурни ривожлантиришга доир илмий-тадкикот ишлари фалсафий, психологик-педагогик ва методик йуналишларда амалга оширилмокда. Тарихий тафаккурни ривожлантиришнинг фалсафий-методологик жих,атлари Б.Х.Ходжаев3, Э.Юсупов, Ж.Туленов, А.Бегматов, Н.Жураев, А.Чориев, О.Fайбуллаев, Г.Ж.Туленова, А.Тойнби каби олимларнинг илмий ишларида чукур тах,лил этилган.

2 Курбонов Ш., Иноятов У., Сейтхалилов Э., Шарипов Ш., Юзликаева Э. Миллий таълим модели ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури: «Ислом Каримов модели» -Узбекистан мустакиллигининг юксак ютуFи ва натижаси. - Т.: ТДПУ, 2013. -182-б.

3 Ходжаев Б.Х. «Умумтаълим мактаби укувчиларида тарихий тафаккурни модернизациялашган дидактик таъ-минот воситасида ривожлантириш» докторлик диссер-тацияси автореферати. - «Академия ноширлик маркази», 2016. -7-8-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

Психолог олимлардан Л.С.Рубинштейн,

A.Маслоу, А.Леонтьев, М.Г.Давлетшин, Э^озиев,

B.М.Каримова, Р.И.Суннатова, Н.С.Сафаев, З.Т.Нишонова кабилар томонидан муаммо-нинг психологик жихатлари урганилган.

Педагог олимлардан Д.Шарипова, О.Мусур-монова, М.Куронов, У.Махкамов, Р.Сафарова, Ш.Мардонов, Д.Рузиева, Н.Эгамбердиева, Ш.Шодмонова, Ш.Шарипов, О.Жамолдинова, В.Сластенин, И.Исаев, Е.Шиянов З.Т.Солиева каби олимларининг илмий изланишларида мустакиллик, миллий, маънавий-ахлокий, ижо-дий, бадиий, инновацион тафаккурни ривож-лантириш масаласининг узига хос жихат-ларини очиб беришга алохида эътибор каратилган.

Укувчи-ёшларда тафаккурни ривожланти-риш муаммоси билан боFликликда турли соха олимлари томонидан илмий изланишда маъ-лумот ва тахлиллар олиб борилган булса-да, бирок бугунги глобаллашув шароитда геосиё-сий жараёнларнинг ривожланиши, инсон онги ва калби учун мафкуравий курашларнинг турли куринишида инсон тафаккурига таъсир курсатиш авж олаётганлиги уларга карши соFлом иммунитет билан тура олиш омили сифатида бугун улFайиб келаётган укувчи-ёшларда айнан соFлом тафаккурни ривожлан-тириш масаласи махсус тадкик этилмаган.

Биринчи Президентимиз Ислом Каримов таъбири билан айтганда, «Маънавий тахдид деганда, аввало, тили, дини, эътикодидан катъи назар, хар кайси одамнинг том маъно-даги эркин инсон булиб яшашига карши каратилган, унинг айнан рухий дунёсини издан чикариш максадини кузда тутадиган мафкуравий, Fоявий ва информацион хуруж-ларни назарда тутиш лозим, деб уйлайман»1.

Масалани психологик томондан ёритадиган булсак, табиатнинг таркибий кисмлари ва жамиятнинг аъзолари билан турли шаклдаги, хар хил хусусиятли муносабатга киришиши, улар билан муомала килиш маромларини дав-рий «муваккат тарзда» узгаришни вужудга кел-тиради. Ана шу узгариш туфайли муваффакият ва муваффакиятсизлик, омад ва омадсизлик, оптимизм ва пессимизм, романтика ва реалия,

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015. -13-14-б.

симпатия ва антипатия, прогресс ва регресс, жушкинлик ва тушкунлик, фаоллик ва сустлик, соFлом тафаккур ва носоFлом тафаккур каби биринчиси ижобий, иккинчиси эса салбий рухий ходиса келиб чикади.

Фаолият хулк, тафаккурнинг хаёт давомида бир текис кечишини таъминловчи эмоционал холат баркарорлигининг бузилиши унга киёс килинган муваффакиятнинг бирламчи омили туFрисидаги илмий маълумотларни шубха остида колдиради. Оламда жамики нарсанинг бошланFич асоси биринчидан эмоция деган Fояни, унинг кийматини умумий фонда бир-мунча кадрсизлантиради, лекин иккинчи, усту-вор ва етакчи, умумий ва хусусий объектив ва субъектив, мухим ва номухим мезонлар, ало-матлар, улчамлар ёрдами билан бахоланиши ушбу психологик масала мохиятини окилона талкин килиш заруриятини юзага чикаради. Агар шундай булса, уларнинг мохиятини келти-риб чикарувчи сабаблар, харакатлантирувчи кучларни муайян далилларга асосланиб тахлил килиш муаммоси майдонга келади.

Инсон фаолиятида унинг хулки, тафаккур жараёни муайян конуниятларга асосланган холда амалга ошиши хам объектив, хам субъектив шарт-шароитларга боFлик. Табиий омил-ларни келтириб чикаручи объектив шарт-шароитлар, яъни микро- ва макромухит, мод-дий борлик, ёрдамчи воситаларнинг мавжуд-лиги, уларнинг юксак талабларга жавоб бера олиш имконияти, ташки куз^атувчиларнинг безарарлигини келтириб чикаради. Табиий шарт-шароитлардаги тукисликдан ташкари айрим етишмовчиликлар ва узилишларнинг содир булиши нуксонларни келтириб чикаради, бунинг окибатида рухий кечинмалар, асосан тафаккурнинг фаоллиги, илдамлиги, максадга йуналганлиги бузилади.

Табиий шарт-шароитлар, мухит таъсирида инсон рухий оламида бир катор кескин, хам сифат, хам микдор узгаришлари вужудга келади, улар янгиланишлар, янги фазилатлар, хислатлар туFилишида намоён булади. Объектив шарт-шароитлардан ташкари, инсон омили билан узвий боFликлик булган субъектив шарт-шароитлар тафаккур, муомала, фаолият, хулк-нинг ижтимоий турмушда самарали амалга ошишини узлуксиз равишда таъминлаб туради. Субъектив шарт-шароитларнинг каторига шахс-нинг баркарорлиги, характернинг мустах-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

камлиги, эх,тиёж, мотив, маслак, салох,иятининг пухталиги, узини узи бошкариш услубининг катъий равишда шаклланганлиги, биологик шартланган хислатлар эса узаро уЙFунлашганлиги кабилар киради1.

Одатда объектив ва субъектив шарт-шароитлардаги узгаришлар туфайли ижобий ёки салбий хусусиятли психологик х,олатлар, х,одисалар, хислатлар, кечинмалар, фикр-мулох,азалар устуворлиги юзага келиб, моддий асос функциясини бажарувчи олий нерв фао-лиятини, марказий нерв системасининг ритми-касини, ишчанлик кобилиятини пасайтиради. Натижада х,аёт фаолияти ишдан чика бош-лайди, умидсизлик, келажакга нисбатан ишонч-сизлик, ижтимоий мух,итга совукконлик, х,ар бир вазиятни факат негатив томонини х,ис кила бошлайди. Бу уз-узидан инсонни ёмон одат-ларни ортиришига, ахлок меъёридан чикишига сабаб булиши мумкин. Агар ижобий шарт-шароит булса, уз-узидан маълумки, соFлом тафаккур хукмронлик килади. Бу омил атрофга ижобий муносабат, кутаринки кайфият, фао-лият самарадорлиги, беFараз муносабат, баFрикенглик ва калб сокинлигини таъмин-лашга хизмат килиши табиий. СоFлом тафаккур х,икмат малакасини х,осил килади ва калбни тетиклаштиради. СоFлом тафаккур катта аклий кувват булиб, турли вазиятларда х,ам шахслар-нинг огох,лигига ва туFри йул тутишига ёрдам бериб, шахсда комил дунёкараш уЙFонишига олиб боради2.

Шахс тузилишга фавкулоддаги вазиятлар-нинг ички ларзаси фаолият, хулк ва муомала-нинг онглилик х,олатидан онгсизликка утишини такозо этади, бинобарин, муваффакиятсизлик реалияга айланади.

Инсон табиатан х,аётий тасодифларга учрайди. Бундай тасодифларга дуч келганда баъзан ожизлик ёки кучсизлик килиши мумкин. Ана шундай муаммоларни х,ал килиш жараёнида бевосита тафаккур хизмат килади.

1 Fозиев Э. Умумий психология. Психология мутахас-сислиги учун дарслик. - Тошкент: «Университет», 2008.

- 23-бет.

2 Fозиев Э. Умумий психология. Психология мутахас-сислиги учун дарслик. - Тошкент: «Университет», 2008.

- 23-бет.

Демак вазиятларни туFри тах,лил этиш, муам-мони бартараф килиш, безарар х,аракат килиш учун х,ам шахс соFлом тафаккурга суянади.

• инсон онгли мавжудот экан у яратиш, янгилаш, яхшилаш, узгартириш имконига эга. Лекин табиатнинг таркибий кисмлари, инстинктлар, шартсиз рефлекслар таъсирини курсатади

• шахснинг ички ва ташки тана аъзолари фавкулоддаги ходисалар ва вазиятларга мос-лашган эмас (стихия, х,алокат, тасодиф, стресс, аффект, хавф-хатар-риск);

• шахсда соFлом тафаккур ривожланмаган-лиги сабабли, турли вазиятлардан куркиш билан боFлик x1ис-туЙFуларни олдиндан сезиш, пайкаш, курашиш, енгиш каби имкониятларга эга эмас

• шахсда х,аётга тайёрланмагани, х,аётий куникма шаклланмаганлиги сабабли у х,аётий тасодифлар курбонига айланиб колиши мум-кин.

Шунинг учун х,аётга энди кириб келиб, х,аётнинг ёзилган ва ёзилмаган конунларни, табиат ходисаларини англаётган шахс х,аётнинг тасодифларига туFри реациясини шаклланти-риб борилиши лозим. Мактаб амалиётида турли психологик методикалар, психологик тренинглар, характер, темпераментни аниклаш буйича тестлар, интеллектни аниклаш тест, маънавий дунёкараш, тафаккурни аниклаш суровномалари, савол-жавоб утказилиши, шу билан бирга х,ар томонлама ривожланишни таъминлайдиган тренировкалар олиб борилиши шахсни х,аётида учрайдиган турли хавф-хатарларга тайёрлайди.

Жах,он психологияси фанининг маълумотла-рига караганда, муваффакиятсизликдан ^еч ким х,имояланган эмас. Маълумки, жисмоний, ахлокий ва аклий баркамоллик туб маънодаги комил инсон туFрисида мулох,аза юритишга имкон беради. Комиллик даражаси субъек-тнинг маънавий дунёсига айланмас экан, тасо-дифлар, фавкулоддаги вазиятлар шахс томони-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

дан одатий ходиса сифатида осойишта кабул килинмайди1.

Француз психологи П.Жане (1857—1947) шахс психик ривожланишнинг биологик ва ижтимоий муносабатлар муаммоси билан шуFулланди.

Унинг назариясига биноан инсон психика-сининг соFлом ривожланиши ижтимоий муно-сабатларга боFлик, зотан жамият ва табиат уртасидаги турли алокалар тизимининг шак-лланиши инсоннинг усишини белгилайди. У алока деб, хатти-харакатни тушунади. Бу эса кишининг атроф мухитга шахси муносабатидан бошка нарса эмас, албатта. П.Жаненинг фикрича, энг кимматли, ахамиятли, ижтимоий харакат хамкорликдаги фаолиятда уз ифода-сини топади, шахслараро ташки муносабатлар ривожланишнинг принципи хисобланади. П.Жане уз тадкикотларида психиканинг турт даражаси:

а) харакат реакциясининг усиши;

б) идрок килиш харакатининг усиши;

в) шахсий-ижтимоий харакатнинг усиши (узининг харакатини бошка кишиларга мос-лаштириш);

г) аклий содда хатти-харакатнинг усиши (нутк ва тафаккурнинг ривожланиши) мавжуд эканлигини асослаган.

Швейцариялик психолог Ж.Пиаже (1896— 1980) инсон тафаккурининг камол топишини бир неча даврларга ажратиб урганишни тавсия килади:

1. Бола — ташки мухит - маълумотларни кайта ишлаш.

2. Тафаккур: а) ижтимоий давргача; б) ижтимоий давр.

3. Интеллект (акл):

• сенсомотор — 2 ёшгача;

• операционал давргача — 2— 7(8);

• яккол операция даври — 7(8) —11(12) ёшгача;

• расман (формал) операция даври —11(12) —15 ёшгача2.

Ж.Пиаженинг таълимотида намоён булишига кура шахснинг ривожланиш даврла-ридан 3-давр яъни расман операция даври (11-15 ёшни) айнан усмир ёшли укувчининг комилликка, мустакилликка, кенг тафаккур юритишга утиш боскичидир. Комилликни шак-ллантиришда соFлом тафаккурни ривожланти-риш масаласи куйилади. Комиллик укувчини уз саломатлигини асраш ва уз фаолиятини жамият равнаки, эзгулик сари йуналтириш, шунингдек замонавий хаётда мавжуд булган турли тиб-бий, экологик, ижтимоий, иктисодий тахдидлардан инсонни мухофаза килиш билими ва малакалари мажмуасидан иборат-дир. СоFлом тафаккур мазмунан мураккаб ва тармокланган тушунча эканлигини намоён этмокда. Жумладан, соFлом тафаккур ривож-ланган укувчининг психологик киёфаси-безовталанмаслик, Fам чекмаслик, вахимага тушмаслик, яхшиликларни кутиб яшаш, кела-жакни порлок тасаввур килиш, кечириш, позитив ёндашиш, уз -узини назорат килиш, бекор-чиликдан кочиш, зарарли одатлардан тийилиш, хавас килиш, хасаддан тийилиш, тушкунликдан тийилиш.

Мулокотда соFлом тафаккурга эга укувчи узгаларга купол, каттик гапирмаслик, х,акорат килмаслик, ёлFон, узгалар хатосини буртирмаслик, узгалар фикрини хурмат килиш, тинглаш, холисона муносабат билдириш, раFбатлантириш, илхомлантириш, рахмат, мин-натдорчилик, хамдардлик туЙFуларини намоён эта олиш, маълумотни аник, равшан, максадли тушунтира олишида намоён булади.

Эстетик туЙFунинг соFлом тафаккур ривож-ланишига таъсири- завкланиш инсон онгига хаёт кувватини беради. Шундай экан табиатдан яхшиликлардан бахра олиш, беFараз булиш, хатто хайвонларга зарар етказмаслик, гуллар-нинг ифори, ранглари, чиройидан бахра олиш, атроф гузалликларини хис килиш, сокинликка, гузалликка интилиш, шукроналик туЙFуси

1 Fозиев Э. Умумий психология. Психология мутахас-сислиги учун дарслик. - Тошкент: «Университет», 2008. - 24-бет.

2 Fозиев Э. Онтогенез психологияси. Назарий-экспериментал тахлил. - Тошкент: «Университет», 2010. - 29-бет.

билан яшаш, инсонларга табассум улашиш, сокинлик ва нафисликка интилиш.

Укувчи ёшларни тарбиялашда моддиятнинг уЙFунлиги - якин кишиларга совFа бериш, мух-тожларга хадя улашиш, уз-узига хеч булмаганда бир ойда бир маротаба яхши курган бирор нарса харид килиш, ой, куёш, юлдузлар хатто булутларга караб табиатнинг муъжизаларидан куч олиш, давлат мулкини авайлаш, жамият мулкини асраш, борига каноат килиш.

Укувчиларда соFлом тафаккурнинг маъна-вий жих,атдан намоён булиши - шахс кадр кимматини англаш, инсонни кадрлаш аввало ота-онага, устозларга х,урмат эх,тиром, яхши-ликка чакирганда сузсиз итоат этиш, танбех,ларини беFараз кабул этиш, очик чех,ра билан мех,р-мух,аббатини суз ва амалда намоён этиш, уларнинг ташвишларига далда булиш, рух,ий мадад бериш, сузида собит туриш, мех,рибон, адолатли, садокатли, ватанпарвар, элпарвар, оилапарвар, болажонсифат булиб кичикларга иззатда булиб уларга Fамхурлик килиш, кексаларни кадрлаш, омонатдор, ростгуйлик маънавий киёфани курсатади.

Хулоса килиб айтганда укувчиларда соFлом тафаккурни ривожлантириш ижтимоий-психологик омиллари куйидаги вазифаларни амалга оширишни назарда тутади:

• оилада маънавий соFлом мух,итни яратиш, болага унинг шахси шаклланишига ёрдам бериш;

• маънавий дунёкарашни бойитишда болани ёшлигидан укиб урганишга одатланти-риш;

• болага унинг учун ижтимоий муносабат-ларда фойдали, мазмунли телекурсатувларни томоша килиши ва радио эшиттиришларни тинглашни тавсия килиш ва кумаклашиш;

• вакти-вакти билан тарихий-маданий музейлар ва кадамжолар, республика катта кутубхоналарига экскурсия уюштириш;

• бадантарбия билан мунтазам ш^улла-нишга ургатиш;

• интеллектни ривожлантирувчи аклий машFулотларга жалб этиш;

• боланинг саволлари ва фикрларини жид-дий кабул килиш х,амда чидам билан тулик жавоб бериш;

• болани ёшлигидан х,алоллик, туFрисузлик, мех,натсеварлик, масъулиятлилик ва садокатга ургатиш максадида шу масалалар акс этган эртак терапия, макол, ривоят, х,адис, куръон оятларидан, ибратли вокеаларни укиб, тах,лил килиб бериш;

• укувчи ёшларнинг дунёкараши, мустакил мушох,ада килиш кобилиятларини ривожлантириш, унинг ютукларини макташда самимий булиш;

• укувчи ёшларимизни диний-экстремистик Fоялар, турли ахборот хуружлари таъсиридан х,имоя килиш максадида ватанпарварлик, халкпарварлик, элпарварлик, юртга садокат туЙFуларини сингдириш;

• укувчи ёшларимизни дунёда авж олаёт-ган одам савдоси, наркобезнис, курол-яроF савдоси курбонига айланишини олдини олишда уларга инсон кадр-киймати, вафо, садокат, каноат, сабр, шукроналик туЙFуларини шакллантириш;

• хар куни бола билан юзма-юз сух,батлашиш, эх,тиёжлари билан кизикиш, хатоси учун масхара килмаслик, унга ёрдам бериш, ютуFи учун раFбатлантириш;

• уFил болаларга хакикий эр-йигитларга хос кийиниш, юриш, гапириш ва узини тутиш буйича курсатмалар бериш;

• киз болаларга аёлларга хос шарм-хаё, андиша, камтаринлик, авратларини бекитиш, миллий кадриятлар, узлигимизни англатувчи либосларда кийинишни сингдириш, «оммавий маданият», «европача маданият», »замонавий либос» каби карашларини тарбияловчи тушун-тириш ишларини олиб бориш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

• катъиятлилик, х,ушёрлик, ишбилармонлик, вактни кадрлай билиш, интизомлилик Халол-лик, ташаббускорлик, бурчга садокат, суз ва иш бирлиги, рух,ан уЙFоклик-хушёрлик, она тилига фидойилик каби хислатларни шакллантириш.

Юкорида келтирилган инсоний фазилатлар, шахсий сифатлар, миллий хусусиятларнинг барчасини бола х,аёти давомида амалда куриб онг дастурига мухрлаб боради, келажакда х,аёт дастурида бунга амал килади. Шунинг учун айтишадики, таълим-укитиш билан амалга ошадиган жараён булса, тарбия- амалиётда тадбик этилади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 4

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг «Таълим т^рисида»ги Конуни.- Т. 1997Й.29 август,464-1-сон 12-модда.

2. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2015.

3. Бадалева А.А. Психология общения. Энциклопедический словарь Под общ.ред. Бадалева А.А.-М.Изд-ва «Когито-Центр», Саногенное мышление в общении., 2011

4. Рубцова Л.В. Формирование и развитие саногенного мышления личности как фактор успешной социализации в контексте психолого- педагогических исследований. Материалы Международной научно-практической конференции Министерство образования РФ. - Новосибирский государственный педагогический университет. 2004. -С. 180-194.

5. Курбонов Ш., Иноятов У., Сейтхалилов Э., Шарипов Ш., Юзликаева Э. Миллий таълим модели ва кадрлар тайёрлаш миллий дастури: «Ислом Каримов модели» -Узбекистон мустакиллигининг юксак ютуги ва натижаси. - Т.:ТДПУ, 2013 - 182 б.

6. Ходжаев Б.Х. «Умумтаълим мактаби укувчиларида тарихий тафаккурни модерни-зациялашган дидактик таъминот воситасида ривожлантириш» докторлик диссертаци-яси автореферати. - «Академия ноширлик маркази», 2016.

7. Каримова В.М., Холйигитова Н.Х. Психология. Укув кулланма. - Тошкент: «Иктисодиёт», 2014.

8. Fозиев Э. Умумий психология. Психология мутахассислиги учун дарслик. - Тош-кент: «Университет», 2008.

9. Fозиев Э. Онтогенез психологияси.Назарий-экспериментал тах,лил. - Тошкент: «Университет», 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.