CC BY
3ЗАБОНШИНОСЙ I ЯЗЫКОЗНАНИЕ
ИФОДАИ МУНОСИБАТХ,ОИХОЛИИ МАКОН БО ИЕШОЯНД^ОИ НОМИ ВА НОМИИ ТАРКИБИ ДАР ОСОРИ ХАТТИИ АСРИ XVI
Fаффоров А. О.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Дар забоншиносии точик собит шyдааст, ки пешояндxои номй маxсyли давpаxои нисбатан нави забон бyда, онxо, асосан аз xиссаxои номии нутк ба вучуд омадаанд ва «дарачаи пешояндшавии xамаи калимаxои номй як хел нест... кариб xамаи калимаxое, ки xамчyн пешояндxои номй ё xиссаи номии пешояндxои таркибй истифода мешаванд, комилан ба ин категория (пешояндxо-А. F) нагузаштаанд. Баъзеи онxо xамчyн исм ва баъзе дигарашон xамчyн пешоянд серистеъмол мебошанд. Ин далели он аст, ки ба вазифаи пешоянд омадани ощо ба давpаxои гуногун вобаста мебошад» [7, 143].
Алокаи калимаxо бо пешояндxои номй дар забони точикй, ки дар он, асосан, шакли аналитикй амал мекунад, яке аз сеpмаxсyлтаpин ва серистеъмолтарин тарзи алокаи калимаxо ба шумор меравад. Пешояндxои номй алокаи байни калимаxои гуногуни мустакилро дар сохтори ибора ва чумла нишон дода, якчоя бо калимаxои мустакил алокаи гуногуни вокеияти объективй (масоxа, замон, сабаб, максад, объект ва амсоли ищо)-ро ифода мекунанд. Азбаски пешояндxо ва пасояндxои аслй хеле кадимианд, маънои бисёр умумй ва абстракт пайдо кардаанд, барои аниктару хубтар ва равшантар ифода кардани мyносибатxои наxвй инкишофи сохтори пешояндxо бо pоxи пайдоиши пешояндxои нав сурат гирифтааст. Пешояндxои номй натичаи xамин чараёни таxаввyлy инкишофи забони адабии точиканд, ки дар робитаи калимаxо бо пешояндxои аслй ва ё бе ощо омада, вазифаxои гуногуни наxвиpо ба yxда гирифтаанд [6, 37].
Бисёрии шумораи пешояндxои номй ба тамоюли инкишофи забони адабии точик вобаста мебошад [5, 119]. Ощо xам дар шакли сода ва xам якчоя бо пешояндxои аслй дар шакли таркибй барои ифодаи анику саxеxтаpи муносибати наxвии калимаxо дар осори хаттии ин давра xам макоми хоса доранд. Пешояндxои номй якчоя бо пешояндxои аслй дар шакли таркибй дар ифода намудани мyносибатxои гуногуни XOлии калимаxо дар забони осори хаттии ин давра серистеъмоланд ва тобишxои гуногуни маъно зоxиp мекунанд.
Доираи истифодаи пешояндxои номй дар ифодаи муносибати xоли макон ва масоxа дар осори хатии асри XV1, бахусус дар забони «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и Зайниддин Махмуди Восифй хеле васеъ аст. ^ариб дар xамаи асару маколаxои ба пешояндxои номй бахшидашуда кайд шудааст, ки онxо (пешояндxои номй-А. F. ) маънои пешояндxои аслиро аниктар ва пурратар менамоянд[4, 294].
Пешояндxои номии сари, болои, лаби, гушаи, пеши, дари, паси, гирди, руйи, даври, даруни, пахлуи ва шакли таркибии онхо: ба сари, бар сари, дар сари, ба болои, дар болои, аз болои, бар болои, ба лаби, дар лаби, дар гушаи, аз гушаи, бар гушаи, дар пеши, аз пеши, ба пеши, бар пеши, ба дари, бар дари, аз дари, аз паси, дар паси, дар гирди, ба гирди, бар гирди, дар руйи, аз руйи, ба руйи, бар руйи, ба даври, бар даври, дар даруни, аз даруни, дар пахлуи, аз пахлуи, ба пахлуи, бар пахлуи ва амсоли ищо яке аз пешояндxои сермаъно, серистеъмол ва сервазифаи забони адабии точик буда, вобаста ба маънои калимаxои алокамандкардаашон мyносибатxои xолй ва тобишxои маъноии мухталиф зоxиp менамоянд. Ин пешояндxо дар ташаккули аксари навъxои ибора, махсусан ибоpаxои феълй воситаи фаъоли алока ба шумор мераванд.
Дар таркиби ибоpаxои феълй маънои каpоpгоx ва макони фоил ё мафъулро ба таври барчаста ифода кардаанд. Чузъи асосй аз феълxои амалу xолат таркиб ёфта, исмxои макон, чонишинхо ва калимаxое, ки ба маънои макон алокаманданд, ба сифати чузи тобеъ вокеъ гардидаанд. Дар ин навъи ибоpаxо маънои макон маxз ба туфайли феъли нишастан ба таври барчаста ифода гардидааст: бар сари шохи он дарахт нишаста [2, 251]; ба болои он нишаста [2, 253]; ба лаби обе нишаста [2, 255]; бар сари курсии иморат нишаста [2, 297]; бар гирди он хайма чамъ гашта [2, 368]; бар сари ман нишаста
[2, 562]; дар сояи дарахте нишаста [2, 368];бар тахти салтанат нишаста [2, 257]; дар гушаи боме нишаста[2, 282]; пеши вай чамъ шyда [2, 293] ва Fайpа:
Рузе ба кори худ машFyл бyдам ва дар миёни сарои ман дарахтест, дидам, ки акка бар сари шохи он дарахт нишаста ва дар минкори вай гушмонанд чизест[2, 251]. Подшохро гирдболише 6уд аз атласи хитоии хафтранг, ки дар шаб ба болои он нишаста, мyтолаа мекард [2, 253]. Рузе Мавлоно Дарвеш дар сари чорсуки Хирот истода 6уд ва халки азим дар гирди y чамъ гашта [2, 2, 165]. Чун ду фарсанг аз шахр баромадам, бар лаби обе дар сояи дарахте нишаста, таом мехурдам [2, 255].... тоифае аз авбошу лавониду ачомира, ки эшонро чyFyл низ мегуянд, пеши вай чамъ шуда, OFOЗи фитаангезй намуданд[2, 293].
Баъзе феълхо, аз кабили омадан, андохтан, даромадан, даровардан, гузоштан хатман макони вокешавии худро талаб мекунанд ва алокаи байни макону амал дар ин холат алокаи хатмй мебошад. Ин гуна феълхо нишон медиханд, ки фоил ба махалле равон аст ва ё ба маконе медарояд ва ё объектро ба чойе мебарад: пеши ин камина омада[2, 110];пеши УлyFбек Мирзо омада[2, 250]; бар пушти гов андохта [2, 345]; дар миёни ду пойи пахлавон дароварда [2, 353]; даруни хаммом даромада[2, 533] ва Fайpа:
Хосил, ки пеши ин камина омада, он микдор ниёзу тазарруъ намуд, ки факирро ба вай рахм омада [2, 110]. Баъд аз се руз болише бар пушти гов андохта, он авратро савор карданд [2, 345]. Пахлавон Мухаммади Молонй як даст дар миёни ду пойи пахлавон дароварда, ба як даст гардани уро гирифт [2, 353]. Футадор даруни хаммом даромада, филхол берун давид ва сар ба гуши хаммомй оварда[2, 533].
Пешояндхои номй дар таркиби иборахои феълй махалли вокеъшавй ва ё пахншавии амалу холат ва аломатро ифода кардаанд. Ба сифати чузъи тобеъ, асосан исмхои макон ва ё ба макон алокаманд ва чун чузъи асосй феълхо ва баъзан сифати феълию феъли хол хам истифода шудаанд: ба сари Чорсуки шахри Бухоро бино фармуда[2, 114]; сари он ду корез калъае бино карда[2, 181]; ба руйи гилем чакидан гирифта[2, 309]; бар болои хам нихода[2, 579];дар гушаи айвон нихода[2, 540]; дар сари мазори Хазрати Мавлавй буда[2, 553] ва Fайpа:
Сайркунон ва наззоранамоён ба мадрасае [ки] султон шахиди саъид УлyFбек Мирзо ба сари Чорсуки шахри Бухоро бино фармуда, расида шуд[2, 114]. Ва сари он ду корез калъае бино карда.. .[2, 181]. Шамъро дид, [ки] ба поён расида ва pавFан аз шамъдон ба руйи гилем чакидан гирифта[2, 309].
Пешоянди дари дар насри ин давра хам дар шакли сода (10б) ва хам бо пешояндхои аслии дар, аз, бар (дар дари -8б), ба дари (16 б. ), аз дари (16 б. ) дар ифодаи муносибатхои нахвии макону масоха истифода шудааст.
Иборахое, ки бо пешояндхои фавкуззикр сурат мегиранд, дар даромадгох ва дар даруни маконе карор гирифтан ё руй додани амалро ифода кардаанд. Ч,узъи тобеъкунанда бештар бо феълхои харакату холат ва чузъи тобеъ бо исмхои макон ифода шудааст. Дар иборахое, ки феъли расидан ба вазифаи чузъи асосй омадааст, маънои интихои амал таъкид шудааст: ба дари боF оварда [2, 602]. ба дари хонаи Амир Алй омада [2, 454]; ба дари мехмонхона расидан[2, 109]; ба дари хона расидан [2, 167]:
Боборо холи Fаpибе даст доду дил ба марг ниход ва уро ба дари 6qf оварда, халоик гиря мекарданд [2, 602]. Ва чун сабох шуд, ба дари хонаи Амир Алй омада, овоз дод [2, 454]. Алассабох, ки чониби Амир ба дари мехмонхона расиданду ва коFазpо дар зулфин диданд [2, 109]. Чун ба дари хона расид... [2, 167]. Мир филхол савор шуд; дар махале расид, ки Мирзо ба дари БоFи Шамол савора истода буд [2, 345].].. кариб ба дувист кас ба дари ЧаxоpбоFи Чдхоноро омада, ф^он кашиданду тантанаи нолаву нофир ба чархи асир расониданд [2, 489].
Тахлили маводи гирдовардашуда собит намуд, ки дар осори хаттии ин давра пешоянди дари дар алокаи суст буда, он танхо ба ибора тобиши маъной мебахшад. Шакли содаи пешоянди номии изофии дари дар таркиби иборахои феълй омада, муносибати холии маконро бо тобиши объектй ифода кардааст:
Мебояд, ки фардо дари дукони худро оби бисёр афшонй, ба мартабае, ки гил шавад[2, 165]. Чун вакти субх шуд ва рангомези сунъи кунфаякун дари дукони рангрези уфукро об зад [2, 516]. Борхо ба мардуми дари хона гуфта буда .[2, 69].
Агар чузъи тобеъ исмхои ифодагари гайри макон бошад, пешояндхои номй муносибати ^оли макон бо тобиши объектиро ифода мекунад: дар гирди у чамъ гашта [2, 165]; дар мукобили эшон даромада [2, 280]; бар сари даст карда[2, 360];бар сари зонуи худ нишонда [2, 377];дар таги чуй устухоне буда [2, 552];дар миёни он чамоат омехта [2, 558]:
Рузе Мавлоно Дарвеш дар сари чорсуки шахри Хирот истода буд ва халки азим дар гирди у чамъ гашта [2, 165];...ки зурафову фузало ба Абдулвосеи Мунши хазлу мутояба мекунанд ва мавлонои мушорунилайх дар мукобили эшон даромада, ба хама фоику голиб меояд[2, 280]. Чун мударрис донист, ки уро тахтиа менамоянд ва бар вай дар тамасхур мегушоянд, он кудакро талаб намуд ва бар сари зонуи худ нишонида, шогирдонро фармуд [2, 377].
Дар насри осори хаттии ин давра барои ифодаи муносибатхои холии макону масоха пешоянди чониби (8 б. ) ва шакли таркибии он ба чониби (12 б), аз чониби (8б), бар чониби (10 б) истифода шудаанд. Ин иборахо тавассути пешояндхои мазкур мефахмонанд, ки амал ба суйе, тарафе, самте равона шудааст. Ба сифати чузъи асосй асосан феълхои амалу харакат омада, исмхои ифодакунандаи мафхуми макон ва топонимхо чун чузъи тобеъ вокеъ мегарданд:
Дар ин асно мардуми Ирок омада он хочазодаро ба таклифи тамом ва муболигаи молокалом ба чониби Ирок бурданд [2, 260]. Ба чониби лашкари кизилбош мутаваччех шуд [2, 82]. Чамоатро фиристоданд, то Мавлоноро ёфтанду ба чониби чахорбог шитофтанд[2, 283]. Баъд аз як хафта ин факир ба кадре сихатй ёфт, ба чониби Тошканд шитофт 2, 199].
Хамин тарик, тадкики нахви осори гаронбахои давраи классикй дар замони хозира аз масоили басо мубрами забоншиносии точик мебошад. Бахусус, забони осори насри бадеии классикй, ки дар таърихи тамаддуни халки точик накши бузург гузоштааст, бахри ифшою рушанй андохтан ба хусусиятхои зиёди равобити калимахо ва алокаи муносибатхои нахвии онхо сахми бузург хохад гузошт.
Афкори дар хусуси пешояндхои таркибии номии забони точикй баёншуда, чунонки С. Абдурахимов ишора кардааст, ба чунин хулосае меорад, ки пешояндхои таркибии номии забони точикй аз сари нав тадкик мехохад [1, 123].
АДАБИЁТ
1. Абдурахимов С. Иборахои исмии забони адабии хозираи точик. Душанбе: «Ирфон», 1978.
2. Восифй Зайниддин Махмуд. «Бадоеъ-ул-вакоеъ». Душанбе: «Энсклопедияи миллии точик». 2016. 734 с.
3. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди 1. Фонетика ва морфология. Душанбе: «Дониш», 1985.
4. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди 2. Ибора ва чумлахои сода. Душанбе: «Дониш», 1986.
5. Еаффоров А. Иборахои феълй бо пешояндхои аслй (дар асоси маводи «Бадоеъ-ул-вак,оеъ»-и Зайниддин Махмуди Восифй). Душанбе: «Ирфон», 2013. 140 с.
6. Мирзоев А. Иборахои феълии замонй дар забони адабии хозираи точик. Душанбе: «Дониш», 1972.
7. Рустамов Ш. Мушкилоти синтаксис. Душанбе: «Маориф», 1998.
ПРОСТРАНСТВЕННЫМ ЗНАЧЕНИЕМ С СОСТАВНЫМИ ИМЕННЫМИ ПРЕДЛОГАМИ В ПИСЬМЕННОСТИ НАСЛЕДИЯ XVI ВЕКА
В данной статье исследуются связ слов и всестороно рассматривается определение пространственных отношений с составными именными предлогами в письменности наследия ХУ1 века. Авторы указывая различные значение производными составными именными предлогами одновременно чётко определили количество его употребление в поэтике этого времени.
Ключевые слова: предлог, грамматическая связь, пространственных отношений, подчинительная связь, связь слов, значение слова.
SPACE RELATIONS WITH COMPOUND AND NOMINAL PREPOSITIONS IN THE WRITTEN HERITAGE OF XVI CENTURIES
This article deals with determination of the space relations with compound and nominal prepositions in the written heritage of XVI centuries. Having indicated different meaning of compound and nominal prepositions, an author determined the number of their uses in the poetry of that time.
Keywords: preposition, grammatical links, space relation, subordinate link, link words, meaning of a word, compound and nominal prepositions.
Сведение об авторе:
Гафоров А. О. - доцент кафедра таджикского языка и литература Таджикский государственный университет имена С. Айни. Тел. +99290106-30-68)
About author:
Ghaforov A. O. associate Professor in the Department of Tajik Philology, TSPU named after Sadriddin Aini, Phone: +992901-06-30-68
ББК 81.2Т УДК4Т В29
ИСТИФОДА ВА МАЪНИДОДИ КАЛИМАИ "ЛАХТ" ДАР БАЪЗЕ ФАРХ,АНГХ,О
Ва%х;обов Т.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров
Вожаи "лахт" аз чумлаи калимотест, ки садсолахо дар осори назму насри гузаштагонамон мавриди истифода карор дошта, то имруз дар таркиби лугавии забонамон аз чумлаи лугатхои серистеъмол ва серистифода махсуб меёбад. Лугатнигорони гузаштаю имруза дар фархангу лугатхои худ тафсиру ташрехи онро салох донистаю силсилаи вожахоеро, ки бо калимаи "лахт" иртибот доранд, дар фархангхояшон чойгузин намудаанд.
Сабаби мавзуи таджик; ва баррасй карор додани ин вожа иртибот ба он дорад, ки дар вакти кироат кардани баъзе манзумахои "Хамса"-и Низомии Ганчавй чанд вожаи серистеъмоли шоир, аз чумла "лахт", "нагз", "магз", "тихй" ва амсоли онхо ба назар расид, ки онхо то имруз вожахои серистеъмоли забони мо махсуб меёбанд. Тасмим гирифтем, ки ташрех ва маънидоди яке аз онхо, яъне вожаи "лахт"-ро дар лугату фархангномахои гузаштаю имрузаи забонамон мавриди баррасию тахлил карор дихем ва муайян созем, ки ин калима аз чониби лугатнигорон ба кадом маънихо шарху эзох дода шудааст, баромади таърихии он аз кадом сарчашма ё забон маъво мегирад. Ин вожа аз чумлаи калимахои аслии забони точикй махсуб меёбад, вале дар мавриди баромади таърихии он маводе дастрас нагардид.
Маводи чамъовардаи мо гувохй медихад, ки вожаи "лахт" дар осори бокимондаи устоди сухани форсй (точикй) Абдуабдуллохи Рудакй ба назар расид, ки маънии "чузъе, кисме"-ро ифода намудааст:
Аз он чони ту лахте чун лазарда,
Супурд зери пой андар сипоро (8, с.37)
Дар ин байт вожаи "лазарда" таваччухи мухаккики эронй С.Нафисиро ба худ чалб намудааст. Тавре ки академик А.Мирзоев хини овардани ин байт дар поварак иброз медорад, тасхехи он (лазарда - Т.В.) мумкин нашуд, зеро калимаи "лазарда" дар хеч чое дучор нашудааст (8,37). С.Нафисй дар чилди сеюми асари худ (4, 967) ба тасхехи Хусравй розй нашуда, пешниход мекунад, ки шояд ин калима (лазарда) "супурда" ва
