Научная статья на тему 'ГЛАГОЛНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ С ПРЕДЛОГОМ "БАР",ВЫРАЖАЮЩИЕ ОБЪЕКТИВНЫЕ ОТНОШЕНИЯ, В "БАДОЕЪ-УЛ-ВАКОЕЪ" ЗАЙНИДДИНА МАХМУДА ВОСИФИ (НА ТАДЖ.)'

ГЛАГОЛНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ С ПРЕДЛОГОМ "БАР",ВЫРАЖАЮЩИЕ ОБЪЕКТИВНЫЕ ОТНОШЕНИЯ, В "БАДОЕЪ-УЛ-ВАКОЕЪ" ЗАЙНИДДИНА МАХМУДА ВОСИФИ (НА ТАДЖ.) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
30
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПРЕДЛОГ / ГРАММАТИЧЕСКАЯ СВЯЗЬ / ОБЪЕКТНОЕ ОТНОШЕНИЕ / СВЯЗЬ СЛОВ / ЗНАЧЕНИЕ СЛОВА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гаффоров А.О.

В данной статье всесторонне анализируются глагольные словосочетания с предлогом «бар», выражающие объективные отношения в «Бадоеъ-ул-вакоеъ» Зайниддина Махмуда Восифи. Автор указывая различные значение предлога «бар» одновременно чётко определяет количество его употребления в поэтике этого времени. В статье рассмотрены все основные лексико-семантические группы подобных конструкций.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ГЛАГОЛНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ С ПРЕДЛОГОМ "БАР",ВЫРАЖАЮЩИЕ ОБЪЕКТИВНЫЕ ОТНОШЕНИЯ, В "БАДОЕЪ-УЛ-ВАКОЕЪ" ЗАЙНИДДИНА МАХМУДА ВОСИФИ (НА ТАДЖ.)»

данного жанра. Целью таких новшеств в произведениях Хакани - показать всю мощь литературного дара, мудрости и учености поэта.

Ключевые слова: Хакани, касыда, начальный бейт, обновление начального бейта, мастерство, изображение.

THE FIRST LINE OF VERSE IN THE ODE OF HOQONI

Sharifov Boimurod

The article is dedicated to the eloquence ability of Hoqonii Sharvoni in the revival of the first line of the ode. Hoqoini is a poet in the field of poetry and description and no one can be equal to him. The revival of the first line of the ode is needed for research, and it is well known that Hoqoni is famous in this point.

Key words: Hoqoni, ode, the first line of the ode, revival of the first line of ode, art, description.

Сведения об авторе: Шарифов Боймурод - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 93 7971022.

Information about the author: Sharifor Boimurod, PhD in Philology, associate professor of Tajik literature chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 93 7971022.

ИБОРАХ,ОИ ФЕЪЛИИ МУНОСИБАТИ ПУРКУНАНДАГИ БО ПЕШОЯНДИ «БАР» ДАР «БАДОЕЪ- УЛ-ВАЦОЕЪ»-И ЗАЙНИДДИН МА^МУДИ ВОСИФИ

Раффоров А.О.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни

Иборахои феълии муносибати пуркунандагй бо пешоянди «бар» дар «Бадоеъ- ул-вак;оеъ»-и Зайниддин Махмуди Восифй аз руи микдор зиёд ва аз чихати маъно гуногунанд. Пешоянди «бар» дар «Бадоеъ-ул-вак;оеъ» дар алокди калимахо (басомад-1065) буда, асосан, муносибатхои холй ва пуркунандагиро ифода кардааст. Ба сифати чузъи тобеъи иборахое, ки мавриди тахлилу тасвир кдрор мегиранд, асосан исмхои ифодакунандаи мафхуми объект истифода шуда, феълхои харакат, амалу вазъият чун чузъи асосии иборахои феълии бо пешоянди «бар» омада муносибати пуркунандагиро бо тобишхои хархелаи ифода кардааст.

Иборахои феълии бо пешоянди «бар», пеш аз хама, муносибати соф объектй дорад. Ин навъи иборахо дар «Бадоеъ-ул-вак;оеъ» микдоран зиёд буда, аз бобати ифода маъно гуногунанд. Ин навъи иборахо дар к;олабхои зерини синтаксисй истифода шудаанд: феълу исм (ф+ч) ва феълу шумора (ф+ш) . Дар иборахои феълие, ки бо пешоянди «бар» сурат гирифтаанд, бо сифати чузви асосй чунин гурухи семантикии феълхо, ба мисли феълхои амали мушаххаси чисмонй, харакат, гуфтору нутк;, амалу холату вазъият ва амсоли инхо истифода мешаванд. Дар хиссаи зиёди иборахои феълии ин гурух исмхои ифодакунандаи мафхуми мушаххас, чомеъ, чонишинхои шахсй хамчун чузви тобеъ сурат мегиранд. Сохти иборахои феълии ифодагари муносибати объектй, ки тавассути пешоянди «бар» ташаккул ёфтаанд, аз ду ё се калима таркиб меёбанд. Кдйд кардан чоиз аст, ки дар иборахои феълии муносибат объектй бештар тобиши равон шудани амал ба сатхи предмет ифода гардидааст. Ин иборахо дар «Бадоеъ-ул-вак;оеъ» нихоят серистеъмоланд. Азбаски муносибати объектй бо тобишхои хархелаи маъно ба таври омехта ифода меёбад, мо онхоро дар алохидагй аз назари тахил мегузаронем.

Ба сифати чузъи асосй феълхои гуногун ва чун чузъи тобеъ исмхои шахс ва чонишинхои ивазгари шахс омадаанд: бар он афсун хондан(ч.2, с.772), бар вай хондан

(ч.1,с.503): ...то ман бар он афсyнe xонам (ч.2,с. 112). Бар xама xyззоpи мачлис такдим фаpмyданд (ч.2, с. 916)...бар вай xондам (ч.1,с.503). Бар 11 кас аз саxоби лаън кунанд(ч.2,1059).

Як кисми афзyни ибоpаxои ин rypyx мyносибати объeктpо бо тобиши макон дар якчоягй ифода мeнамоянд. Ба сифати чузви асосии ибоpаxо, асосан фeълxои xаpакат, xолатy вазъият омада, исмxои мyшаxxас ва чонишищои шаxсй чун чузви тобeъи ин навъи ибоpаxо сурат мeгиpанд. Дар «Бадоeъ-yл-вакоeъ» ин гypyxи ибоpаxо доираи фаpоxи истeъмол доранд. Ин ибоpаxо аз ч^ати соxт аз ду ва сe калима ташкил ёфтаанд. Дар ин навъи ибоpаxо амал дар сатxи пpeдмeт вокeъ гардидааст: бар таxт нишондан (ч.1,с. 41,55; ч.2, с.193), бар таxт нишастан (ч.1,с.415;ч.2, с.1233,1114), бар сурфа нишастан (ч.1,с.621,623), бар замин афтодан (ч.1,с.415) бар xок ниxодан ( ч.1,с.614), бар табак нщодан (ч.2,с.182), бар остона гузоштан (ч.2,с.905), бар дeвоp ниxодан (ч.2,с.1224), бар дeвоp навиштан (ч.2,с.1192), бар таxт нишастан (ч.2,с.683,1233), бар таxти шоxй нишастан (ч.1,с.415) ва гайра:

Султон Мyxаммад дар даруни дeвонxонаи давлат бар таxти салтанат нишаста буд (ч.2,с.1135). Даст дар даруни дeгча даровард ва мypFe бepyн оварда бар табак нщод (ч.2,с.182). Дар вакте ки он шоx ва шаxpиёp бар таxти салтанат нишаста буданд... (ч.2,с.683). Дидам, ки ака бар он шоxи даpаxт нишаста ва дар минкори вай гушт монанди чизeст (ч.1,с.415).

Дар ибоpаxои ифодагари муносибати пуркунандагй бо тешоянди «бар», ки чузви тобeъи ощо аз исмxои дорои мафxyми узви инсон иборат буда, фeълxои амали мyшаxxаси чисмонй чун чузви асосй вокeъ мeшавад. Бояд гуфт, ки истеъмоли ин навъи ибоpаxо дар «Бадоeъ-yл-вакоeъ» xeлe васeъ мeбошад. Ин навъи ибоpаxо тобиши маънои маконй низ доранд. Ибоpаxои мазкур нишон мeдиxанд, ки амал бар сатxи пpeдмeт вокeъ гаштааст:бар китф гузоштан (ч.2, с.1080), бар бозу бастан (ч.2, с.1032), бар зону нщодан 9ч.1,с.585), бар миён бастан (ч. с.36; ч.2,с. 860), бар пой xeстан (ч.1,с.608), бар китф расидан(ч. 1,с.386), бар дида гузоштан (ч.2,с.810), бар даxон гирифтан (ч.2,с.181), бар сина гузоштан (ч.1,с.368) ва монанди ищо:

Вактe ки шумо бо вай роз мeгyeд, остин бар даxон мeгиpад (ч.2, с.181).Ва модарам xазоp xонй мeталабад, xамон лаълeст дар он чарм , ки ба бозуи xyд баста дорам (ч.2, с. 1022).

Агар чузви асосии ибора аз фeъли «задан» таркиб ёфта бошад ва исмxои ифодакунандаи мафxyми шаxс ва чонишин чун чузви тобeъ вокeъ шаванд, он rox дар ибора муносибати объeктй бо тобиши баpxypдани ду ашё (пpeдмeт) xeлe pyшан ифода мeшавад. Ин ибоpаxо аз ч^ати соxт ду ва сeкалимагй мeшаванд. Истeъмоли ибоpаxои мазкур дар «Бадоeъ-yл-вакоeъ» ба тари фаровон истифода шудаанд ва аз бобати ифодаи маъно гуногунанд.

Бояд зикр кард, ки эзоxдиxандаи ин навъи ибоpаxо аз исмxои доро мафxyми узви инсон таркиб ёфтаанд ва вобаста ба ин ибоpаxо шакли мураккаб мeгиpанд: бар пeшонии рофиз задан (ч.2,с.1018), бар сари Fиёсиддин Мyxаммад задан (ч.2, с. 1044), бар бинии y задан (ч.2,с.1060), бар шиками гулом задан (ч.2,с.1045), бар даxони y задан (ч.1,с.616), бар кафои Биной задан (ч.1,с.515), бар xалкаи шep задан (ч.1, с.532) ва амсоли ищо:

Алкисса чанг шуд, Fиёсиддин Мyxаммад мyштe бар даxони y зад, ки ду дандони y шикаст (ч.2,с.1010). Он бадбаxт боэътидол низ коpдe кашида, бар шиками он гулом зад (ч.2,с.1045). Бардошт ва бар тешонии он рофиз зад, ки маFЗxои y паpeшон шуд (ч.2,с.1022). Ва гуфт Мавлоно сyxанpо ба узрат гyeд, Мавлоно мyштe бар xалки шep заданд ва шep xам дастe ба синаи Мавлоно расонд(ч.1,с.532).

Дар дигар навъи ибоpаxо, ки чузви асосии ощо аз фeълxои ифодакунандаи мафxyми амал иборатанд, исмxои мyшаxxас чун чузви тобeъ омада, муносибати пуркунандагиро бо тобиши воситаи ичрои амал якчоя ифода кардаанд. Чунин ибоpаxо аз чиxати соxт асосан дукалимагй мeшаванд ва дар «Бадоeъ-yл-вакоeъ» исгеъмоли васeъ доранд: бар когазпора навиштан (ч.2,с.194), бар найза кардан (ч.2,с.1110) ва монанди инxо:

Давоту калам талбида ва бар когазпора чизe навишт (ч.2,с.194). Алxосил ба xини савор шудан Уро аз асп фуру кашиданд ва сари Уро бурида бар найза карданд (ч.1,с.119).

Дар иборахои «ба асп савор кардан», «бар асп савор шудан», ки аз руи сохтор дукалимагиянд, муносибати пуркунандагй бо тобиши холату вазъият ифода шудаанд. Иборахои мазкур дар «Бадоеъ-ул-вакоеъ» истеъмоли васеъ надоранд. Ва аз ин чихат микдори камро ташкил менамоянд:

Абуалй дид, ки подшох бархост, филхол аз хаммом берун давид ва бар асп савор гардид ва руй ба гурез ниход (ч.2,с.811). Мирзо фармуданд, ки чун шумо мурид шудед ва мо пир, муроди мо ин аст, ки бар ин асп савор шавед ва мо дар чилави шумо равем (ч.1,с.586).

Агар чузви асосии ибора аз феълхои холату вазъият ташкил шуда бошад, исмхои дорои мафхуми мучаррад чун чузви тобеъ вокеъ гардад, маънои пуркунандагй бо тобиши муносибат ба амал таври омехта ифода мегардад. Доираи истеъмоли ин навъи иборахо хам дар «Бадоеъ-ул-вакоеъ» ва хам дар забони адабии хозираи точик чандон васеъ нест. Сохти иборахои мазкур аз ду калима ташкил ёфтаанд: бар куштанаш таассуф хурдан (ч. 1,с.754), бар душ гирифтан (ч. 2,с.704), ба шумо рахм кардан (ч.2,с.771), бар вай фаромуш гаштан (ч.2,с.704) ва гайра:

Чун бар холи худ омад, ташнагй бар вай фаромуш гашта, Худоро шукри бисёр гуфт ва бар куштанаш таассуф мехурд (ч.2,с.704). Ва онро фош гардонид ва бинобар он ки бар шумо рахм меояд, аз гуфтанаш худорй намуд (ч.2,с.771).

Дар як гурухи иборахои феълй муносибати объектй бо тобишхои хамрохию максад якчоя ифода мешаванд. Ба сифати чузви асосии ин навъ иборахо феълхои амалу холат ва харакат омада, исм, чонишин чун чузви тобеи ин навъи иборахо сурат мегирад. Ин навъи иборахо аз руи сохт сода мешаванд, яъне аз ду калима таркиб ёфта, доираи истеъмоли онхо дар «Бадоеъ-ул-вакоеъ» васеъ нест: бар вай машварат кардан (ч.1,с.455), бар вай муаммо хондан (ч.1,с.94), бар болин чамъ шудан (ч,с.49) ва амсоли инхо:

Дар хамин мачлис иншо намояд ва хар як бар вай муаммое мехонем (ч.1,с.94). Эшонро дусте буд, уро Мухаммад Асгарй хондандй, бар вай машварат карданд ((ч.1,с.455).

Гурухи махсусеро иборахои феълие ташкил намудаанд, ки тавассути пешоянди «бар» муносибати пуркунандагиро бо тобиши махдудй ба таври омехта ифода кардаанд. Феълхои амал ва холату вазъият чузви асосии ин гурухи иборахоро ташкил намудаанд. Исмхои дорои мафхуми маънй (абстракт) ва чонишинхои ифодакунандаи мафхуми шахс ба сифати чузви тобеъ истифода гардиданд. Ин навъи иборахо аз чихати сохт дукалимагй мешаванд: бар вай таслим шудан (ч.1,с.484), бар худ печидан (ч.1,с.578), бар худ гузаронидан (ч.1,с.428), бар душ нихода (ч.1,с.554), бар соки пои у расонидан (ч.1,с.641) ва амсоли инхо:

Вай низ тарики таваччух маслук дошта, факирро базур бар худ гузаронид (ч.1,с.428). Ва он тахти равонро чахор чавон бар душ нихода, ки маху офтоб аз рашки орази онхо тира ва хира мегардад(ч.1,с.554). Муфрид чубро мухарриф сохта бар соки пои у расонида, ки устухонхои тулаи пои вай дар он даруни пуст реза-реза шуд (ч.1,с.641).

Як кисми дигари иборахои феълй муносибати объектиро бо тобиши таъинот, максаду таъинот, равон шудани амал ба сатхи предмет мефахмонад. Феълхои амал ва холату вазъият чун чузви асосй вокеъ гардида, исм,чонишин ба сифати чузви тобеъ меоянд. Ин навъи иборахо аз ду калима ва аз ин хам зиёдтар мешаванд. Дар Бадоеъ-ул-вакоеъ» иборахои ин гурух доираи фарохи истеъмол доранд: бар шуълаи шамъ гузоштан (ч.2,с.899), бар накшу нигор пардохтан (ч.1,с. 114), бар вай зафар ёфтан (ч.1,с.170) ва амсоли инхо:

Аз риши худ кабзае гирифта ва зиёдатиро бар шуълаи шамъ гузошт (ч.2,с.899). Ва он микдор, ки гунчоиш дошт, чавохир дар даруни руймол бар гирди даст ниходем (ч.1,с.127). Ва он чомаи кухнаро бар болои он пушонидам ва Еиёсиддин Мухаммад хам бар ин нахч сохта, бе он ки даст хамоил кунад, коими ман шуд (ч.2,с.1128).

Адабиёт:

1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди 2. Синтаксиси ибора ва

чумлахои сода. Душанбе: Дониш, 1986.- С.387.

2. Восифй Зайниддин Махмуд. «Бадоеъ-ул-вак;оеъ». Ч,. 1-2. ( чопи интикодй бо

мукдддима ва тавзехоти А.Н. Болдирев). М.,1961.-С.1646С.

ГЛАГОЛНЫЕ СЛОВОСОЧЕТАНИЯ С ПРЕДЛОГОМ «БАР»,ВЫРАЖАЮЩИЕ

ОБЪЕКТИВНЫЕ ОТНОШЕНИЯ, В «БАДОЕЪ-УЛ-ВАКОЕЪ» ЗАЙНИДДИНА

МАХМУДА ВОСИФИ

Гаффоров А.О.

В данной статье всесторонне анализируются глагольные словосочетания с предлогом «бар», выражающие объективные отношения в «Бадоеъ-ул-вакоеъ» Зайниддина Махмуда Восифи. Автор указывая различные значение предлога «бар» одновременно чётко определяет количество его употребления в поэтике этого времени. В статье рассмотрены все основные лексико-семантические группы подобных конструкций.

Ключевые слова: предлог, грамматическая связь, объектное отношение, подчинительная связь, связь слов, значение слова.

CONNECTION OF THE WORD AND OBJECTIVE ATTITUDE WITH THE

PREPOSITION "БАР - BAR" RELATIONS IN "BADOE-UL-VAKOE" ZAINIDDIN

MAHMUDI VOSIFI

Gaforov A. O.

Author of this article examined comprehensive attitude of the preposition "бар - bar" in "Badoe-ul-vakoe"Zainiddin Mahmudi Vosifi. The author has mentioned different meaning preposition "ба - ba" and determined the quantity of usage of it in the mentioned century. There was solved the main and the subordinate lexical- semantic groups as much as possible.

Key words: preposition, grammatical links, objective attitude, subordinate link, link words, meaning of a word.

Сведения об авторе: Гаффоров Абдушукур Одинашоевич - кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 901 063068

Information about the author: Gafforov Abdushukur Odinaevich, associate professor of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992) 901 063068.

ИСТИЛО^ОТИ МАРБУТ БА ^АЙВОНОТ

Хоркашев С., Мирганова Н.Р.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни

Таркиби лугавии шевахои чанубй ва чануби шарк;ии забони точикй тавассути калимахои ифодакунандаи анвои хайвонот ва парандагон хеле бою рангин шудааст. Ин калимахо баробари хаёти мардумон умр доранд ва аксарияти онхо ба фонди асосии лугати забони меъёр ва шевахо дохиланд. Зиндагии мардумон бо хайвонот зич алокдманд аст ва дар хаёти харрузаашон бо онхо сару кор доранд. Ин аст, ки истилохоти ин гурух яке аз кдбатхои ососии лексикаи шеваро фаро гирифтааст. Барои баёни номхои гуногуни анвои хайвоноти хонагию вахшй ва парандагон мисли лексикаи ифодакунандаи дигар сохахо танхо калимахои сода, сохта ва мураккаб кифоя намекунад. Ин аст, ки сохибони шевахо аз таркибу иборахо истифода кардаанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.