СОЗЫЛМАЛЫ ЖұқПАЛЫ ЕМЕС АУРУЛАРДЫң АЛДЫН-АЛУ ЖүЙЕСіН құРУДЫң ұЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫқ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ЖАСАУ Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

УеБШк КагЫМУ №3-2020

УДК 614.1

Созылмалы жукпалы емес аурулардын алдын-алу жYЙесiн курудын уйымдастырушылык, технологияларын жасау

Н. Джайнакбаев, Л. Оракбай, С. Жунусова, А.Н. Адилханова, Ж.М. Мейрманова

«Казакстан-Ресей медициналык университет¡» МЕББ,

«Когамдык денсаулык сактау кафедрасы гигиена жэне эпидемиология курсымен»

Созылмалы жукпалы емес аурулардын алдын-алу мэселес1 элемн1ц квптеген елдернде, сонын шнде Казакстанда да взект'1 болып табылады. Бул мэселен1 шешу Yшiн созылмалы жукпалы емес аурулары бар наукастарды емдеуд'н ти1мдлг1н жэне олардын кау1п факторларын тYзету максатында дэр'герлер мен пациенттерд'н взара эрекеттесу'мен, жаппай катысу орындарында халыкка алдын алу бойынша кенес беруд'1 уйымдастыруга мYмкiндiк беретн тYрлi технологиялар колданылады. Осылайша, созылмалы жукпалы емес аурулармен тиiмдi ку^ресу жэне кауп факторларынын алдын алу Yшiн жеке тэслмен кешенд'1 багдарламалар кажет. Сондыктан кейiннен Казакстан Республикасы субъект'лер'не осы максаттар Yшiн популяция мен жеке сипаттат ен тиiмдi эдктерд1 колдануга мYмкiндiк беретн озык тэж'рибелер базасын куру Yшiн, Казакстан Республикасынын туртндары Yшiн салауатты вм'р салтын калыптастыругажэне бакылауга багытталган алдын алу багдарламалардын тиiмдiлiгiн багалау эдктемеан жасау кажет.

Осыан байланысты, осы макалада созылмалы жукпалы емес ауруларды алдын алу Yшiн колданыстат шараларды взгерту мYмкiндiгi туралы мэселе каралады жэне алдын алу багдарламаларынын тиiмдiлiгiн арттырудын баска перспективт'1 тэс'лдер'1 карастырылады.

Ключевые слова: созылмалы жукпалы емес аурулар, медициналык профилактика орталыктары, кау'т факторлары, салауатты вм'р салты (СвС).

Юркпе

Аурулардын, алдын алу жэне денсаулык, сактауды жаксарту Казакстан Республикасынын мемлекеттк элеуметтк саясатынын манызды баFыты болып табылады. Каз1рп уакытта созылмалы жукпалы емес ауруларды «еркениет аурулары» деп атайды жэне олар аурушылык,тын жэне ел1мн1н салдарынан жумысынан айрылу денгешн аныктайды. Дуниежузшк денсаулык, сак,тау уйымынын (ДДС¥) мэл1мет1 бойынша, 2015 жылы созылмалы жукпалы емес аурулар элемде 40 миллион адамнын ел1м1не себеп болды, ал 2016 жылы дуниежузшк аурудын ауыртпаль^ын зерттеуге сэйкес, созылмалы жукпалы емес аурулардан болатын ел1м барлык ел1мнщ 70% -дан астамын курады. Элемде; журек-кан тамырлары ауруларынан 17,7 миллион адам кайтыс болады, ал 2025 жылFа карай бул керсеткш 24 миллионFа дешн артады [1,2].

Статистикалык мэл1меттер ауру, ерте енбекке жарамсыздык жэне мерз1м1нен бурын ел1м-жтм курылымында басты орынды журек-кан тамырлары, онкологиялык, нейропсихикалык аурулар, тыныс алу аурулары жэне енбек потенциалынын темендеу1не ыкпал етет1н жаракаттар алады. Патологиянын осы турлер1нщ есу1 халыктын ем1р суру салтына, к,ау1п факторлары мен жаман эдеттерд1н болуына байланысты (физикалык белсендшп темен, дурыс тамактанбау, темек1 шегу, алкоголь жэне еарткн колдану) [3,4].

Казакстан РеспубликасындаFы жалпы ел1м-ж1т1м курылымында журек-кан тамырлары жэне кант диабелнен болатын ел1м жетекш1 орын алады. Элемшн кептеген елдер1ндег1дей, Казакстанда да журек-кан тамырлары жэне кант диабет1 алдын-алуFа болатын мугедект1к пен мерз1м1нен бурын ел1мн1н нег1зг1 себептер1н1н б1р1 болып табылады. Мысалы, елде инсультпен ауыратын наукастардын уштен б1р1нен кеб1 кайтыс болады, ал шамамен 70% -ы мугедек болып калады, ал халыкаралык мэл1меттерге сэйкес инсультт1н шамамен 80% уактылы емдеу жэне алдын-алу шараларынын алдын алуFа болады.[10-14]. Профилактикалык медицинанын жинакталFан тэж1рибес1не карамастан, бупнп кун1 созылмалы жукпалы емес аурулары бар наукастармен жумыс жасаудын жалпы кабылданFан жеке

эд1стер1н1н алгоритм! жок, олардын ти1мд1л1г1 медициналык технологиялардын тшмдшпмен тенест1р1лу1 мумк1н жэне медициналыкперсоналды жеке профилактикалык кенестерге окытудын сапасын кайта карау кажет.

ЖоFарыда айтылFандардын барлы^ы каз1рг1 уакытта созылмалы жукпалы емес аурулардын даму каут факторлары бар адамдарFа жеке профилактикалык кенес беруд1н уйымдастырушылык технологияларын жасау кажетт1л1г1 туындайды, бул осы зерттеуд1н езект1л1г1н аныктайды. Зерттеу максаты

Созылмалы жукпалы емес журек-кан тамырлары ауруларынын алдын-алу шараларын усыну уш1н турFындардын, пациенттерд1н медициналык кызметтерд1н сапасы, кол жет1мд1л1г1 жэне уакытылы болуы туралы п1к1р1н зерттеу.

Зерттеу эд1стер1

Осы максатка жету уш1н б1з узд1кс1з зерттеу эд1с1н колдана отырып, медициналык-элеуметт1к зерттеу жург1зд1к. Кейс-стади жаFдайында кездейсок тандау алынды (эр респондент б1р рет анкетаны толтырады). Жинау б1рл1г1 пациенттерд1 элеуметтк сауалнама болды. Голландиялык DEBQ таFам м1нез-кулкы сауалнамасынан, 75 жастан аскан азаматтарFа созылмалы жукпалы емес ауруларды, олардын даму кауп1н аныктайтын сауалнамадан курылFан сауалнама 20 сурактан турады, оны Казакстан-Ресей медициналык университет^^ жерг1л1кт1 этика комиссиясы макулдады. «2019 ж., № 4 хаттама.Сауалнама «Зейнеткерлк жаска жеткен тулFалар уш1н кунд1зг1 келу жартылай стационары» КБ мемлекеттк мекемес Алматы каласы, Потанин кешеа, 247а;ШЖК "№4 Калалык клиникалык аурухана" МКК, Алматы каласы, Папанина кешеа, 220 мекен-жaйындaFы мекемелер1нде 18-ден 80 жаска дешнп 100 наукаска сауалнама журпзшдк Зерттеу нэтижелер1

Б1з Алматы каласында 100 респондент арасында сауалнама журпздк. Сауалнаманын максаты халыкты созылмалы жукпалы емес ауруларды алдын алу туралы акпараттандыру жэне аурудын даму кауп1 сиякты жаман эдеттерд1н болуы темен факторлардын таралуын аныктау; физикалык белсендшк, тамактанудын психоэлеуметт1к факторларына зиян келт1ру, сондай-ак жеке жэне элеуметтк алдын алу шараларынын сакталуы.

Жас ерекшел^ерЫе сэйкес такырыптар келеадей белЫдк 3039 жас - 17%, 40-49 жас - 8%, 50-59 жас - 21%, 60-69 жас - 31%, 70 жэне одан жоFары - 23%. Наукастардын шЫде эйелдер басым (61%), ерлердщ улеа 39% к¥рады.

Профилактикалык тексерулердiн жиЫп туралы суракка респонденттердiн 21,4% -ы 2-3 жылда бiр рет, жылына бiр рет 43,9% жэне 29,6% профилактикалык тексеруден етпейтiнiн атап етп (1-сурет).

Сурет 1 - Профилак

Респонденттердiн арасында артериялык гипертензия сиякты журек-кан тамырлары патологиясынын дамуындаFы осындай жетекшi кауiп факторынын таралуы жоFары. 100 респонденттiн 63% жаFдайында дэртер пациенттерге олардын кан кысымы жоFары екенiн айтты.

тексерулерд1н жиш1п

Респонденттерд^ 29% -ы жYректiн ишемиялык ауруы туралы хабарлайды (стенокардия немесе миокард инфаркла). Ал 39,4% -ы кант диабет немесе жоFары кандаFы кант туралы хабардар болды. Аурулар туралы сауалнаманын нэтижелерi бойынша респонденттердiн 43,8% -ында бiрнеше ауру бар (2-сурет).

Дэр^ер сiзге жогары ;ан ;ысымы бар екенiн айтты ма?

Дэр^ер сiзге ЖYректiц ишемиялы; ауруы бар (стенокардия немесе миокард инфаркпй) екенш айтты ма?

Дэрiгер сiзге ;ант диабетi немесе ;андагы глюкоза (;ант) децгейiнiц жогары екенiн айтты ма?

37%

63%

71%

2 9%

60, 60%

39,40%

| Жо; айт;ан жо; ■ Иэ, айтты

Сурет 2 - Респонденттерд1н олардын ауруы туралы хабардар болуы

55 жаска дейiнгi жакын туыстарынын (анасы, 65 жаска дейiнгi инсультпен жэне 42,4% -мен ауь^ан. кант диабет болды (3-

iнiлерi немесе экеа, iнi-кaрындaстaры) сауалнамаFа сурет).

катыскандардын 41,8% миокард инфарктмен, 46,5%

Оздщ жа;ын туыстарыцыздын,

дейiнгi, немесе экенiн, туган 58,20% 41,80%

агаларынын) 55 жас;а дейiнгi миокард ...

Оздщ жа;ын туыстарынызда (анасынын,

немесе экенщ, 55 жас;а дейiнгi туган 53,50% 46,50%

агаларынын) инсульт болды ма?

Оздщ жа;ын туыстарынызда (анасы,

экесi, туган агалары 55 жас;а дейiн) ;ант 57,60% Н 42,40%

диабетi болды ма?

0% 20% 40% 60% 80% 100%

■ Жо; болган жо; ■ Иэ, болды

Сурет 3 - респонденттерд1н туыстарында (65 жаска дейнп аналарда, эпкелерде немесе эке, ¡ншерде) аурулардын болуы

Vestnik KazNMU №3-2020

Алкoгoльдi тутыну жeкe жэнe кloFaмдыкl дeнcayлыкl Yшiн ^yirní фaктopлapдыц 6ipi бoлып тaбылaды. СayaлнaмaFa cэйкec pecпoндeнттepдiн кeпшiлiгi aлкoгoльдi io^i (JJ%) (4-cypeт).

Aлкогольдi цаншалыцты жш iшесiз?

■ Жоц ¡шпеймш Сирек Жш

Cypeï 4 - PecnoHAei-nTep apacbu-^afbi aлкoгoльдi тутынудын динaмикacы

Pecпoндeнттep физикaлык бeлceндiлiктi тeмeндeгiдeй жYpгiзeдi, aл кaлFaны (38%) кeбiнece cepyeндeyгe ya^^ бeлeдi

бaFaлaды: pecпoндeнттepдiн кeпшiлiгi (44%) кYндiз cиpeк 30 (5-cypeт).

минутн кeп yaкытты жYpeдi, 18% -ы oтыpыкшы eмip caлтын

Cypeï 5 - Pecпoндeнттepд¡н, физигалык бeлceндiлiгiнiц динaмикacы

БapлыFынa бeлгiлi, тeндecтipiлгeн тaмaктaнy aypyдын бacтaлyын тeмeндeтyдiн б i p эдга. Алaйдa cayaлнaмaFa кaтыcкaндapдын 59% -ы тaмaк K¥PaмындaFы мaйдын нeмece xoлecтepиннiн мeлшepiнe нaзap ayдapмaйды. Cypa^a: «Егep

caлмaFыныз кeбeйe бacтaca, cb эдeттeгiдeн aз жeйciз 6e?» 2J,3% «eoi^oia!» 30,3% «^pe^» 30,3% «кeйдe», 10% «жш», 2% «eтe жш» дeп жayaп бepдi (6-cypeт).

Cypeт 6 - Ca^iv^ жинayFa кaтынacынын динaмикacы

Pecпoндeнттepдiн кeпшiлiгi (43%) дeнcayлык жaFдaйын iшiнapa кaнaFaттaнapлык, 22% кaнaFaттaнapлык дeп бaFaлaйды. Pecпoндeнттepдiн тeк 6% -ы eз дeнcayлыFын eтe

KaнaFaттaнapлык, 29% -ы кaнaFaттaнapлыкcыз дeп caнaйды (J-cypeт).

Оздщ денсаулыгьщыз туралы бШмдер^з цаншалыцты цанагаттандырады?

бте ;анагатты Цанагатты Iшiнара ;анагаттандырылды Цанагаттандырмайды

6%

22%

29%

н

43%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Сурет 7 - РеспонденттердЦ денсауль^ына кандоаттануы

Респонденттерд1ц кепшшп (43%) денсаулык жаFдайын ¡шлнара канаFаттанарлык, 22% канаFаттанарлык деп баFалайды. Респонденттерд1ц тек 6% -ы ез денсауль^ын ете KанаFаттанарлык, 29% -ы канаFаттанарлыксыз деп баFалайды. Сонымен, сауалнама нэтижеанде респонденттерд1ц 43,8% -ында ек1 немесе одан да кеп к,ау1п факторлары бар екенд1г1 аныкталды.

ОсыFан суйене отырып, салауатты ем1р салты мен ем1р даFдыларын калыптастыру, мацызды каржылык шыFындарды кажет етпейтн б1рак элеуметтк-экономикалык нэтиже бере алатын санитарлык-гигиеналык мэдениетпц децгешн кетеру басым м1ндеттерд1ц б1р1 болып табылады. АлFашкы алдын-алу шараларын 1ске асырудыц непзп KаFидаты салауатты ем1р салтын калыптастыру болып табылады, оFан профилактикалык медициналык кызметт1 арттыру, халыктыц денсаулыFына кезкарасын езгерту, б1л1м мен ынталандыру децгешн арттыру, салауатты ем1р салтын калыптастыру даFдылары к1ред1.

Халык пен наукастар денсаулык туралы акпаратты эртурл1 кездерден алады (букаралык акпарат к¥ралдары, кернек жарнама, медициналык жэне танымал эдебиеттер, медицина

кызметкерлер1, достар, эр1птестер, туыстар жэне т.б.). Алайда, кептеген адамдар ушлн денсаулык сактау туралы акпараттыц ец беделд1 кез1 - бул медициналык уйымдардын ресми кездер1. Дэр1гер мен пациенттщ арасындаFы сер1ктест1кт1 курудыц бiр эд1с1 - наукастарFа жеке профилактикалык кецес беру барысында салауатты емiр салтын калыптастыру даFдыларын уйрету. Жеке профилактикалык кецес беру немесе гигиеналык окыту жэне тэрбиелеу, ец алдымен, пациенттердi езiн-езi устауFа жэне езiн-езi реттеуге уйрету. Корытындылар

1. Сауалнама нэтижелерi керсеткендей, респонденттерд^ 79,5 ± 1,4% -ында емiр салтына байланысты екi немесе одан да кеп каут факторлары бар. Респонденттер арасында артериялык гипертензия сиякты журек-кан тамырлары патологиясыныц дамуындаFы жетекшi кауiп факторыныц таралуы байкалады.

2. Кептеген халык Yшiн кол жетiмдi болатын созылмалы жукпалы емес аурулардыц алдын алу жэне бакылау Yшiн тиiмдi профилактикалык, диагностикалык, терапевтк, элеуметтiк жэне бейiмделген технологияларды жасау жэне колдану жас жэне орта жас^ы адамдарда болатын алдын алу жэне елiм-жiтiмдi азайтуFа ыкпал етедк

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Lopez A.D., Mathers C.D., Ezzati M. et al. Global Burden of Diseases and Risk Factors. The International Bank for Reconstruction and Development. The World Bank. - New York: Oxford University Press, 2006.

2 World HealthOrganizations 2015. Non-communicable disease fact sheet. January 2015.

3 Лисицын Ю.Р. Общественное здоровье и здравоохранение. - М.: 2010. - 297 с.

4 Власов В.В. Эпидемиология: учеб. пособие для вузов. - М.: ГЭОТАР-Медиа, 2005. - 464 с.

5 Savarese G., Lund L.H. Global public health burden of heart failure // Cardiac Failure Review. - 2017. - Vol. 3. - P. 7-11.

6 GBD 2016 DALY and HALE collaborators. Global, regional, and national disability-adjusted life-years (DALYs) for 333 diseases and injuries and healthy life expectancy (HALE) for 195 countries and territories, 1990-2016: a systematic analysis for

the Global Burden of Diseases Study 2016 // Lancet. - 2018. -Vol. 390. - P. 1260-1344.

7 WHO, World Heart Federation and World Stroke Organization. Global atlas on cardiovascular disease prevention and control: Policies, strategies and interventions. URL:

http://www.who.int/cardiovascular_diseases/publications/atla s_cvd/em/ (2011).

8 Даньярова Л.Б., Ташманова А.Б., Шыман Ж.Ж. и др. Оценка эпидемиологических показателей и распространенности факторов риска сахарного диабета 2 типа среди жителей г. Актобе и Актюбинской области Республики Казахстан // Медицина. - 2017. - №5(179). - С. 30-36.

9 Каменова С.У., Кальменева И.М., Федянина Ю.А., Смаилова Д.А., Ибрагимов М.М. Механизмы развития ишемического инсульта у лиц молодого возраста г. Алматы // Вестник Каз НМУ. - 2014. - №2(1). - С. 114-116.

Н. Джайнакбаев, Л. Оракбай, С. Жунусова, А.Н. Адилханова, Ж.М. Мейрманова НУО «Казахстанско-Российский медицинский университет» кафедра «Общественного здравоохранения с курсом гигиены и эпидемиологии»

РАЗРАБОТКА ОРГАНИЗАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ДЛЯ СОЗДАНИЯ СИСТЕМЫ ПРОФИЛАКТИКИ ХРОНИЧЕСКИХ НЕИНФЕКЦИОННЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ

Резюме: Проблема профилактики хронических неинфекционных заболеваний (ХНИЗ) актуальна во многих странах мира, в том числе в Казахстане. Для решения используют разные технологии, позволяющие организовывать профилактическое консультирование населения в местах его массового нахождения с последующим взаимодействием между врачом и пациентом с целью повышения эффективности как лечения больных ХНИЗ, так и коррекции их факторов риска. Таким образом, для эффективной борьбы с ХНИЗ и профилактики факторов рискаих возникновения необходимы комплексные программы с индивидуальным подходом. Поэтому необходима разработка методологии оценки эффективности профилактических программ, направленных на профилактику

и контроль ХНИЗ, формирование ЗОЖ населения РК, для последующего создания базы данных лучших практик, что позволит субъектам РК использовать наиболее эффективные методики популяционного и индивидуального характера для этих целей.

В этой связи в данной статье обсуждается вопрос возможного преобразования существующих мероприятий по профилактике ХНИЗ, рассматриваются другие перспективные подходы с целью повышения эффективности профилактических программ.

Ключевые слова: хронические неинфекционные заболевания, центры медицинской профилактики,факторы риска, здоровый образ жизни.

N. Jainakbayev, L. Orakbay, S. Zhunussova, A. Adilkhanova, J.M. Meirmanova «Kazakh-Russian medical University» Department of" Public health with a course of hygiene and epidemiology»

DEVELOPMENT OF ORGANIZATIONAL TECHNOLOGIES TO CREATE A SYSTEM FOR THE PREVENTION OF CHRONIC NON-COMMUNICABLE DISEASES

Resume: The problem of prevention of chronic non-communicable diseases is relevant in many countries of the world, including Kazakhstan. Different technologies are used to solve this problem, which allow organizing preventive consultations of the population in places where they are located, followed by interaction between the doctor and the patient in order to improve the effectiveness of both treatment of patients with chronic non-communicable diseases and correction of their risk factors. Thus, to effectively combat chronic noncommunicable diseases and prevent their risk factors, comprehensive programs with an individual approach are necessary. Therefore, it is necessary to develop a methodology for evaluating the effectiveness of preventive programs aimed at preventing and

controlling chronic non-communicable diseases, forming a healthy lifestyle of the population of the Republic of Kazakhstan, for the subsequent creation of a database of best practices that will allow the subjects of the Republic of Kazakhstan to use the most effective methods of population and individual character for these purposes.

In this regard, this article discusses the issue of possible transformation of existing measures for the prevention of chronic non-communicable diseases, and considers other promising approaches to improve the effectiveness of prevention programs. Keywords: chronic non-communicable diseases, centers for medical prevention, risk factors, healthy lifestyle