Научная статья на тему 'СОЯ ЎСИМЛИГИДА ФОТОСИНТЕЗ ЖАРАЁНИНИНГ БОРИШИ'

СОЯ ЎСИМЛИГИДА ФОТОСИНТЕЗ ЖАРАЁНИНИНГ БОРИШИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
16
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фотосинтез / ассимиляция / барг юзаси / оптимал барг юзаси / фотосинтетик фаолият / фотосинтез жадаллиги / ярус / морфофизиологик хусусиятлар / ғунчалаш / гуллаш / пишиш / соя дони

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Икромова Хафиза Хошимовна

Ўсимликларда фотосинтетик фаолиятининг асосий кўрсаткичларидан бири барг юзасининг катталиги ва унинг шаклланиш динамикаси ва баргнинг СО2 ассимиляциясида пояда жойлашиши муҳим аҳамиятга эга.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОЯ ЎСИМЛИГИДА ФОТОСИНТЕЗ ЖАРАЁНИНИНГ БОРИШИ»

СОЯ УСИМЛИГИДА ФОТОСИНТЕЗ ЖАРАЁНИНИНГ БОРИШИ Икромова Хафиза Хошимовна

ДТПИ M5-B-2023 1 боскич магистратура талабаси:

E-mail: marguba2184@mail.ru Илмий рах,бар: ДТПИ б.ф.ф.д. (PhD) М.К. Х,амроева https://doi.org/10.5281/zenodo.8367812

Аннотация. Усимликларда фотосинтетик фаолиятининг асосий курсаткичларидан бири барг юзасининг катталиги ва унинг шаклланиш динамикаси ва баргнинг СО2 ассимиляциясида пояда жойлашиши мууим ауамиятга эга.

Калит сузлар: Фотосинтез, ассимиляция, барг юзаси, оптимал барг юзаси, фотосинтетик фаолият, фотосинтез жадаллиги, ярус, морфофизиологик хусусиятлар, гунчалаш, гуллаш, пишиш, соя дони.

Аннотация. Одним из основных показателей фотосинтетической деятельности растений является величина листовой поверхности и динамика ее формирования, а также ее расположение на стебле при ассимиляции SO2 листом.

Ключевые слова: Фотосинтез, ассимиляция, листовая поверхность, оптимальная листовая поверхность, фотосинтетическая активность, скорость фотосинтеза, ярус, морфофизиологические признаки, бутонизация, цветение, созревание, зерно сои.

Abstract. One of the main indicators of the photosynthetic activity of plants is the size of the leaf surface and the dynamics of its formation, as well as its location on the stem during the assimilation of SO2 by the leaf.

Keywords: Photosynthesis, assimilation, leaf surface, optimal leaf surface, photosynthetic activity, photosynthesis rate, layer, morphophysiological features, budding, flowering, maturation, soybean grain.

Фотосинтез жараёнида куёш радиациясининг энергияси яшил усимликлар томонидан канча куп ютилса, дон х,осили шунча куп булиши аникланди. Усимликларда фотосинтетик фаолиятининг асосий курсаткичларидан бири барг юзасининг катталиги ва унинг шаклланиш динамикаси ва баргнинг СО2 ассимиляциясида пояда жойлашиши мух,им ахдмиятга эга. Юкори ва сифатли х,осилни асосан оптимал барг юзасини х,осил килган, бутун усув давомида, узок вакт ишлай оладиган экинзорлардангина олиш мумкин.

Шу максадда х,ар бир усимлик учун аник устириш шароитида, усув даври давомида энг кулай усиш, ривожланиш, фотосинтетик потенциал кувватига эга булиши учун макбул туп калинлиги, озикланиш режими х,осил килинади. Бунда хдмма агротехник усуллар усимликда оптимал барг юзасини х,осил килишга, хдмда давомли фаол ишлайдиган фотосинтетик кувватга эга экинзор ташкил килишга каратилган булиши керак. Ёруглик барча усимликлар хдётининг ривожланишига таъсир курсатувчи омиллардан бири бщлиб, ёруглик, кунининг узунлиги, ёругликнинг жадаллиги ва унинг спектр таркиби, фотосинтез жадаллигига, органик моддаларнинг тупланишига, усимликнинг усишига, ривожланишига, айрим органларнинг шаклланишига таъсир килади. Фотосинтез жараёни боришида х,ал килувчи ролни соя усимлигининг кенг ва катта сатх,га эга булган барглари уйнайди [1,2,4].

Тажрибаларда соя навларида фотосинтез мах,сулдорлиги урганишда биз соя навлари баргларини жойлашишига караб уч ярусга булдик. Тажрибаларда соянинг уртапишар Дустлик, Парвоз, Славия ва Олимпия навлари олинди. Дустлик назорат навининг поялари

1800

баландлиги 121 см булиб, усув даври, 114-120 кун, Парвоз навининг буйининг баландлиги 136 см, усув даври 116-125 кунни ташкил килади. Бу иккала навнинг морфофизиологик хусусиятларига кура пояларида барглари сони куп ва барг сатхи йирик бщлади.

Уртапишар Славия ва Олимпия навлари Россия селекциясига оид булиб, яратилишига кура ёки Россия шароитида уртапишар нав хисобланади. Бу навлар Бухоро вилоятининг уртача шурланган тупрокларида экилганда усув даври кискариб 85-90 кунда пишиб етилди. Буйининг баландлиги буйича Славия нави 117, Олимпия нави эса 110 см ни ташкил килди. Бу иккала нав тугалланган ён шохлари кам барглари учи уткир бурчакли булиб, барг сатхи нисбатан кичикдир. Ушбу урганилган соя навлари барглари уч ярусга булиниб-пастки ярус, урта ярус ва юкори ярус булиб, у холатда фотосинтез махсулдорликнинг боришини урганилди.

Шу навларининг гунчалаш, гуллаш, гуллашнинг охири ёки дуккак хосил килиш ва пишиш фазаларида фотосинтез махсулдорлиги урганилди. Олинган маълумотларга кура, Дустлик назорат ва Парвоз навларида гунчалаш фазаси 7-11 кунга кечрок бошланди. Славия ва Олимпия навларида бу фазалар олдинрок бошланди, аммо фотосинтез махсулдорлиги уртасида катта фарк кузатилмади.

Барча навларнинг урта ярусида фотосинтез махсулдорлик юкори булди. Биринчи ярус 1-5 бугимлар, урта ярус 6-9 ва юкори ярусда эса 9 бугимдан юкори булган барглар олинди. Парвоз навининг урта ярусида фотосинтез махсулдорлиги 0,44-0,51 г/м2 суткани ташкил килди. Юкори ярусдаги барглар хам пастки ярусларга караганда, уларда хам фотосинтетик фаоллик жараёни баланд булганлиги кузатилди. Бу жараённинг сабаби, пастки ярусларга куёш нурининг кам тушганлигидир.

Соя навлари баргларида фотосинтез жадаллигини урганишда олинган натижалар шуни курсатдики, соя навлари келиб чикишига карамасдан икки чуккили шаклда намоён булди. Фотосинтез жадаллик эрталаб соат 900-1100 да ва кечкурун соат 1600-1800 да активлик кучаяди, туш пайтида хаво харорати юкори булганда усимликда фотосинтез махсулдорлик тушиб кетганлиги кузатилди. (3.3.1-расм) Славия ва Олимпия навлари баргларида фотосинтез жараёни эрталаб соат 700 лардан бошланади ва соат 1100 ларга келган энг юкори максимал нуктага боради. Соат 1400-1500 га келганда фотосинтез жадаллик жудаям пастлашиб боради ва 0,44 -0,41 г/м2 суткани ташкил килади, соат 1500 дан кейин секин-аста кутарила бошлайди.

Олинган маълумотлардан шу нарса маълум булдики, соат 1200-1400 ларда х,аво харорати узининг энг юкори нуктасига етган булади ва бу вактда фотосинтез активлигида кийин стресс жараён кетаётган булади. бундай юкори хдво харорати булганда усимликда узини мухофаза килиш жараёни булиб, нафас олиш тезлашади, сув режими бузилади ва хужайраларда купгина физиологик жараёнларнинг бориши бузилади. кеч булганда усимликда фотосинтез жадаллиги сустлашиб, нафас олиш активлашади ва СО2 чикара бошлайди.

Соя навларининг ривожланиш фазалари буйича олган хулосалардан шу маълум булдики, гуллаш фазасининг бошида барча соя навларида фотосинтетик фаоллик бир хил булди. Дуккакларни пишиши бошланганда юкори ярусларда фотосинтетик активлик жадаллашди, чунки бу фазада пастки ярусда барглар деярли колмаган, урта ярусда хам асосий барглар саргайиб тукила бошлаган эди.

1801

Демак, уз сув даврининг охирига келганда юкори ярусдаги фотосинтетик активлик тезлашиб, поянинг учидаги дуккаклари ва баргларининг етилиши учун шароит вужудга келади. Соя навлари онтогенезида фотосинтез активлиги дуккакларнинг тулишиш фазасигача кутарилиб боради, пишиш фазасига келганда барча соя навларида жадаллик сустлашади. Парвоз соя навида гулаш ва дуккак х,осил килиш фазасида фотосинтез жадаллигини юкори даражада узок муддат саклаб турди.

Дустлик назорат навида дуккак х,осил килиш фазаси 5-7 кун олдин бошланди бу нав х,ам фотосинтетик жадалликни юкорида саклаш муддати 10-15 кун булиб, Парвоз навидан кейинги уринда булди. Олимларнинг фикрича соя навлари х,осилдорлигида уларнинг усув даври эмас, балки дуккакларнинг тулишиш фазасининг узунлиги ахдмият касб этади

Уртапишар Нафис навида х,ам фотосинтез жадаллик жараёни Дустлик назорат ва Парвоз навларига караганда кискарок булганлиги кузатилди, аммо бу нав х,осилдорлик курсаткичлари билан уртапишар навлардан камрок, аммо Славия ва Олимпия навларига караганда усув даври узок ва х,осилдорлиги юкори. Уртапишар, паст буйли соя навлари Славия ва Олимпияда албатта фотсинтетик жадаллик даражаси муддати киска булди, Масалан: Славия навида (23,3 г/м2 сутка) ва Олимпия навида эса янада пастрок (21,5 г/м2 сутка) фотосинтетик активлик кузатилди. Уртапишар навларда июль ойининг охирларида фотосинтез жараёни мутлока тугади, чунки бу муддатда уруглари пишиб етила бошлади, барглари саргайиб уз вегетациясини тугата бошлади.

Физиологик булимда олиб борилган тажрибалардан келиб чикиб, куйидагича хулосалар килиш мумкин. Экиладиган соя навларининг параметрига узига хос талаби мавжуд булиб, улар- уртапишар, усув даври узок ва барглари йирик хдмда овалсимон булиши соя навларнинг серх,осил булишига олиб келади.

Уртапишар соя навлари кам х,осил булади, уларда фотосинтез муддати х,ам киска булиши, уз навбатида уларнинг х,осилдорги кам булишига олиб келади. Соя навларида фотосинтез жадаллиги сустлашганда нафас олиш жараёни тезлашади, хдво хдрорати юкори булганда фотосинтетик активлик сустлашади, эрталаб ва кечки пайтларда фотосинтетик жараён юкорига кутарилади. Юкори х,осил олиш учун соя навларини тугри танлаш келажакда кутилган х,осилни олиш имконини беради.

А)

1802

В)

1-расм. Турли соя навларида яруслар буйлаб фотосинтез махсулдорлигининг бориши, г/м2 сутка.

Хулоса - урганилган Дустлик назорат, Парвоз ва Нафис номли соя навлари уртача шурланган тупрокларда серхосил ва фотосинтетик махсулдорлиги юкори булган навлар гурухига киради. Россиядан келтирилган Славия ва Олимпия навлари бизнинг тупрок иклим шароитида мослашди, киска муддатда хосил бериш имконига эга. Дустлик назорат навида дон хосили 31,3 центнерни ва Парвоз навида уртача шурланган тупрокларда юкори дон хосили 37,4 центнерни берди.

Шунча микдордаги дон хосилини Дустлик назорат эса 122-125 кун, Парвоз нави 121123 кун давом этган усув даврида куп сонли барглар хосил килиб (барг сатхи Дустлик назорат навида 1301 см2 ва Парвоз навида 1400 см2) ташкил килади. Фотосинтез жадаллиги юкори жараёни соя навларининг генератив ривожланиш фазасида, айникса дуккаклар тулиши фазасида кайд этилди.

REFERENCES

1. Атабаева Х.Н. - Технология возделывания сои в Узбекистане -Т. Матбуот, 1989г.

2. Атабаева Х., Рузиев А. - Урожайность кукурузы и сои в повторных смешанных посевах - Ж.С-х.Узбекистана, 2000г.

3. Д.Ёрматова., Н.Шамуратов - Технология выращивания зерновых культур. Ташкент -

1803

2012г.

4. Технология пищевых производств / Л.П Ковальская, И.С. Шуб, Г.М. Мелькина и др. Под ред. Ковальской Л. П. -М: Колос, 1997. - 752 с.

5. Технохимический контроль хлебопродуктов / Л.Я. Торжинская, В.Аяковенко. -М: Агропромиздат, 1996. - 308 с.

6. Agrotexnology of soy cultivation / Д.Ёрматова., М.К.Хамроева., М.Халмуратов., М.Маллаев. - "Published by Novateur Publication", Indiya, 2023, 87 p.

1804

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.