Научная статья на тему 'САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ЭКИЛАДИГАН ГРЕЧИХА НАВЛАРИНИНГ ФОТОСИНТЕТИК ФАОЛИЯТИ'

САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ЭКИЛАДИГАН ГРЕЧИХА НАВЛАРИНИНГ ФОТОСИНТЕТИК ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

84
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалик / гречиха / қимматбаҳо ёрма / оқсиллар / углеводлар / аминокислоталар / экиш муддати / тупроқ / намлик / суғориш / вегетация / нав / ўсиш / ривожланиш / фотосинтез / фотосинтетик потенциал / ҳосилдорлик / agriculture / buckwheat / valuable cereals / proteins / carbohydrates / amino acids / planting time / soil / moisture / irrigation / vegetation / variety / growth / development / photosynthesis / photosynthetic potential / yield

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зухра Джуракуловна Жўраева

Ушбу мақолада Самарқанд вилояти шароитида экиладиган гречиха навларининг фотосинтетик фаолиятини ўрганилиб натижалари берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHOTOSYNTHETIC ACTIVITIES OF BUCKNET VARIETIES CULTIVATED IN SAMARKAND REGION

This article presents the results of the study of photosynthetic activity of buckwheat varieties grown in Samarkand region.

Текст научной работы на тему «САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ЭКИЛАДИГАН ГРЕЧИХА НАВЛАРИНИНГ ФОТОСИНТЕТИК ФАОЛИЯТИ»

САМАРКАНД ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА ЭКИЛАДИГАН ГРЕЧИХА НАВЛАРИНИНГ ФОТОСИНТЕТИК ФАОЛИЯТИ

Зухра Джуракуловна Жураева

Самарканд давлат университети биология факультети усимликлар физиологияси ва микробиологияси кафедраси доценти, кишлок хужалиги

фанлари номзоди

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Самарканд вилояти шароитида экиладиган гречиха навларининг фотосинтетик фаолиятини урганилиб натижалари берилган.

Калит сузлар: кишлок хужалик, гречиха, кимматбахо ёрма, оксиллар, углеводлар, аминокислоталар, экиш муддати, тупрок, намлик, суFориш, вегетация, нав, усиш, ривожланиш, фотосинтез, фотосинтетик потенциал, хосилдорлик;

PHOTOSYNTHETIC ACTIVITIES OF BUCKNET VARIETIES CULTIVATED IN SAMARKAND REGION

Zuhra Djurakulovna Zhuraeva

Samarkand State University, Faculty of Biology, Associate Professor of Plant Physiology and Microbiology, Candidate of Agricultural Sciences

ABSTRACT

This article presents the results of the study of photosynthetic activity of buckwheat varieties grown in Samarkand region.

Keywords: agriculture, buckwheat, valuable cereals, proteins, carbohydrates, amino acids, planting time, soil, moisture, irrigation, vegetation, variety, growth, development, photosynthesis, photosynthetic potential, yield;

КИРИШ

Ахоли эхтиёжини тула кондириш учун барча кишлок хужалик ходимлари ва олимлар олдига усимликшунослик махсулотлари етиштиришни кескин купайтириш вазифаси куйилган. К,ишлок хужалик махсулотлар орасида донга булган эхтиёж энг юкори булиб бу муаммони хал этиш катта ахамиятга эга. Донли экинлар орасида кимматбахо ёрма берувчи гречиханинг таркибида енгил узлаштириладиган оксиллар, ёFлар ва углеводлардан ташкари жуда куп

маъданли тузлар, органик кислоталар, витаминлар, микроэлементлар ва бошкалар мавжуд.Унинг таркибида органик кислотанинг булиши озука моддаларнинг организмда яхши узлаштирилиши ва хазм булиш жараёнини тезлаштиради. Гречихадан мул хосил олишнинг энг хал килувчи омилларидан бири экишнинг энг макбул муддатларда утказишдир. Экишни энг макбул муддатларини аниклашда навнинг биологик хусусиятлари, минтаканинг тупрок иклим шароити,харорат, тупрокдаги намлик ва бошка омиллар хисобига олинади. Усимликларнинг усиш ва ривожланиш жадаллиги туFридан туFри уларнинг фотосинтетик фаолиятига боFлик булади. Чунки органик моддалар хосил булишнинг асосий жараёни фотосинтездир. Биологик хосилнинг 80-90% фотосинтез жараёнида хосил булади.Шунинг учун хам усимликларнинг усиш, ривожланиш, хосилдорлиги ва хосил сифати фотосинтезга бевосита боFлик булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Купчилик илмий манбаларда таъкидлашича, агротехник усуллардан фойдаланиб, кишлок хужалик экинларининг фотосинтетик фаолиятини бошкариш мумкин (Ничепарович 1963,1970; Халилов,1993; Ходжаев,1985).

Дехкончиликда купчилик технологик тадбирлар усимлик фотосинтетик аппаратининг фаолиятидан сермахсул ва унумли фойдаланишига каратилган булади. Экиш муддатларини муътадиллаштириш кишлок хужалик экинларидан,шу жумладан гречихадан хам юкори хосил олиш усулларидан биридир. Усимликларнинг барглари энг мухим органларидан бири булиб, унда фотосинтез жараёни содир булади. Гречеха фотосинтез фаолиятини асосий курсаткичларидан бири барглар сатхининг катталиги ва унинг шаклланиш давомийлигидир. Юкори хосилни факат мутадил барг сатхини динамик равишда шакллантирадиган,бутун усув даврида,яъни узок муддат давомида ишлай оладиган экинлардангина олиш мумкин. Шу максада хар бир усимлик учун муътадил устириш шароитида, усув даври давомида энг кулай усиши,ривожланиши, фотосинтетик потенциал кувватига эга булиши учун технологик асослар ташкил килишга каратилган булиши керак.

Гречиха баргларининг шакли навининг узига хос белгиси булиб, у ташки шароит ва агротехника таъсирида кам узгаради. Аммо усимликлардаги баргларнинг сони ва сатхи жуда тез узгарувчан булишини хисобга олиб, биз уз тажрибаларимизни экиш муддатининг барглар сатхига таъсирини узгаришга эътибор каратик. Олинган маълумотлар 1-жадвалда келтирилган.

HÄTH^Ä^ÄP

Гречиха навлари барг сатх,ининг экиш муддатларига богли;лиги,см/2туп (2018-2020Й.)

Навлар Экиш муддати АНЩЛАШ МУДДАТИ %

Гунчалаш Тулик гуллаш Дастлабки донларнинг пишиши

^озон 1-апрел 88,1 183,2 464,0 100,0

10-110 -апрел 96,4 192,5 485,6 104,6

20-апрел 105,7 206,3 507,5 109,3

10-май 87,7 139,4 358,1 77,2

30- май 65,7 125,0 298,7 64,3

20-июн 57,8 115,5 291,6 62,8

10- июн 81,3 147,2 457,8 98,7

20-июл 86,2 174,3 440,2 95,8

Майский 1- апрел 77,3 158,5 410,0 100,0

10- апрел 88,7 176,4 430,6 105,0

20- май 90,3 192,0 453,1 110,5

10- май 72,0 129,8 305,2 74,4

30июн 61,6 115,3 249,0 65,6

20-июл 52,8 105,8 258,6 63,6

10-июл 78,9 135,4 398,7 97,2

20-июл 82,7 152,1 413,4 100,8

Жадвалда курсатилган сонлардан маълум булишича баргларнинг сатхи гречиха навларининг биологик хусусиятларига боFлак холда экиш муддатларига асосан сезиларли даражада узгаради. Бундай узгаришлар урганилган барча фазаларга тааллуулидир. Усимликларнинг Fунчалаш,тулик гуллаш ва дастлабки доннинг пишиш фазаларида утказилган хисоблар натижасида аник булишича, хамма навларда хам апрел ойида экилган усимликларнинг барг сатхи энг юкори булган. Бу вариантда уртача бир усимликка энг куп барг сатхи туFри келади. К,озон гречиха нави усимликларнинг барг сатхи 10-апрелда экилганлар 4,6% ва 20 апрелда экилганлар 9,3% га куп эканлиги кузатилди. Июл ойида (10-20-июл)усимликларнинг барг сатхи хам 95,8-98,7%га туFри келди. Асосий вегетация даври ёзнинг энг иссик муддатларига туFри келадиган вариантлардаги усимликларнинг барг сатхи кескин камайганлиги кузатилди.

Гречиха Майский нави усимликларнинг барг сатхи хам К,озон нави асосида олинган конуниятларга мос келади. Аммо бу нав усимликларнинг уртача барг сатхи К,озон нави усимликларига нисбатан бироз камлиги билан фарк килади.

Экиш муддати 10-май булган усимликларнинг барг сатхи 25,6%,30-май34,4% ва 20-июн 37,0% га камлиги аникланган. Яъни бу хам ёзнинг иссик кунларида, айникса 20-июнда экилганда усимикларнинг барг сатхи энг камлиги кузатилади.

К,ишлок хужалик экинлари учун бир гектар майдондаги баргларнинг сатхи ва фаолиятини курсатиш даври фотосинтетик потенциал катта ахамиятга эга. Чунки фотосинтетик потенциал ва хосилдорлик даражаси бир бири билан чамбарчас боFлик эканлиги таъкидланади. (Ничепарович, Строганава Власова 1961). Илмий манбалардан маълум булишича гречиха учун муътадил барг сатхи 3545 минг кв.м2 кун/га булиб, юкори хосил олиш шароити яратилади. Усимликларнинг тулик гуллаш фазасида барг сатхи 38,2 минг кв.м2 кун/га булган далаларда донларнинг 70% пишгандан кейин, айрим баргларнинг тукилиш хисобига, барг сатхи 26 минг кв.м2 кун/гача камайиши мумкин (Карагальцев, Пруцков, 1986).

МУХОКАМА

Бизнинг тажрибаларимизда гречиха навларининг фотосинтетик потенциали навларнинг биологик хусусиятлари ва экиш муддатларига караб узгаради. (2-жадвал).

Гречиха навлари фотосинтетик потенциалининг экиш муддатларига боFликлиги,минг кв.м кунга(2018-2020йй)

Навлар Экиш муддати АНЩЛАШ МУДДАТИ

Гунчалаш Тулик гуллаш Дастлабки донларнинг Пишиши %

1-апрел 15,3 36,3 42,9 100,0

10-110 -апрел 16,4 38,6 44,8 104,4

^озон 20-апрел 18,7 40,0 45,7 106,5

10-май 15,4 33,5 35,1 81,8

30- май 11,2 28,4 30,0 69,9

20-июн 10,5 25,1 28,1 65,5

10- июн 15,2 34,7 43,0 100,2

20-июл 15,6 35,3 42,5 99,1

1-апрел 15,0 31,3 38,4 100,0

Майский 10-110 -апрел 15,4 32,1 40,2 104,6

20-апрел 17,2 35,0 43,0 111,9

10-май 13,7 26,0 33,6 87,5

30- май 10,0 19,8 25,0 65,1

20-июн 9,2 19,5 24,1 62,7

10- июн 14,0 32,0 40,0 104,1

20-июл 14,8 31,0 39,3 102,3

Гречиханинг икки навида хам фотосинтетик потенциал вегетация даврининг бошланишидан, яъни Fунчалаш фазасидан дастлабки донларнинг пишиш фазасигача ошиб боради. Бундай одат хамма экиш муддатларида хам кузатилади. Энг юкори ва муътадил фотосинтетик потенциал экиш муддатлари апрел (1,10,ва20 апрел) ва июл(10-20июл) булган усимликларга туFри келади. К,озон нави учун апрел ойида экилган усимликларнинг фотосинтетик потенциали 42,9-45,7 минг м2 кун/га июлда экилган усимликларнинг фотосинтетик потенциали 42,5-43,0 минг м2 кун/га булди. Агарда 1-апрел ва июл ойида экилган усимликларнинг фотосинтетик потенциали тахминан бир бирига тенг булса,фаол вегетация даври ёзнинг иссик кунларига туFри келадиган вариантлардаги (10-30 май,10-июн)усимликларнинг фотосинтетик потенциали камайди. Камайиш даражаси 10-майда экилган усимликлар учун 18,2%,30-майда экилган усимлимклар учун 30,1% ва 20-июнда экилгнанлари учун 34,5% га тенг булди.

Майский гречиха нави усимликларнинг фотосинтетик фаолияти юкоридаги маълумотларга ухшаш экалиги аникланди. Экиш муддати апрел (1,10 ва 20)булган усимликларнинг фотосинтетик потенциали муътадил булиб, у 38,4-43,0 минг м2/га ва июлда 37,3%-40,0 минг м2/га булди. Бу нав уруFлари 10-майда экилганида 34,9% ва 20-июнда экилганда 37,3% га камайди.

Урганилган икки нав усимликларнинг хам фотосинтетик потенциали экиш муддати 20-апрел булганда энг юкори (6,5-11,9% куп) эканлиги ва экиш муддати 20-июн булганда эса энг кам (34,5-37,3% кам)эканлиги кузатилди.

Шундай килиб, юкорида келтирилган маълумотлар тахлилидан аникланишича, хар хил экиш муддатлари урганилган гречиха навлари барг сатхи ва фотосинтетик потенциали турлича таъсир этади. Эрта бахор (апрел) ва июлда экилган усимликларнинг барг сатхи ва шу асосда фотосинтетик потенциали муътадил даражага эга булади. Оралик муддатларда - май ва июнда экилган усимликларнинг барг сатхи ва фотосинтетик потенциали кескин камаяди. Уз

новбатида фотосентетик потенциалнинг бундай кескин камайиши усимликларнинг хосилдорлик даражасига хам салбий таъсир этади.

ХУЛОСА

Юкорида келтирилган маълумотлар тахлилидан аникланишича, хар хил экиш муддатлари урганилган гречиха навлари барг сатхи фотосинтез жараенига таъсир этади. Бу эса уз навбатида хосилдорлик даражасига таъсир этади. Муътадил муддатда экилган гречиха навларининг усиш суръати фаол булиб, уларнинг барг сатхи фотосинтетик потенциали юкори эканлиги аникланди. Бу муддатда экилган К,озон гречиха навининг вегетациядаври 70-72 кунга ва Майский гречиха навининг вегетация даври 73-77 кунга туFри келди. Энг киска (68-69кун) вегетация даври 20-июнда экилган гречиха навларида кузатилди.

REFERENCES

1. Карагальцев Ю.В.,Пруцков Ф.М. Гречиха:РОССЕЛХОЗИЗДАТ,1986.

2. Краситов А.С. Гречиха.М.Селхозиздат,1963 254с.

3. НичепоровичА.А.О путях повышения продуктивности фотозинтеза растений в посевах. Сб. Фотосинтез и вопросы прдуктивности растений. М.Изд.1963

4. Ходжаев Д.Х. "Усимликлар физиологияси" Тошкент 2008

5. Ярошенко К.И. Гречиха на пожевном посеве/ Вестник с.х.науки-1983.№11.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.