CC BY
0RUSAD 11, 2024, 51-71
Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 28.11.2022 Kabul - Accepted: 09.05.2024 Yaym - Published: 30.06.2024 doi: 10.48068/rusad.1211109
SOVYET KAYNAKLARINDA LOZAN BARI§ KONFERANSI VE LOZAN BARI§ ANTLA§MASI
© Celal PEK^ENa
Öz
Lozan Barig Konferansi neticesinde imzalanan Lozan Barig Antlagmasi, XX. yüzyilin ilk feyreginde meydana gelen en önemli siyasi hadiselerden biridir. 20 Kasim 1922 tarihinde baglayan Lozan Barig Konferansi, fetin müzakere süreflerinin ardindan 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barig Antlagmasi'nin imzalanmasi ile son bulmugtur. Türkiye afisindan bu antlagmanin en büyük önemi savag meydanlarinda kazandigi büyük zaferin yalnizca resmiyete kavugmug olmasi degil, Türkiye Cumhuriyeti'nin bagimsizligini da tevsik etmig olmasidir. Türk milleti ifin uzun yillar süren bir savag dönemi bu antlagmanin imzalanmasi ile resmi olarak son bulmugtur. Bu antlagma ile birlikte Türkiye'nin varligi taninmig; bagimsizligi ve egemenligi tüm dünya tarafindan kabul edilmigtir. Mustafa Kemal Atatürk'ün Samsun'a hareket etmesi ile fitili ateglenen Türk vataninin bagimsizligini kazanmasi harekäti, 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barig Antlagmasi'nin imzalanmasiyla nihai sonuca ulagmigtir. Nitekim Lozan Barig Antlagmasi, Birinci Cihan Harbi neticesinde iggal edilen Türk topraklarinin tarumar edilmesine kargi koyulan ve istikläl Harbi ile dügman güflerini tamamen Türk topraklarindan temizlenmesinin masada ikraridir. Konferans süreci ve antlagma yalnizca Türkiye afisindan degil, konferansa katilan ve katilmayan tüm devletlerin dähili ve harici politikalarina da tesir etmesi bakimindan büyük ehemmiyet tagiyordu. Bu ülkelerin baginda ise Sovyet Rusya geliyordu. Sovyet Rusya Türkiye'nin bagimsizligi meselesi, Bogazlar, Karadeniz ve Kafkasya gibi pek fok konunun bizzat kendisini ilgilendirdigini dügünüyordu. Sovyet Rusya'nin konferansa dair yaklagimini ve tezlerini bu hususlar belirlemigtir. Sovyet Rusya bilhassa Bogazlara iligkin Türkiye'nin hifbir gekilde taviz vermesini istemiyordu. Sovyetlerin bu yaklagimi yalnizca o dönemdeki hariciye politikalari ile de sinirli degildi. Gerek o dönem gerekse de sonraki yillarda kaleme alinan faligmalarda, bu dönemi detayli bir gekilde tetkik ettiler. Rusya'da kaleme alinan tüm bu faligmalar ve eserler, savaga dogrudan taraf olmayan bir ülkenin bu süreci nasil gördügünü ve nasil degerlendirdigini bizlere göstermesi afisindan büyük ehemmiyet arz etmektedir.
Anahtar kelimeler: Rusya tarihi, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi, Türkiye
Cumhuriyeti, istikläl Harbi, Lozan Barig Konferansi.
^ ^ ^
a Doktora Ögrencisi, Rusya Halklarin Dostlugu Üniversitesi, E-mail: celalpeksen@gmail.com
BY-NC-ND
LAUSANNE PEACE CONFERENCE AND THE LAUSANNE PEACE TREATY IN SOVIET
SOURCES Abstract
The Lausanne Peace Treaty, signed as a result of the Lausanne Peace Conference, is one of the most important political events of the first quarter of the 20th century. Started on November 20, 1922, this conference ended with the signing of the Lausanne Peace Treaty on July 24, 1923, following tough negotiations. The greatest importance of this treaty for the Turkey is that it not only formalized the great victory it had won on the battlefields, but also confirmed the independence of the Turkey. The Turkish Nation officially ended a long period of war with the signing of this treaty. With this treaty, the existence of the Turkey was recognized and its independence and sovereignty were accepted by the whole world. The movement to gain the independence of the Turkish homeland, which was ignited by Mustafa Kemal Ataturk's departure to Samsun, reached its final result with the signing of the Lausanne Peace Treaty on July 24, 1923. As a matter of fact, the Lausanne Peace Treaty is the proof on the table that the enemy forces were completely expelled from the Turkish lands with the War of Independence, which was resisted against the destruction of the Turkish lands occupied as a result of the First World War. The conference process and the treaty were of great importance not only for Turkey, but also for influencing the internal and external policies of all states participating and not participating in the conference. Soviet Russia was at the forefront of these countries. Soviet Russia believed that many issues such as the issue of Turkey's independence, the Straits, the Black Sea and the Caucasus were of its own concern. These issues determined Soviet Russia's approach and theses regarding the conference. Soviet Russia did not want Turkey to make any concessions, especially regarding the Straits. This approach of the Soviets was not limited to their foreign policy at the time. In the studies written both in that period and in the following years, this period was analyzed in detail in the sources. All these studies and works written in Russia are of great importance in terms of showing us how a country that was not a direct party to the war saw and evaluated this process.
Keywords: Russian history, Union of Soviet Socialist Republics, Turkish Republic, Turkish War of Independence, Lausanne Peace Conference.
Ж Ж Ж
КОНФЕРЕНЦИЯ В ЛОЗАННЕ И ЛОЗАННСКИЙ МИРНЫЙ ДОГОВОР В СОВЕТСКИХ
ИСТОЧНИКАХ
0 Аннотация
а Лозаннскии мирныи договор - это одно из важнейших политических событии первой ^ и четверти XX века. Лозаннская мирная конференция, начавшаяся 20 ноября 1922 года,
Q
< S >5 после тяжелых переговоров завершилась подписанием 24 июля 1923 года договора.
а Главное значение этого договора для Турции заключается в том, что он не только
|52| официально закрепил великую победу, одержанную на полях сражений, но и
подтвердил независимость Турецкой республики. С подписанием этого документа для турецкого народа официально завершился долгий период войны. Этим договором было признано существование Турции, ее суверенитет был признан всем миром. Движение за независимость страны, начавшееся после отъезда Мустафы Кемаля Ататюрка в Самсун, достигло своего окончательного результата. По сути, Лозаннский мирный договор стал подтверждением того, что вражеские силы были полностью
изгнаны с турецких земель, оккупированных в результате Первой мировой войны. Договор имел огромное значение не только для Турции, но и повлиял на внутреннюю и внешнюю политику всех государств, участвовавших и не участвовавших в конференции, и в первую очередь СССР. Последний считал, что многие вопросы (независимость Турции, проливы, Черное море и Кавказ) непосредственно касаются интересов Советского государства. Такой подход определял позицию Советской России на конференции. В частности, это ее нежелание, чтобы Турция шла на какие-либо уступки в вопросе о проливах. Вместе с тем внешняя политика СССР этим подходом не ограничивалась. Данный период подробно а также источники анализировался в исследованиях, проведенных как в те годы, так в последующие. Все эти научные работы, , написанные в России, имеют огромное значение, поскольку показывают, как страна, не являяющаяся непосредственным участником войны, видела и оценивала этот процесс.
Ключевые слова: Российская история, Советская Россия, Турецкая Республика, Лозаннская мирная конференция.
Ж Ж Ж
Giri?
Lozan Bari§ Konferansi ve nihayetinde imzalanan Lozan Bari§ Antla^masi Turk tarihinde mustesna bir yere sahiptir. 20'nci asrin ilk feyreginin en onemli siyasi hadiselerinden biri ku^kusuz Lozan Bari§ Antla^masi'nin imzalanmasidir. Isvifre'nin Lozan §ehrinde toplanan konferans, 20 Kasim'da duzenlenen afili§ ile ba§lami§ ve 24 Temmuz 1923 tarihine kadar surmu^tur. Konferans sonunda imzalanan Lozan Bari§ Antla^masi'nin Turkiye afisindan ehemmiyeti, uzun yillar suren sava§ donemini bitirmi§ ve Turkiye Cumhuriyeti'nin bagimsizligini tasdik etmi§ olmasidir. Istiklal Harbi'nden muzaffer bir §ekilde ayrilan Turkiye'nin Lozan Bari§ Antla^masi ile bagimsizligi ve egemenligi taninmi§, itilaf Devletleri'nin Anadolu topraklarinda sahip oldugu tum imtiyazlar ortadan kaldirilmi§ ve yine bu antla^ma ile Osmanli Devleti resmi olarak ilga edilerek Turkiye'nin bagimsizligi tum dunya tarafindan taninmi^tir.
Ku^kusuz bu konferans yalnizca Turkiye ifin onemli degildi. Antla^maya taraf olan devletlerin yani sira taraf olmayan devletler tarafindan da oldukfa yakindan takip ediliyordu. Bu suref ve antla^ma bilhassa Batililarin somurgesinden kurtulmak isteyen ulkeler ifin onem arz ediyordu. Anadolu topraklarinda ba^layan bagimsizlik mucadelesi, egemenligini elde etmek isteyen somurgelerde de buyuk yanki uyandirmi^ti. Bu konferans ve antla^ma ile bagimsizligi resmi olarak taninan Turkiye, tum dunyaya Itilaf Devletlerinin sava§ meydanlarinda oldugu gibi masada da maglup edilebilecegini tum dunyaya gostermi^ti.
Gerek Anadolu'daki bagimsizlik mucadelesini gerekse de Lozan'daki konferansi takip eden ulkelerin ba^inda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi bulunuyordu. Sovyet Rusya'nin bu konferansi takip etmesinin muhtelif sebepleri bulunuyordu. Bunlarin ba^inda §uphesiz kendi guvenlik kaygilari gelmekteydi. Zira Turkiye'ye ve bolgeye yonelik Batililar tarafindan alinmasi muhtemel her turlu taviz Sovyet Rusya afisindan tehlike olarak addedilmekteydi. Sovyetlerin en buyuk endi^esi ise Bogazlar konusundaydi.
Bogazlara iliçkin Batililar tarafindan alinabilecek tavizler, Sovyetlerin güvenligini dogrudan tehdit edebilirdi. Sovyetler Birligi'nin bu konferansa ilgi duymasinin bir diger önemli sebebi ise Sosyalizmi yayma dü^üncesiydi. Itilaf Devletleri'ne karçi savaçan bir ülkeye dogrudan ve dolayli olarak destek olmak SSCB'nin uluslararasi arenadaki itibarini artiracak bir politikaydi. Bu politika ayni zamanda sömürge altinda yaçayan milletlerin de bagimsizlik çiari ile ayaklanmasi halinde desteklenebilecegi anlamina gelecekti. Ayni zamanda bu konferansta tezlerini kabul ettirecek bir Sovyetler Birligi bir anlamda dünya meydan okuyabilecek ve gücünü gösterebilecekti.
Tüm bu sebepler o dönemde ve sonrasinda kaleme alinan Sovyet arçiv ve kaynaklari, Türkiye'nin Lozan Bariç Konferansi'ndaki politikalarinin Sovyetler tarafindan nasil algilandigini ve yorumlandigini bize göstermesi bakimindan oldukça mühimdir. Ancak gerek o dönemde gerekse de sonraki yillarda bu hususa iliçkin yapilan çaliçmalarin Sovyetler Birligi'nin resmî görü^ü oldugu ve yine benimsedigi ideolojinin bir geregi olarak Sosyalist saiklerle kaleme alindigi unutulmamalidir. Dolayisiyla Rus kaynaklarinda Türkiye'den ziyade SSCB'nin menfaatleri daha ön planda tutulmuç ve Türkiye'nin Lozan Bariç Konferansi'nda izledigi politikalar zaman zaman birtakim eleçtirilere maruz kalmiçtir.
Lozan Bariç Antlaçmasi bugün dahi Türk tarihinde müspet yahut menfi fark etmeksizin tartiçilmaya devam eden bir meseledir. Dolayisiyla bu makale Rus kaynaklarinda Sovyet tezleri esas alinarak Lozan Bariç Konferansi sürecinin nasil algilandigini ve nasil degerlendirildigini ortaya koymayi amaçlamaktadir. Türk kaynaklarinda ve literatüründe Lozan süreci oldukça detayli bir çekilde tetkik edilmiçtir. Ancak yine de bu konuya Rus, Ingiliz, Fransiz ve diger kaynaklardan bakmak, kiyas yapilabilmesi açisindan oldukça önemlidir. Zira Sovyet kaynaklari hem geçmiçte hem de günümüzde Türk tarihini araçtirmak isteyen araçtirmacilar tarafindan oldukça önemli bir yere sahiptir. Her ne kadar Rusçadan TCrkçeye tercüme edilen eserlerin sayisi geçmiç yillara göre bir artiç gösterse de Rus kaynaklari noktasinda Türkçe literatürde hala büyük bir noksanlik bulunmaktadir. Dolayisiyla Rusça kaynaklardan istifade edilerek kaleme alinan çaliçmalar ve eserler Türk tarihine müspet katkilar saglamaktadir. Öte yandan dünyanin o dönem içinde bulundugu siyasi vaziyet göz önüne alindiginda Sovyet kaynaklari Bati kaynaklarindan farkli ve önemli hale gelmektedir. Tüm bu hususlar Türkiye tarihi açisindan büyük öneme sahip olan Lozan sürecinin incelenmesinde Rus kaynaklarindan yararlanmayi kaçinilmaz bir hâle getirmektedir. Nitekim bu makale bahis olunan eksikligi giderme gayreti ile kaleme alinmiçtir. Ve yine söz bu konusu çaliçma temel olarak Lozan Bariç Konferansi ve Lozan Bariç Antlagmasi'nin ve dolayisiyla bu konferansin konusunu teçkil eden Bogazlar meselesinin Sovyet Rusya açisindan neden önemli olduguna ve Türkiye'nin anlaçmaya vardigi çartlarin Sovyet kaynaklarinda nasil degerlendirildigi konularina açiklik getirmek maksadiyla yazilmiçtir.
1) Lozan Bariç Konferansi Öncesi Durum ve SSCB'nin Konferansa Davet Almasi
Türk topraklarinin cografi konumu itibariyla Lozan Bariç Konferansi neticesinde ulaçilacak sonuç yalnizca Türkiye'yi degil, tüm dünyayi oldukça yakindan ilgilendiriyordu.
Savasa taraf olan devletlerin disinda bu süreci takip eden devletlerin basinda ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi geliyordu. Sovyetler Birligi'nin bu konferansa ilgisinin en önemli sebebi Türkiye ile yapilacak bir antlasmada alinmasi muhtemel tavizlerin kendi egemenligi ifin dogrudan bir tehdit olusturmasi ihtimali idi. Dolayisiyla konferansin yapilmasi fikri ortaya atildigi günden itibaren SSCB bu süreci fok yakindan takip etmistir. Bu takibat, meselenin hem Sovyet ar§iv belgelerinde hem de basili kaynaklarinda tartisilmasina sebebiyet vermistir.
Sovyetler Birligi'nde Lozan Baris Konferansi süreci, erken dönem Türkiye tarihine yönelik yapilan falismalarda Istikläl Harbi ve bagimsizlik mücadelesi sonrasinda en fok ele alinan ve tarti^ilan konulardan biridir. Dolayisiyla bu husus, Lozan Baris Konferansi ve Lozan Baris Antlasmasi'ni yabanci kaynaklardan incelemek isteyen arastirmacilar ifin büyük bir öneme sahiptir. Bu konferansin önemine iliskin Moskova ^arkiyat Enstitüsü'nde muhtelif dersler veren Sovyet tarihfi Abdula Mardanovif ^amsutdinov, Bogazlar rejimi hakkinda yeni bir statü olusturacagi ifin Lozan Baris Antlasmasi'nin, Türkiye ifin oldugu gibi Karadeniz'e kiyisi bulunan bütün devletler ifin de hayati bir önem ta^idigini vurgulamistir.1
Sovyet Rusya, Lozan Baris Konferansi daha toplanmadan Bogazlara iliskin fikirlerini beyan etmeye ba§lami§ti. Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Di§i§leri Halk Komiser Yardimcisi Lev Karahan'in Büyük Britanya Di§i§leri Bakani George Curzon'a 12 Eylül 1922 tarihinde gönderdigi notada özet olarak, Bogazlar sorununu saptayan uluslararasi tek antlasmanin 1921'de imzalanan Moskova Antlasmasi oldugu ve Bogazlara iliskin statünün bu antlasmaya göre belirlenebilecegini vurgulanmistir. Karahan, Bogazlar sorununun fözülmesinde Karadeniz'e kiyisi olan Rusya, Türkiye, Ukrayna ve Gürcistan'in arasina kimsenin giremeyeceginin de altini fizmisti.2 Sovyet Rusya bu tavriyla Mudanya Mütarekesi'nde alinan baris kararina iliskin gelecek bir tarihte toplanmasi plänlanan konferansa dair görüsünü daha o günlerde inatla savunmaya ba§lami§ti. Fakat Sovyet Rusya, konferansi düzenleyen devletler tarafindan savasa taraf olan ülkelerden olmadigi gerekfesiyle davet almamisti. Sovyet Rusya'nin konferansa davet edilmemesi hususu Sovyet Hükümeti'nin muhtelif ülkelere nota göndermesine sebep oldu. RSFSC Hükümeti Büyük Britanya, Fransa, italya, Yugoslavya, Romanya, Yunanistan ve Misir hükümetlerine gönderdigi bir notada Istanbul ve Bogazlar hususunda tatbik edecegi politikalarin ne olacagini vurguluyordu.3 RSFSC Di§i§leri Halk Komiseri Georgiy Vasilyevif £iferin de Büyük Britanya ve italya temsilcilerine bir telgraf ^
göndererek bu konferansa Yugoslavya, Romanya ve hatta Japonya'nin davet edilmesine §
karsin Sovyet Rusya'nin davet edilmemesinin hifbir gerekfe ile hakli fikarilamayacagini Q ™ z
^ ° ^
dolayisiyla kendilerinin herhangi kisitlamaya maruz birakilmaksizin konferansa g ^ ™
oi rH ®
katilmalarinin zaruri oldugunu ifade ediyordu.4 Sovyet Rusya'nin bu konferansa davet edilmemesi o dönem yakin müttefiki olan ve konferansin esas muhatabi olan Türkiye'nin |55|
1 A. M. §amsutdinov, Mondros'tan Lozan'a Türkiye Ulusal Kurtulu$ Sava$i Tarihi 1918-1923 (Istanbul: Dogan Kitap, 1999), 303.
2 Dokumenti Vne$ney Politiki SSSR, Tom V (Moskova: Gosudarstvennoe Izdatelstvo Politifeskoy Literaturi, 1961), 575.
3 Dokumenti Vne$ney Politiki SSSR, Tom V, 593.
4 Dokumenti Vne$ney Politiki SSSR, Tom V, 622.
de tepkisini fekmigti. Türkiye, Sovyet Rusya'nin Lozan'daki konferansa davet almamasina tepki olarak 4 Ekim 1922 tarihinde itilaf Devletleri'ne bir nota yollayarak gu mesaji iletmigti: "Bu türden tek önemli sorun, Bogazlarin gelecekteki kontrolüdür. Bu konuyla yakindan ilgili olan Rusya, Ukrayna ve Gürcistan'in fagrili olmamasina gagirdigimizi belirtmeden gefemeyiz; fünkü onlarin katilimi sadece daha kalici bir fözümün saglanmasina katkida bulunacaktir ve gelecekte fatigmaya yol afabilecek bütün sorunlari gidermek ifin biz kesinlikle onlarin davet edilmesini öneriyoruz."5 Sovyet tarihfi ^amsutdinov, itilaf Devletleri'nin Lozan Barig Konferansi'na Sovyet Rusya'nin katilmasini engellemek ifin ellerinden geleni yaptigini belirterek bununla Türkiye'yi yari sömürge olarak tutmayi, Sovyet Rusya ile dostluk iligkilerini sonlandirmayi ve Bogazlarda Sovyet kargiti bir rejim kurmayi amafladiklarini vurgulamigtir.6 Tüm bu hadiselerin neticesinde 27 Ekim 1922 tarihinde Sovyet Rusya'ya resmi bir davet gönderildi ve yalnizca Bogazlar meselesine iligkin görügmelere davet edildi.7 Buna mukabil Sovyet Rusya'nin Türkiye Büyükelfisi Semyon ivanovif Aralov, itilaf Devletleri'nin Sovyet Rusya'yi istemeyerek davet ettigini belirterek bu davetin Sovyet Rusya'nin israrli isteyigi, Türk Hükümeti'nin arzusu ve dünya kamuoyunun baskisi sonucunda yapildigini vurgulamigtir.8
2) Sovyetlerde Bogazlar Rejimine Yönelik Tarti^malar
Sovyet Rusya'nin Bogazlar sorununa iligkin görügmelere resmi olarak davet edildigi 27 Ekim 1922 tarihinde SSCB lideri Vladimir ilyif Lenin'in Manchester Guardian ve Observer gazetelerine verdigi demef, Sovyet Rusya'nin Lozan'da izleyecegi politikalarin ne olacagina dair oldukfa mühim igaretler ifermektedir. Lenin verdigi bu demefte, Sovyet Rusya'nin Bogazlara iligkin politikasi ile ilgili üf madde üzerinde durmugtur. Bunlardan birincisi; her geyden önce Türkiye'nin ulusal isteklerinin kargilanmasi ve yerine getirilmesi. ikincisi; barig ve savag zamanlarinda Bogazlarin tüm savag gemilerine kapatilmasi. Sonuncusu ise; Bogazlarla ilgili programlarda ticari deniz igletmeciliginin tam anlamiyla serbest olmasinin saglanmasidir.9 Lenin'in önemine igaret ettigi bu maddeler, Sovyet Rusya heyetinin Lozan Barig Konferansi'nda takip edecekleri politikanin temelini olugturacaktir.
Semyon ivanovif Aralov da fözümüne katilacaklari sorunlarda Sovyet Rusya'nin iki temel dügüncenin gerfeklegtirilmesi ifin faba gösterecegini belirtmigti. Bunlardan ilki Rusya ile müttefiklerine öteki devletler ile egit durum ve hak saglamak; ikincisi ise Sovyet Rusya'nin ve müttefiki olan ülkelerin topraklarinda barig ve güvenligin korunmasi ile
©
^ ticari iligkilerin serbestliginin saglanmasidir.10 Büyükelfi Aralov, Bogazlar hususunda
^ Sovyet delegasyonunun görüglerini ise gu gekilde aktarmigtir:
™ z
§ ° >. "Karadeniz Bogazi, Marmara Denizi ve Canakkale Bogazi, deniz ticaret filolari
rn ca
§ 3 © ve savag digi gemileri ifin kesinlikle ve hifbir sinirlandirmaya bagli olmayarak serbest olmalidir. Karadeniz'de oldugu kadar Orta Dogu'da da barigin
|56| korunmasi, Karadeniz kiyilarinin güvenliginin saglanmasi, Istanbul
5 Mehmet Perinfek, Atatürk'ün Sovyetler'le Görüpmeleri (istanbul: Kaynak Yayinlari, 2014), 153.
6 §amsutdinov, Mondros'tan Lozan'a Türkiye UlusalKurtulu$Savap Tarihi 1918-1923, 305.
7 E. H. Carr, Bolpevik Devrimi 1917-1923, III. Cilt (istanbul: Metis Yayinlari, istanbul, 2015), 442.
8 S. i. Aralov, Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923 (istanbul: ig Bankasi Kültür Yayinlari, 2017), 177.
9 Dokumenti Vnepney PolitikiSSSR, Tom V, 638.
10 Aralov, Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923, 198.
güvenliginin saglam bir garantiye baglanmasi. Bu ise, hem Karadeniz hem de ^anakkale Bogazi'nin gerek bari?ta gerek sava?ta devamli olarak Türkiye di?inda bütün devletlerin sava? gemilerine, silahli gemilerine ve sava? ufaklarina kapali kalmasi demektir. Karadeniz Bogazi'yla ^anakkale Bogazi'nin Türkiye'ye ait oldugu esasina dayanan Sovyet Rusya ile müttefikleri, her milletin egemenlik haklarina saygi gösterdikleri ifin, Türk halkinin kendi topraklarinda ve sularinda, en geni? anlayi?la egemenlik haklarini kurmalarini ve bu haklarini korumalarini israrla istemektedirler. Ayrica Sovyet Rusya ve müttefikleri, Türk Hükümeti'nin gerfek anlamda Bogazlarla Marmara Denizi'ni koruyabilmesinin ancak kiyilarini tahkim etmek ve silahlandirmak haklarinin kendisine verilmesiyle, bir sava? filosuna sahip olmasiyla ve Bogazlarla Marmara Denizi'nin savunmasinda gerekli bütün sava? araflarini elinde bulundurmasiyla mümkün olabilecegini inanmaktadirlar. Bogazlarin sava? gemilerine kapatilmasi, bütün devletler arasinda e?itlik ilkesine de uymaktadir. Bunun tersi, Bogazlarin sava? gemilerine afik tutulmasi, en güflü deniz devletinin kayirilmasi anlamina gelir."11
Sovyet Rusya daha konferans daveti almadan Lozan Bari? Konferansi'nin Bogazlar oturumuna yönelik politikasinin ne olacagina ili?kin hususi bir komisyon da kurmu?tu. Oturum ifin hazirliklar konferans davetinden önce ba?lami5ti. Davet almadigi bir konferansa hazirlanmasi, Sovyetlerin kendisini konferansa davet ettirmek üzere her türlü yolu deneyecegi ve kendisinin ifinde bulunmadigi bir konferanstan fikacak neticenin hifbir meseleyi fözüme kavu?turmayacagini göstermesi bakimindan önemlidir. Daha Ekim ayinin ba?inda Merkez Komitesi konferansa ili?kin bir yol haritasi olu?turmak üzere Askeri ve Denizcilik l?leri Halk Komiseri, RSFSC Devrimci Askeri Konseyi Ba?kani Lev Trofki, Komintern Yürütme Komitesi üyesi Karl Radek ve Di§i§leri Komiseri G. V. £iferin'den olu?an bir komisyon kurmu?tu. Söz konusu bu komisyona muhtelif devlet kurumlari da i?tirak etmi?ti.
Bu komisyonun tarti?malan neticesinde Kremlin, Bogazlar ve Karadeniz konusundaki politikasinin ?ekillendigi birkaf taslak hazirlandi.
Belirlenen bu taslak politikalardan bir tanesi ?u ilkelere dayaniyordu:12
1. Türkiye'nin egemenliginin dokunulmazligi,
2. Bogazlarin bayrak ayrimi yapilmaksizin ticaret gemilerine ve ufaklarina gefi? ifin afik olmasi,
3. Sava? gemilerine Bogazlardan gefi?in kapatilmasi ve Karadeniz'e kiyisi olmayan
0. D
¥
ülkelerin askeri gemi ve ufaklarinin Bogazlarda bulunmasinin yasaklanmasi, 9 ° 5
S ™ m
4. Karadeniz devletlerine Bogazlarin ve Karadeniz sularinin kullanimi ifin bir § 3©
rejim olu?turma hakkinin taninmasi, -
|57|
Kapitülasyonlarin ilgasi ve yabanci misyonlara hizmet eden askeri gemilerin Bogazlari ve Karadeniz'i terk etmesi.
11 Aralov, Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923, 199.
12 i. A. Hormaf, "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii, po uregulirobaniyu polojeniya ha blijnem vostoke (1922-1923 godi)," Novaya iNovey$aya ¡storiya 2 (2019): 78.
Ancak argivdeki yazigmalardan anlagilacagi üzere söz konusu komisyonun üyeleri arasinda da Lozan'daki politikalara iligkin bir görüg birligi söz konusu degildi. Buna ek olarak tabii olarak konferansin gidigatina göre de fikirler degigiklik gösterebiliyordu.
Nitekim ayni tarihlerde Karl Radek'in Trofki ve Ciferin'e gönderdigi bir mektupta kendi görügüne göre konferansta alinmasi gereken ve öne sürülmesi gereken tezleri gu gekilde ifade ettigi görülmektedir:13
1. Türkiye'nin Bogazlar üzerindeki egemenliginin taninmasi ve bunun korunmasi ifin Bogazlarin her iki yakasinin da tahkim edilmesi,
2. Barig ve savag durumlarinda ticaret gemilerine gefig özgürlügü,
3. Barig ve savag zamanlarinda bütün devletler ifin Bogazlardan askeri gemilerin gefiginin yasaklanmasi,
4. Bogazlardaki rejimin Karadeniz ülkelerinin temsilcilerinin düzenli bagkanliginda ve bu devletlerin bir komisyonu tarafindan kurulmasi,
5. Bati Avrupa Devletleri'nin bu önerileri kabul etmeleri halinde, Sovyet Rusya'nin Karadeniz ülkeleri ile 10 yillik bir süre ifin hat gemileri inga edilmemesi konusunda bir antlagma imzalamaya hazir olmasi.
Radek her ne kadar bu söz konusu hususlarin üzerinde anlagilmasi önerisinde bulunsa da yazmig oldugu telgrafta 5. madde sebebiyle Ciferin ve Trofki'den ayrildigini dile getiriyordu. Radek tüm bu hususlarin bir mücadele konusu oldugunun altini fizerek Sovyet Rusya'nin önemli kozlari eline almasi bakimindan inisiyatif almasi gerektigini de vurguluyordu.14
Tüm bu tartigmalar neticesinde taslaklarin kurulan komisyonda görügülmesinin ardindan 17 Ekim'de Ciferin, Stalin ve Politbüro üyelerine agagidaki sonuflari iferen bir mektup gönderdi:15
1. Kiyilardaki tahkimatlarin kaldirilmasiyla Bogazlarin serbest birakilmasi kabul edilemez ve Karadeniz'de ingiltere'nin hakimiyeti anlamina gelir;
2. Bogazlarin barig ve savag zamanlarinda tüm uluslarin askeri gemilerine kapatilmasi mevcut durumda ehven-i ger olarak kabul edilmelidir;
3. Türkiye'nin Bogazlar üzerindeki egemenligi kiyilari tahkim etme, Bogazlari savunmak ifin bir filoya sahip olma ve Bogazlarin koruyucusu olarak kalma haklari olarak taninmalidir;
4. Askeri amafli olmayan tek askeri gemilerin gefigine izin verilmelidir;
5. Bogazlari bütün ticaret gemilerine ve ufaklara afilmalidir;
6. 1921 tarihli Moskova Antlagmasi'nin Bogazlar rejiminin Karadeniz ülkeleri komisyonu tarafindan sonuflandirilmasina iligkin maddesi, gerekirse itilaf Devletleri'ni de katarak desteklenmeli;
7. Karadeniz ülkelerinden (muhtemelen itilaf Devletleri'nin büyük güflerinden
13 Rossiiskiy Gosudarstvenniy Arhiv Sovremennoy Politifeskoy istorii (RGASPi), fond 159, opis 2, delo 18, 4.
14 RGASPi, fond 159, opis 2, delo 18, 4.
15 Hormaf, "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii," 78.
de] oluçan ve seyrusefere teknik destek saglayacak bir komisyon kurulmalidir;
8. Bogazlar rejiminin degiçmesi durumunda bile, Karadeniz'in diger devletlerin askeri gemilerine geçiç hakki olmaksizin, kapali olarak kalacaginin kabul edilmesi onerilmelidir;
9. Itilaf guçlerinin bu onerileri kabul etmeleri halinde, Karadeniz ulkeleriyle 10 yil sureyle yolcu gemisi inça edilmemesine iliçkin bir anlaçma imzalanabilir.
SSCB Diçiçleri Halk Komiserligi de komisyonlar haricinde muhtelif çaliçmalar yurutuyor ve raporlar hazirliyordu. Stalin 30 Ekim 1922 tarihinde Diçiçleri Komiserligi'nden hem Bogazlar hem de Orta Dogu'daki sorunlari çozmeye yonelik çu tavsiyeler içeren bir telgraf aldi:16
1. Ulusal azinliklar sorununun ilkeli bir çekilde çozulmesi için ozel bir konferansin toplanmasini talep etmek;
2. Genel olarak karçilikli borçlarin iptal edilmesi meselesinde israr etmek;
3. Her turlu kapitulasyona karçi çikmak;
4. Misak-i Millî'de de belirtildigi gibi Turkiye'nin sinirlarini mudafaa etmek;
5. Bulgaristan'a denize giden bir transit yol verilmesini onermek.
Soz konusu tum bu tartiçmalardan da goruldugu uzere Sovyet Rusya'nin konferansta mudafaa edecegi tezlerin neler olacagina iliçkin bir netlik soz konusu degildi. Oyle ki Radek, Sovyet Rusya ileri gelenlerine gonderdigi bir telgrafta konferansa davet edilmenin Moskova'ya hiçbir çey kazandirmayacagini belirmiç, bu çekilde bir katilimin Sovyet Rusya'nin Cenova Konferansi'nda elde ettigi kazanimlardan uzaklaçtiracagini ifade ederek Lozan'da kendilerine yalnizca "daniçman" olarak yer verildigini vurgulamiçti. Bu sebepte Lozan'a gidilmemesinin ve hatta bu duruma karçi Sovyet Rusya'nin feveran etmesi gerektiginin altini çizmiçti.17 Ancak bu goruç bilindigi uzere tartiçmaya dahi açilmadan reddedilmiçtir. Zira Sovyet yonetimi dunya meselelerine kayitsiz kalmak istemiyor ve kendisinin bu sorunlarin halledilmesinde çozen taraf yahut etki eden taraf olarak yer almasini arzu ediyordu.
Her ne kadar uzerinde tam manasiyla bir ortak goruç olmasa da SSCB'nin Lozan'a dair tum tezlerinde Turkiye'nin bagimsizligini tesis etmesinin degiçmezligi, Bogazlardan her turlu askeri geminin geçiçinin yasaklanmasi ve Bogazlar ile ilgili rejimin ne olacagina iliçkin kararin Karadeniz'e kiyisi olan ulkeler tarafindan karar verilmesi hususlari her 0
daim zikredilmiçtir. Zira tum bu hususlar gelecek yillarda soz konusu meselelerde Sovyet a
Rusya'nin tesir etmesinin mumkun oldugu noktalari içeriyordu. Boylelikle Sovyetler, ^ ù anlaçmada kendisinin zararina dahi olsa gelecek yillarda etki edebilecegi çekilde bir S ° m çekilde netice almayi da bir seçenek olarak kenarda tutuyordu. " ^ w
Konferansi tertip eden ulkeler daha evvel bahsedildigi uzere Sovyetler Birligi'ni 1591 davet etmemiç ve akabinde Turkiye'nin ve Sovyetlerin israrlari neticesinde yalnizca Bogazlara iliçkin tartiçmalara katilmasi yonunde bir davetiye gondermiçti. RSFSC henuz
16 Hormaç, "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii," 79.
17 Hormaç, "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii," 80.
o tarihlerde hem dähili hem de harici pek fok mesele ile me?gul idi. Yeni kurulmu? bir ülke ve rejim olmasi sebebiyle beynelmilel münasebetlerde bekledigi ehemmiyeti göremiyordu.
Söz konusu bu husus Sovyet heyetinin ba?kani olarak konferansa katilan £iferin'in merkeze yolladigi telgraflarda da görülüyordu. Lozan'a vardigindaki izlenimlerini gönderdigi telgrafinda £iferin ?u cümlelere yer vermi?ti: "Sadece Lozan'da degil, genel olarak tamamen tecrit edildigimiz izlenimine kapiliyorum. Curzon konferansin häkimi. Fransizlar onun kuyrugunda uysalca yürüyorlar. Mussolini bagimsizligini tamamen kaybetmi? durumda. Türkler ise sanki birilerini kandirmak ve sonunda pes edip boyun egmek istiyormu? gibi acinasi bir politika izliyorlar."18
Öte yandan Sovyet heyeti konferansta diger ülkelerin politikalarinin ne olduguna ili?kin bilgileri de merkeze gönderiyordu. Sovyet kaynaklari Lord Curzon'un konferanstaki tezlerini ?u ?ekilde özetliyordu:19
1. Türkleri Sovyet Rusya'dan uzakla?tirmak ifin Bogazlar konusunda 16 Mart 1921 tarihli Moskova Sovyet-Türk Antla?masini ilgasini saglamak,
2. Bogazlar sorununa Ingiliz filosunun her an Karadeniz'e girebilecegi bir fözüm getirerek Sovyet Rusya'ya kar?i kalici bir tehdit olu?turmak,
3. Türkiye'deki Fransiz nüfuzunu bertaraf etmek ve Türklerin yalnizca Ingiliz himayesine zorlamak
4. Musul sorununu lngiltere'nin lehine fözmek.
4 Aralik'ta Sovyet heyetinin ba?kani £iferin Bogazlar Komisyonu'na hitap ettigi konu?masinda Orta Dogu'da bari?i tesis etmeyi amaflayan Lozan Konferansi'nin toplanmasini memnuniyetle kar?iladigini belirterek Sovyet Rusya, Ukrayna ve Gürcistan delegasyonlarinin konferansin tüm komisyonlarina katilmalarina izin verilmedigi hususunda ?ikäyetlerini iletmi?ti. Ayni konu?masinda £iferin, Sovyet delegasyonunun Sovyet Rusya ve müttefiklerinin konumu ile haklarinin konferanstaki diger ülkelerle e?it olmasi ile Sovyetler ve müttefiki olan cumhuriyetlerin topraklarinin bari? ve güvenliginin yani sira diger ülkelerle ekonomik ili?kilerindeki bagimsizliginin korunmasi gibi meselelerin halledilmesi ifin de faba gösterecegini dile getirmi?ti. £iferin konu?masinda, Bogazlar ile ilgili tüm projeleri inceleme hakkini sakli tutarak, Sovyet tezlerinin temel ilkesini ana hatlariyla ?u ?ekilde izah etmi?ti:
o
"Istanbul Bogazi'nda, Marmara Denizi'nde ve ^anakkale Bogazi'nda ticari
Q
|60|
seyrüsefer ve bari? amafli deniz haberle?mesi özgürlügü mutlak olarak ve hifbir kisitlama olmaksizin güvence altina alinmalidir. Karadeniz'de bari?in korunmasi ve kiyilarinin güvenligi ile Orta Dogu'da bari?in korunmasi ve istanbul'un güvenligi kesin olarak garanti altina alinmalidir; bu da ^anakkale ve Istanbul Bogazlarinin hem bari? hem de sava? zamaninda, Türkiye harif tüm ülkelerin askeri ve silahli gemilerine ve askeri ufaklarina sürekli olarak
18 Hormaf, "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii," 81.
19 V. P. Potemkin, Istoriya Diplomatii, Tom III: Diplomatiya v Period Podgotovki Vtoroy Mirovoy Voyni, 1919-1939 gg. (Moskva: Gosudarstvennoe Izdatelstvo Politicheskoy Literaturi, 1945), 210.
afik olacagi anlamina gelmektedir."20
£iferin'in konu?masinda da anla5ildigi üzere Sovyet tezleri, Bogazlar üzerinde Türkiye'nin tam häkimiyetini kapsiyordu. Yine Bogazlar üzerinde haklarin bütünüyle Türkiye'ye iadesinden yanaydi.
£iferin söz konusu hitabinda ayni zamanda Bogazlarin yalnizca Türkiye'yi degil, SSCB'yi de etkiledigine atifta bulundugu cümleler de dile getirdi. Bogazlar konusunun SSCB'yi neden hayati derecede ilgilendirdigini afiklamaya devam eden £iferin konu?masinda ?u sözlere yer verdi:
"Her ?eyden önce Bogazlar ekonomik afidan büyük önem ta?imaktadir; sava?tan önce Rusya'nin tahil ihracatinin yüzde 70'inden fazlasi Karadeniz ve Azak Denizi limanlarindan yapilmaktaydi. Bogazlar savunma afisindan daha da önemlidir. Mondros Mütarekesi'ne göre itilaf güflerine ait deniz filolarinin Karadeniz'e girmesine izin verilmesi ile birlikte, Sovyet cumhuriyetlerinin güvenligi sürekli tehdit altinda olacakti. itilaf Devletleri Denikin ve Wrangel'in ordularini beslediler; Odessa, Nikolayev, Herson, Sivastopol, Batum ve diger Karadeniz kiyi ?ehirlerini i?gal ettiler."21
Bununla birlikte £iferin Misak-i Milli'nin Istanbul ve Bogazlar ile ilgili olan maddesine atif yaparak Bogazlarin sava? gemilerine afilmasinin sadece Sovyet Rusya ve müttefiklerinin degil, ayni zamanda Türk halkinin da fikarlarini etkilediginin altini fizdi ve bu hususta Sovyetler ile Türkiye'nin baki? afilarinin örtü?tügüne dikkat fekti.22
Ancak Sovyet Rusya'nin tezleri konferansta hifbir ?ekilde kabul görmedi. ltilaf Devletleri ile Türkiye arasinda mutabik kalinan metne ili?kin Moskova'yi bilgilendirmeye devam eden £iferin durumu degerlendirdigi telgrafta ?u hususlara dikkat fekmi?tir:23
1. Heyetin ana hedefi olan Bogazlarin askeri gemilere tamamen kapatilmasi hedefine ula5ilamami5tir, zira Türkler SSCB'yi bu konuda desteklememi?tir;
2. Ankara, Bogazlarin ve Istanbul'un savunulmasiyla ilgilenmekte ancak Karadeniz'e kiyisi olmayan devletlerin askeri gemilerinin Karadeniz'de kalmasiyla ilgilenmemektedir;
3. Müttefikler Türklerle birlikte hareket ederken ayni zamanda Karadeniz rejimine kar?i uzla?mazliklarini artirmi?lardir;
4. Tüm bunlara ragmen Türkiye askeri programiyla azami derecede ilgilenmektedir ve Rusya'nin potansiyel bir müttefikidir; o
5. Heyet, Ankara'yi müttefiklere yakla?maktan caydirmalidir; g
6. Bogazlar meselesi bir kördügüm degildir ve ilerlemektedir. a g
^ ***
0-l.cn
Sovyet kaynaklarinda Türkiye'nin Lozan'da Sovyet önerilerini desteklemeyi §
reddetmesi, bir yandan Türkiye'nin Bogazlar üzerinde tek ba?ina kontrol uygulayabilecek _
durumda olmamasiyla da afiklanmi?tir. Bu görü?e göre Sevr Antla?masi'nin ?artlarini |61 kabul etmeyen Türkiye, bagimsizliginin uluslararasi alanda taninmasini saglamak
20 Potemkin, Istoriya Diplomatii, Tom III, 216.
21 Potemkin, Istoriya Diplomatii, Tom III, 217.
22 Potemkin, Istoriya Diplomatii, Tom III, 217.
23 Hormaf, "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii," 85.
_ RUSAD £ 11,2024 — © BY-NC-ND 4.0
o
r» V
£ 3 CD h-.
-S
3 ^
oj
<•< So
3 3
<Í S a o
3 = £
II
So %
C~> 3
o
o
§ s
52
o 0J
w "i
< c/3
&3 CD
■• 3
5 -
SU "O CL 1
2 O
i" era
tí ° P 00
<< su
cr <<
O rt
3 <B.
CL en
P w o
re
re en
£L re re en
en su su 3
<
3 3
3
SU
C/l
HH 3
7d su 3 ^
en era re
« re 3: cr re 3:
5'
re O-era; rt-
N
3 "1
CQ W pr era
re 5 rt 3 re re
i < 3 su
CT ü.
SU <<
re
3
ti cr re y
s s
cra< E i—" crac
£ 5
SU EL rt!
£ su
re 3
< 3.
fT w
a "íQ
re 3
i su
3
re" 3
w en 3 su
5T qaí
^cn o:
3 3
su g
SU
EL N
o: re
<< 3
ST <
3 rt 3
3
3
w o 3 rt^ re rt SU
3
en
3 3 3
3 *>
s I
su
cr su
M w o 3
SU
ST
re
<
su SU
' ■ 3 en su
< SU
re ti
cr 3 3.
5T rt
SU
3
rt 3
SU en
su 3
cr
SU
cra<
3
N SU
3 SU 05 S en W
3 3
cr¡
o ^
re
rijo
3
en <<
su
re
N
re" rt
3' =
re £
rt
en jy Ñ' «
era re
O: rt C:
3
re en
< <
re í
3
re
o" re
su •</!
3 a-,
rt ■
£ o
3 2-
» ^
3 |
N ^
SL SU
E —
rt rt
i •§
g í
— SU
Ti 3
5' o-
cr c
w —
^en ?T
ri- o
su g
i—i- S1
m re rt
era su
& 3
re £2
1-1 3
re ^
s; ^
re
3
3'
on o
3 ^ re re
ri-rt
o re 1—1 Ei
su re ti 3
3 3
cr
SU SU
•</1 cr
>
3
n era
su re
e ^
5 re
su
3
su
3
SU
>-< re
- I
cr a
SU
s s:
SU T3
</í o
í tt
w gf
0 sr
1 3
re 3
ri- 3
ri- 03 cr t-1
3 0
ri- en N
3 en SU 3
3 Si 3 3 CO
SU
sr rt rt
rt re
rt ^en
3* E W
^ ^ O
rt re 3
re f?
rt rt
re a SU
< re CQc 3 en
cr¡ 3. en
0 ^ era O: 3: rt re
re en o
ri- rt re
jo rt <
3 3 re
en SU re W su
rt SU
SU re
rt &.
SU 3'
en
3 O: re
&. ^ rt
SU re" 3 N
O: W SU
N ST
B w 3
rt 0 SU
3 3 3
re rt!
en re SU
rt 3
era re SU 3 ¡rt. SU
rt re W C/5 ST ^en 3
re co
3 0
a^ crac SU (D
rt' N
cr ST qa.
Si rt
re" era rt _re 0 ST
re rt rt
rt 3 SU
3. 3'
^en ¡rt. re T3 re
^en O
3' E
re 3'
cr
su </>
ST
cr¡ o
3
o 3 re
SU
a. a
SU
SU
C:
N
re re 70
e
en su
^en <
re su
3
su
E 5T
O: C/2
3 C/2
re n
3 co
3"
a 3'
co
0
crac
SU
N
ST
rt
3 re
en
re.
re"
en
3'
3
re
&.
re
3.
cr
O:
3
re 3
3 en
re
a
crac
3
era
O:
en
rt
re
rt 3
3 re
en
cr
SU
E
3
3
3
&.
SU
3
O
E
3
SU
ST
3
o
a g
era
O: N
crac
3
C:
^en
e
3
c
C:
3
>o" re
cr
re
_
re ^
O w
^en
su T3
Si &
5'
- ^ re
0 3
C ^en
3 o
£ en
3 su ^
W
^ 3 e P
§ I
1 §
Ib ?? c
3
3'
cr
su ^en
su 3
qa.
i^J o«
ui ^
o Br ñ
& 3.
<
re
re
3 &
55' 5Í' re 3-
su ^en su
5T
su
O 3 re O
era « re o
P «a.
re ^en
^en re
st s
re en
su <
3
3
SU en
3
era re
re
<
re re
í cr re 3;
N
O <
3 SU
3" a 3
EL re
w á. ^
& ^ re
C/2 SU
& crac
O: 3 << s
ti re
3 3-
re
3.
^en <
CSi
o re
O 3 re n su
3
N
o 3
re 3
re "3
re |
cr o
SU < ^en
W re
SU rt
re" m
crac 3:
re cr
i-< N
<
re su
3
N SU
3
SU
3
su
N
3:
cr
3
en re cr re
re
3'
re
3 &
rt
re
N
re"
cr
SU en
on O:
S 3
4 S
re 3
re 3 re
3
re
3 3
re qa.
re
3: i-í
re re
cr 3
su ^en
¿3 re n
su 3
W 3.
cr 3
3
El.
re o:
^ z
S N SU rt: >-< 3:
CQc
3 3
o 3
C? o
cr
SU SU
cr
SU en
re o
CJ^c 3
3 >£2. 3
SU
3
3: en T3 re
re
su .. —
su <-
S rt
W T3
á a
3 w
o 3
crac „
SU El.
N SU
sr ^
cr 3 en 3 en 3
on o
re
x. 3 3 en 3
re o:
Cf, 03
70 3
su en
su
3 &.
su
su
>-<
era w 3: EG
re"
3
3'
o qs
re JL
c. S
re Ei.
2. 3
o 3 re
SU
3 en rt
SU
cr rt
cr su =T 2
C8: CL en
— re
en i-<
3
3'
su en
o S
3
3 7d
3 c
2 en
S
3 su
c 3" 3
re
3; ^
re re
o
su n
SU
&.
O Cj^c
3 &.
SU
3
o 3
re
SU W en
S^ 5
a w &.
re
5'
re
3
E
re
3 £
2T rt
re
3 3
3 re en
cr ü O: re
Si ^ £2- S-
SU
3 &.
su
re en
3'
re
cr.
rt 0
_re 3 re
| SU <. re"
3 re cr¡ 0 ST 3 rt. re rt
3: SU &. 3
^en re í-'
E ri-
3' jo 3 cr
w en SU
SU rt
rt SU ^en
SU rt 3"
3 3 ve
&.
Si 3" Ñ SU cr SU re era 3: < re
O SU rt" 3 cr SU 3. qgc
^en 3.
rti 3
O &. SU era
re 3 SU
< rt
w SU
re 0 3
¡rt re 3 rt! ¡rt.
rt. re
rt rt SU re rt
SU 3 3
rt en 3 re
SU SU
rt! 3 &. a
SU era;
&. <
SU re
3 rt era
Si re a re rt
re
3 3 3 T5
—1 SU CD re en
W 3 re 'S.
5Í' en re"
rt
re a cr 3 cr
era; en 3
3
3 en su 3 rt.
SU 3 3 CO
0 SU
ST 3 crac SU ^en 3
3 SU N ST rt 3 SU
E 3'
n re. re"
3 O riel. 3:
^en re
re
cr 3
re re
'i rt su
cr
SU
n ^ rt re en
3 &.
re
era re cr.
N
Si
5T &
su 3 n
SU
>
crac su
3 3
en rr*
rt su O
en g p su
O en
O <
w cr
SU
E 5T
3
<
re W
su
su &.
re 3
H 3:
3
cr 3
cr 3
en 3 en
sú 5T
W '-í <
re
3 &.
re
3
N
Si
5T 3
SU
o
M
OJ —
rt 3
re fi
C/2 C/2
n co
o
re
N
su re 3
3'
en — O: 3
N ^en
re"
^en
qa; 3
3 3
cr
su N
SU
3- re
^ w a
■ n 3
.. su 3
rt q3< re
3- 3 3
3 su S
E 3
3re
rr\
re y
M "I
3 cr
re <2
' 3
su su
N. W
1 ° I 4
en re
C/2 O
su su
cr cr
O 3 re
SU
3
su en
C0
su >
3
rt.
SU ^en
70 3
en
su
SU
ST
en O 3 3
sr
3
SU g^
re" n re
CQc
3
era re
^en
cr.
3
re o
cr 3
re ¡rt
3'
&.
re
3: su
O
rt. cra<
en O 3 3
a
o*
3
SU
3 &.
re
E rt
SU <
rt 3 3
H 3: rt
re 3"
5'
3.
e
en
sr rt SU rt su
su
3 &.
SU
3
su
E ST rt
co o
en crac
SU
3 cr
N SU
re rt
su rt
O 3 3 en 3
3 &.
su <
re rt.
re" 3
re S" 3
re
rt
<
re
cr 3
3
su re
ST <.
Ñ'
re rt su crac
3
re 3
r-1 o
N SU
3
T3
m m
3) Sovyet Kaynaklarinda Türkiye'nin Lozan Bari$ Konferansi Politikasinin ve Lozan Bari$ Antla^masi'nin Degerlendirilmesi
Türkiye'nin Lozan sürecinde takip ettigi politikalara ili?kin bilgi, yorum ve degerlendirmeler Sovyet kaynaklarinda Lozan Bari? Konferansi'na ili?kin kaleme alinan fali?malarda geni? yer tutmaktadir. Sovyet müellif ve yazarlar, bu sürefte Türkiye'nin politikalarinin kendilerine göre uygun olmayan taraflarini tenkit ettikleri gibi Türkiye afisindan olumlu olan taraflarina da eserlerinde yer vermi?lerdir.
Sovyet kaynaklarinda Lozan Bari? Konferansi'nda Bogazlar meselesine ili?kin degerlendirme ve yorumlar tabii olarak yalnizca Türkiye'nin milli menfaatlerine verilen ehemmiyetten degil, Bogazlar ile aläkali sorunlarin dogrudan RSFSC'yi ilgilendirmesinin bir neticesi olarak degerlendirilmelidir. Nitekim Sovyet yazar Yusuf Alioglu Bagirov, Bogazlar konusunda varilan antla?manin yalnizca Türkiye ifin degil, ayni zamanda Sovyetler Birligi ifin de tehdit olu?turdugunu belirtmi?tir. Ayrica Bagirov, Stalin'in o günlerde Bogazlardan gelmesi muhtemel emperyalist bir saldiri ihtimaline degindigini de vurgulayarak Bogazlardaki durumun afikfa Türkiye ve SSCB'nin fikarlarina yöneldigini, Türk heyetinin yalnizca ulusal fikarlarina zarar vermekle kalmayip ayni zamanda Karadeniz'deki kom?usu olan dostu SSCB'ye de ciddi zararlar verdigini ifade etmi?tir.26 Ancak Sovyet Rusya'nin Lozan'daki tutumunun stratejik maksadinin yani sira ideolojik bir maksadi da bulunuyordu. 30 Kasim 1922'de Karl Radek'in Komintern'de yaptigi konu?mada Sovyet Rusya'nin tavrinda ideolojik bir tutumun da oldugunu belirterek ?u sözlere yer vermi?tir:
"Sovyet Rusya Türkiye'yi, hükümetinin kara gözleri ifin desteklemedi ve bugün de bu yüzden desteklemiyor. Sovyet Rusya'nin Türkiye'yi desteklemesinin nedeni, Türkiye'nin zaferini Dogu'nun devrimcile?mesi ifin bir katki ve dolayisiyla dünya proletaryasini ve Rus devrimini güflendiren fok önemli bir etken olarak görmesidir. Bu yüzden Sovyet Rusya, Lozan'da Türkiye'nin hakli isteklerini destekleyecektir."27
Yazar Stefanos Yerasimos da Bogazlar hususundaki tavizlerin, Bati ülkelerinin diledigi zaman Karadeniz'e girip Sovyet Rusya'yi en zayif noktasindan vurabilecegi ve Istanbul'un tehlike altinda olmasinin bir sonucu olarak Türk Hükümeti'nin sürekli bir ?ekilde baski altinda tutabilecegi anlamina geldigini belirterek Sovyet Rusya'nin Bogazlara ili?kin izledigi politikanin Türkiye'nin fikarlari kadar Sovyet Rusya'nin fikarlarini da etkileyecegini belirtmektedir.28 1962-1964 ve 1967-1969 tarihleri arasinda ^
Türkiye'deki SSCB Ticaret Müste?arligi'nda muhtelif görevlerde bulunan müellif Nikolay §
Gavrilovif Kireyev de Bogazlara ili?kin imzalanmasi plänlanan sözle?menin, Türkiye nin q ^ Z
DA0 -
kendi fikarlari da dähil olmak üzere Karadeniz'e kiyisi olan ülkelerin hayati öneme sahip g™. ^ fikarlarini ihläl ettigini belirtmi?tir.29 Görüldügü üzere Bogazlar meselesi, tam anlamiyla Sovyet Rusya'nin güvenligi addedilmi? ve Bogazlarin güvenligi dogrudan Sovyet |63|
26 Y. A. Bagirov, Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii (Moskva: Akademiya Nauk SSSR Institut Vostokovedeniya, 1955), 11.
27 Dogu Perinçek, Komintern Belgelerinde Türkiye-1 Kurtulup Savapi ve Lozan (Istanbul: Kaynak Yayinlari, 1993), 79.
28 S. Yerasimos, Ekim Devriminden MillîMücadele'ye Türk-Sovyet Ilipkileri (Istanbul: Gözlem Yayinlari, 1979), 484.
29 N. G. Kireyev, ¡storiya TurtsiiXX. Vek (Moskva: Kraft+ Institut Vostokovedeniya RAN, 2007), 154.
Rusya'nin güvenligi olarak algilanmiçtir.
Sovyet Rusya'nin Bogazlara iliçkin tüm bu isteklerine ragmen kabul edilen antlaçmada bu taleplerin hiçbiri gerçekleçmemiçtir. Yazar Bagirov'a göre Bogazlar konusunda Türkiye'nin egemenligini ihlâl ettigini söyledigi ve olasi bir saldiri durumunda Türkiye'nin kendisini savunamayacagini belirttigi tavizler çunlardir:30
1. Türk delegesi baçkanliginda Uluslararasi Bogaz Komisyonu'nun kurulmasi,
2. Istanbul garnizonunun 12 bin kiçi ile sinirlandirilmasi,
3. Bogazlarin askerden arindirilmasi,
4. Herhangi bir yabanci savaç gemisinin bariç ve savaç zamaninda, gece yahut gündüz olmasi fark etmeksizin serbest geçiçi.
Türkiye'nin Lozan Bariç Konferansi'nda Bogazlar konusundaki tutumu ve yukarida siralanan maddelerin kabul edilmesi, Sovyet kaynaklarinda birtakim eleçtirilere de yol açmiçtir. Sovyet kaynaklarinda bilhassa konferansta ve daha sonra birçok kez uluslararasi arenada Türkiye'ye destek verildigi belirtilmekle birlikte itilaf Devletleri'nin her türlü sinirlamasina karçin Sovyet delegasyonun bu konferansa katilmasinin Türklerin diplomatik baçarilar elde etmesini kolaylaçtirdigi vurgulanmiçtir. Bilhassa Bogazlar sorununa iliçkin yapilan toplantilarda bu hadisenin Sovyet Rusya'nin da çikarlarini etkiliyor olmasi nedeniyle Türkiye'nin ulusal degerlerinin zarar görmemesi ve Bogazlar üzerinde tam egemenliginin saglanmasi için Sovyet heyetinin büyük bir çaba gösterdigi ancak Türkiye'nin diger konularda baçarili olma dü^üncesiyle Sovyet tekliflerine sicak yaklaçmadigi belirtilmiçtir.31
Yuriy Nikolayeviç Rozaliyev de Bogazlar sorunu görü^ülürken Sovyet Rusya'nin Türklerle birlikte ortak bir cephe oluçturma gayretinin baçarisizlikla sonuçlandigini belirtmiç, Türk heyetinin Sovyet Rusya'nin destegini açik bir çekilde geri çevirerek Karadeniz'e kiyisi olan ülkeler için büyük bir öneme sahip Bogazlar hususunda emperyalist ülkeler ile antlaçma yaptigini yazmiçtir.32 Semyon Ivanoviç Aralov da Lozan'daki Türk heyetinin Türkiye'nin mevzilerini inatla savundugunu belirtmiç ve yalnizca Bogazlara iliçkin varilan kararin bir istisna oldugunu vurgulamiçtir. Büyüke^i Aralov, Türk heyetinin bu konuda oldukça hizli teslim oldugunu ve bu durumun Türkiye'nin millî çikarlarina uygun olmadigini ifade etmiçtir.33 Bir diger kaynakta da Türk heyetinin Itilaf Devletleri'nden diger konularda taviz alma umuduyla Bogazlardan savaç 5 gemilerinin geçiçini yasaklayan Sovyet önerisini desteklemedigi belirtilerek Türk z heyetinin tutumu tenkit edilmiç ve Bogazlar konusunda Ingiltere'nin projesinin
a g s? gerçekleçtigi öne sürülmü^tür. Bariç ve savaç zamaninda tüm ülkelerin ticaret ve askerî
^
g гЧ- ф gemilerinin serbest geçiçinin ve Bogazlarin silahsizlandirilmasinin, Türkiye ve Karadeniz'e kiyisi olan diger ülkelerin güvenligi için ciddi bir tehdit oluçturdugu |64| vurgulanmiç ve Bogazlara iliçkin alinan kararin Karadeniz'de bulunan Sovyet limanlarini
30 Bagirov, Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii, 10.
31 P. Moiseyev & Y. Rozaliev, KIstorii Sovetsko-Turetskih Otnopeniy (Moskva: Gosudarstvennoe Izdatelstvo Politiçeskoy Literaturi, 1958), 33.
32 Y. N. Rozaliev, Mustafa Kemal Atatürk (Istanbul: Multilingual Yabanci Dil Yayinlari, 1997), 54.
33 Aralov, Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923, 178.
dogrudan tehdit ettigi gerekfesiyle Sovyet fikarlarina aykiri oldugu ifade edilmi^tir.34 Dmitriy Yevgenyevif Yeremeyev de Türk diplomasisinin Batiii güflere verilen en büyük imtiyazin Bogazlar konusunda oldugunu belirterek sözle^me hükümlerinin Türkiye'nin egemenligini ihlal ettiginin ve olasi bir dü^mana kar§i silahli durumda askeri afidan savunmasiz kalmasina neden olacaginin altini fizmi^tir. Ayrica Yeremeyev, Bogazlara ili^kin alinan kararin SSCB ifin dogrudan ve ciddi bir tehdit oldugunu vurgulayarak yabanci deniz kuvvetlerinin istedikleri zaman Karadeniz'e girme olasiligini ortaya fikardigini ifade etmi^tir.35 Sovyet yazar Aron Davidovif Novifev de Bogazlar sözle^mesinin esas itibari ile Sovyetler Birligi'ne yönelik bir tehdit oldugunu söylemi^tir. Novifev, Türkiye'nin kendisine Istiklal Harbi'nde önemli yardimlar saglayan Sovyetler Birligi'nin fikarlarina zarar veren bir konuda taviz vermesini Türkiye'nin emperyalistlerle anla^ma niyetinde oldugu §eklinde yorumlami§ ve bu durumun Türk halkinin milli fikarlarina da zarar verdigini vurgulami^tir.36 19 2 5-192 6 yillarinda Moskova ^arkiyat Enstitüsü'nde Türkiye Masasi Ba^kani olan Sovyet tarihfi A. Melnik37, Lozan Bari§ Konferansi'nda Türkiye'nin Sevr Antla^masi'na kiyasla ciddi kazanimlar elde ettigini belirtmi§ fakat egemenliginin yine de kisitlandigini ifade etmi^tir.38 Yazar Vladimir Aleksandrovif Gurko-Kryajin de buna benzer bir §ekilde Bogazlarda silahsizlandirilmi§ olan Türkiye'nin herhangi bir zamanda üzerinde askeri baski olu^turabilecek güflerin elinde oyuncaga dönü^ecegini belirtmi^tir.39 Bu görü^lere paralel olarak Inal Butayev de Lozan'da Türkiye'nin siyasi özgürlügünü korumak adina egemenligi ve bagimsizligi ifin tehdit olu^turan konularda tavizler verdigini ifade etmi^tir.40
Türkiye'nin Lozan Bari§ Konferansi'nda sergiledigi tutum Komintern'de de birtakim ele^tirilere maruz kalmi^tir. Yapilan bir konu^mada, Anadolu'da sava§ meydanlarinda kahramanca mücadele sonucunda elde edilen kazanimlarin fogunun görü^me salonlarinda tek tek teslim edildigi belirtilmi§ ve Türkiye'nin kendi halkinin gücüne dayanarak kazandigi gücünü zayiflattigi yorumunda bulunulmu^tur.41 Bu noktada Komintern'de yapilan konu^malarin Sovyetler Birligi'nde kaleme alinan fali^malardan daha ideolojik olmasi dolayisiyla daha sert oldugu göz önünde bulundurulmalidir.
Sovyet kaynaklarinda Türkiye'nin Bogazlar konusunda tavizler vermesi, genel olarak diger konularda muhtemel ayricaliklar elde etme amaciyla afiklanmi^tir. Yine bunun di^inda farkli ideolojik yakla^imlar da bulunmaktadir. Yazar Yusuf Alioglu Bagirov Türkiye'nin verdigi bu imtiyazlarin sebeplerini burjuva milliyetfilerinin kararsizligi, emperyalizme kar§i mücadeledeki tutarsizliklar, emperyalist güfler ile baglarini koparmama istegi ve halklarin devrimci hareketinden korkulmasi ile afiklamaktadir.42 Q ™ z
D gj
- §
34 M. A. Gasratyan, C. F. Orejkova & Y. A. Petrosyan, Oferki Istorii Turtsii (Moskva: Glavnaya Redaktsiya Vostofnoy Literaturi Izdatelstvo Nauka, 1983), 176. |65|
35 Yeremeyev, Istoriya Turetskoy Respubliki s 1918 Goda Do Napih Dney, 108.
36 A. D. Novifev, Turtsiya (Moskva: Izdatelstvo Nauka, 1965), 164.
37 Anatoliy Filippovif Miller'in bazi kitaplarinda kullandigi müstear isim.
38 A. Melnik, Turtsiya (Moskva: Gosudartstvennoe Sotsialno-Ekonomifekoe Izdatelstvo, 1937), 82.
39 V. A. Gurko-Kryajin, Istoriya Revolyutsii v Turtsii (Moskva: Mir, 1923), 183.
40 1. Butayev, Problemi Turtsii (Leningrad: Rabofee Izdatelstvo Priboy, Leningrad, 1925), 187.
41 Perinfek, Komintern Belgelerinde Türkiye-1, 158.
42 Bagirov, Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii, 11.
0. 4.
D
Yazar Vladimir Aleksandrovif Gurko-Kryajin ise Türkiye'nin Bogazlar konusunda taviz vermesinin sebebini, itilaf Devletleri ile silahli bir mücadeleye devam etmek ifin Türkiye'nin yetersiz kalacagi görü^ü ile afiklamaktadir.43 Sovyet kaynaklari Lozan'da Türkiye'nin verdigi bir diger önemli imtiyazin da Musul oldugunu belirterek bu tavizin Musul'un kaybedilmesi anlamina geldigini ifade etmi^lerdir.44 Öte yandan yine kaynaklarda Musul meselesinin Bogazlar rejiminin belirlenmesine ili^kin Türk heyetinden imtiyaz almak ve Türk tarafini kendi dayattigi ilkelere icbar etmek üzere itilaf Devletleri'nin kullandigi enstrümanlardan biri olarak görülmü^tür.
Kaynaklar Türkiye'nin Lozan Bari§ Konferansi'ndaki görü^melerde Bogazlar meselesinden farkli olarak ekonomik olarak birtakim ba^arilar kazandigi belirtilmi^tir. Tarihfi Dmitriy Yevgenyevif Yeremeyev, kapitülasyonlarin kaldirilmasi ve Osmanli borflarinin Osmanli Devleti'nden ayrilan ülkelere dagitilmasi ve bu borcun taksitler halinde ödenmesinin ekonomik bir ba^ari oldugunu ifade etmi^tir.45 Diger bir kaynakta da kapitülasyonlarin ortadan kaldirilmasi meselesi takdir edilirken bu tavizin alinmasinda Sovyet Rusya'nin teslimiyetfiligi ve sömürgeciligi §iddetli bir §ekilde kinamasi ile verilen destegin fok önemli bir yere sahip oldugu vurgulanmi^tir.46 Yine Yeremeyev kaleme aldigi ba§ka bir kitabinda Sovyet Rusya'nin Türkiye'ye olan desteginin kazanmasinda büyük bir etkiye sahip oldugunu belirterek Sevr Antla^masi ile dayatilan esaretin ve soygunun Türk süngüleri ile yirtilip atildigini, bunun yerine de 24 Temmuz 1923 tarihinde imzaladigi Lozan Bari§ Antla^masi'nin Türkiye'nin bagimsizligini ve toprak bütünlügünü teyit ettigini belirtmi^tir. Yeremeyev Lozan'da Türkiye'nin ulusal fikarlarini savunmak ifin Sovyet Rusya'nin her türlü fabayi gösterdigini belirterek Türkiye'yi destekleyen yegane devletin Lenin'in ülkesi oldugunu zikretmi^tir.47
Semyon ivanovif Aralov ise Türkiye'nin Lozan'da etnografik sinirlari iferisinde Türk ulusunun birligini korudugunu, Batili devletlerin Türkiye'yi soktugu mali ve ekonomik esaretten kurtardigini ve bunu büyük ölfüde Sovyet Rusya'nin maddi ve manevi yardimlari sayesinde ba^ardigini belirtmektedir.48
Yazarlar, Bogazlar meselesinde Türkiye'nin tutumunu tenkit etmelerine ragmen genel itibari ile konferans boyunca elde edilen kazanimlarin Türkiye adina olumlu oldugunu belirtmi^lerdir. Tarihfi Boris Mihaylovif Potshveriya, Lozan Bari§ Konferansi'nda Türk diplomasisinin önemli bazi tavizler vermesine kar^in ülkenin fikarlarini savunduklarini yazmi^tir.49
p
2 Lozan Bari§ Antla^masi yalnizca uluslararasi arenada itilaf Devletleri'ne kar§i
^ 5 kazanilmi§ bir zafer degil, ayni zamanda Türkiye iferisinde bulunan muhalif kesime kar§i < ° >- da elde edilmi§ bir ba^ariydi. 1922 senesinde Komintern gözlemcisi olarak Türkiye'de § 3 ® bulunan Leonid ve Friedrich, Lozan Bari§ Konferansi'nin Türkiye'de sultanin
43 Gurko-Kryajin, Istoriya Revolyutsii v Turtsii, 184.
44 Bagirov, Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii, 11.
45 Moiseyev & Rozaliev, KIstoriiSovetsko-Turetskih Otnopeniy, 108.
46 Moiseyev & Rozaliev, KIstorii Sovetsko-Turetskih Otnopeniy, 35.
47 D. Ye. Yeremeyev, Na Stike Azii i Evropi, Oferki o Turtsii i Turkah (Moskva: Hauka, 1980), 129.
48 Aralov, Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923, 213.
49 B. Potskhveriya, "1920'li ve 1930'lu Yillarda Türk-Sovyet ilijkileri," Türk-Rus ¡lipkilerinde 500 Yil (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999), 189-196.
taraftarlarina ve itilaf Devletleri'ne karpi kazanilan fok önemli bir zafer oldugunu belirtmiplerdir.50 Tarihfi Aron Davidovif Novifev de Türkiye'nin verdigi büyük imtiyazlara ragmen Lozan Barip Antlapmasi'nin emperyalistlere karpi kazanilan büyük bir zafer oldugunu belirterek bu antlapmanin Türkiye'nin uluslararasi konumunu güflendirdigini, Mustafa Kemal liderligindeki Türk milliyetfilerinin radikal kanadinin konumunu saglamlaptirdigini ve yabanci sermayenin Türkiye'de ekonomik, siyasi ve kültürel gelipim afisindan yarattigi birtakim engelleri ortadan kaldirdigini vurgulamiptir.51 Yine Boris Moiseyevif Dantsing Lozan Barip Antlapmasi'nin müdahalecilere karpi kazanilmip bir zafer oldugunu ve böylece Türk dip politikasinda ikinci dönemin bapladigini vurgularken,52 yazar inessa ilinifna ivanova da Lozan Barip Antlapmasi'nda Türkiye'nin bagimsizliginin ve ulusal egemenliginin resmi olarak taninmasinin oldukfa önemli oldugunu ifade etmiptir.53 Yusuf Alioglu Bagirov, Lozan Barip Konferansi'nin istiklal mücadelesinin bir sonucu olduguna dikkat fekmip, antlapmanin esas öneminin itilaf ve ABD güflerinin Türkiye'nin egemenligini tanimaya mecbur kalmasi oldugunu vurgulamiptir. Ayrica Bagirov, kapitülasyon rejiminin kaldirilmasinin da büyük bir bapari oldugunu belirtmiptir.54 Bir diger kaynakta da verilen tavizlere ragmen Lozan Barip Antlapmasi'nin Türk halkinin büyük zaferi oldugu, bunun dogal sonucu olarak da itilaf güflerinin Türk devletinin egemenligini, toprak bütünlügünü ve bagimsizligini yasal olarak tanimak zorunda kaldigi belirtilerek elde edilen bu zaferdeki Sovyet Rusya desteginin önemi vurgulanmiptir.55 Sovyet kaynaklarinda Lozan Barip Antlapmasi, Bogazlar söz konusu oldugunda tam anlamiyla bir zafer olarak addedilmese de; Türkiye'nin tam anlamiyla bagimsizligini tasdik etmesi, egemenliginin taninmasi, kapitülasyonlarin ilgasi ve ülke ekonomisinin gelipmesi ifin gerekli partlari yaratmip olmasi sebebiyle Türkiye afisindan bir zafer olarak görülmektedir.56 Lozan Barip Konferansi görüpmelerinin henüz sona ermedigi tarihlerde Ankara'da bulunan Sovyetler Birligi Büyükelfisi Semyon ivanovif Aralov da Lozan Barip Konferansi'nin genel olarak Türkiye ifin bapariyla sonuflandigini belirtmiptir.57
Diger taraftan Yusuf Alioglu Bagirov, Türkiye'nin konferansta daha iyi sonuflar elde etmek ifin önemli firsatlari oldugunu vurgulamaktadir. Bagirov, Türk heyetinin ülkesinin ekonomik ve mali fikarlarini inatla savundugunda emperyalist taleplerin geri fekildigini, ancak Türk heyetinin uzlapmaya istekli oldugu konularda da emperyalistlerin bundan faydalandiklarini ve ülkenin ulusal fikarlarina ciddi anlamda zarari dokunacak tavizler vermeye zorladiklarini belirtmektedir. Ayrica Bagirov, verilen bu imtiyazlarda Türk o
4
halkinin istiklal Harbi'ndeki zaferi ardindan emperyalist güflerin Türkiye'deki eski ND
konumlarini yeniden ele gefirebilme firsatini koruduklarini belirterek buna ilave olarak ^ ^
gelecekte bu imtiyazlarin emperyalistlere Türkiye'yi Sovyet karpiti planlarinda kullanma S ™ m
§
50 Friedrich-Leonid, Ankara 1922. Iki Komintern Gözlemcisinin Kurtulup Savapi Degerlendirmeleri, fev. Gizem Gürtürk (Istanbul: Kaynak Yayinlari, 1994), 68.
51 Novifev, Turtsiya, 164.
52 B. Dantsig, Turtsiya (Moskova: Gasudarstvennoe Voennoe Izdatelstvo, 1940), 117.
53 1. 1. Ivanova, Evolyutsiya Blijnevostofnoy Politiki Turetskoy Respubliki (1923-2016)(Moskva: Aspekt Press, 2017), 12.
54 Bagirov, Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii, 10.
55 Gasratyan, Orejkova & Petrosyan, Oferki Istorii Turtsii, 176.
56 Moiseyev & Rozaliev, KIstoriiSovetsko-Turetskih Otnopeniy, 36.
57 Aralov, Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923, 174.
imkani ifin umut verdigini ifade etmi^tir.58
Lozan Bari§ Konferansi'nda tarti^maya afilan Bogazlar meselesi Sovyet Rusya tarafindan adeta bir if güvenlik meselesi olarak görülmü^tür. Sovyet Rusya'nin konferansa katilmak ifin gösterdigi faba ve Sovyet devlet adamlarinin konferansa dair yaptigi afiklamalar Bogazlar meselesinin Sovyet Rusya afisindan ta^idigi ehemmiyetin tabii sonucudur. Sovyet kaynaklarinda Bogazlarin kullanimina ili^kin alinacak kararlar dogrudan Sovyet Rusya'nin güvenlik meselesi olarak algilanmi§ ve buna göre degerlendirilmi^tir. Bunun bir sonucu olarak da Türk heyetinin Bogazlara ili^kin tavirlarini kendi meselelerini degerlendiriyormu§ gibi ele almi^lardir. Nitekim Türkiye'nin süngü gücüyle kazandiklarinin bir kismini Lozan'da kaybettigini belirten inal Butayev, Türk heyeti mensuplarinin kendi haklarini Sovyet delegeleri kadar kararli savunmasi durumunda Türkiye'nin daha fazla kazanim elde edebilecegini vurgulami^tir.59
Tüm bu konulara büyük önem veren Sovyet kaynaklari, Türkiye'nin Bogazlar ve Musul konularinda taviz vererek diger tarti^ilan konularda ba^ari saglamayi umdugunu belirtmektedir. Bogazlar konusunda itilaf Devletleri'ne verilen tavizin, Türkiye'nin egemenlik haklarina ve bagimsizligina zarar verdigini belirten kaynaklar, kendi güvenliklerini de tehlikeye atmasi sebebiyle bu durumun üzerinde bilhassa durmu§ ve Lozan'da katildiklari tek oturum olan Bogazlar meselesini de bu minvalde ele almi^lardir.
Sonuf
Türk tarihinin tetkik edilmesi hususunda Sovyet kaynaklari büyük bir öneme sahiptir. Bilhassa Sovyetler döneminde Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulu§ yillarini ve o sürecini ele alan pek fok fali^ma yapilmi^tir. Türk Kurtulu§ Sava^i, muhtelif devlet adamlari, inkilaplar, sanayi, ekonomi ve ordu gibi pek fok konu bu fali^malarda detayli bir §ekilde kaleme alinmi^tir.
Lozan Bari§ Konferansi ve akabinde imzalanan Lozan Bari§ Antla^masi da bu konulardan birisi olmu^tur. Makalede de bahsettigimiz gibi Sovyet Rusya ilk ba§ta bu konferansa sava^in tarafi olmadigi gerekfesiyle davet edilmemi^ti, fakat Türkiye ve SSCB'nin israrlari sonucunda Bogazlar oturumuna katilmi^ti. Gefmi§ dönemlerde oldugu gibi 1920'li yillarda da Karadeniz, dolayisiyla Bogazlar konusu Ruslarin her daim ehemmiyet atfettikleri bir konu olmu^tu. Sovyetler, bu konferansta Bogazlar meselesine ili^kin alinmasi muhtemel bir kararin kendisinin egemenlik haklarini ihlal edecegini dü§ünmü§ ve konferansa katilim konusunda büyük bir mukavemet göstermi^ti. Zira Batili devletler tarafindan alinmasi muhtemel tavizler yeni bir rejim ile dünya sahnesine fikmi§ SSCB'nin daha ilk yillardan i^lerini zorla^tirabilirdi. Bogazlar konusu Sovyetler nezdinde dogrudan devletin güvenlik meselesi olarak görülüyordu. Bu sebepten Sovyet Rusya'nin konferans sürecine ili^kin politikasi Türkiye'nin Bogazlarda tam hakimiyet kurmasina yönelik olmu^tur. Sovyet Rusya'nin Bogazlarda Türkiye'nin tam bir hakimiyet kurmasi yönündeki politikalari Karadeniz ve Kafkaslardaki güvenliginin de temelini olu^turuyordu. itilaf Devletleri'ne ait sava§ gemilerinin Bogazlardan serbestfe
58 Bagirov, Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii, 12.
59 Butayev, Problemi Turtsii, 188.
geçebilecek olmasi Sovyetlerin Karadeniz'deki güvenliginin en büyük tehdidi olacakti. Öte yandan SSCB'nin uluslararasi mecrada Türkiye'nin mücadelesine destek vermesi hadisesi nüfuzu için de önem arz etmekteydi. Böylece Sovyetler, dünyada cereyan eden ve etmesi muhtemel bagimsizlik hareketlerini hem ulusal hem de uluslararasi hadiselerde destekleyecegini tüm dünyaya göstermi^ olacakti. Yine verilecek bu destek Sosyalizmin diger ülkelere ihraç edilmesi bakimindan da ehemmiyet taçiyordu.
Ancak Sovyet Rusya'nin dogrudan kendi güvenliklerini saglamayi amaçladiklari bu politikalari Türk heyeti nezdinde tam olarak istedikleri karçiligi bulmadi. Zira Sovyet delegasyonunun konferanstaki ajandasi Türk heyetinin ajandasindan oldukça farkliydi. Türk topraklari yillardir içgal altindaydi ve yeni kurulan Türk devletinin egemenligi tüm dünyaya ilân etmesi zaruri idi. Sovyet heyetinin Bogazlar üzerindeki tam Türk hâkimiyeti fikri ancak 20 Temmuz 1936 tarihinde imzalanan Montrö Bogazlar Sözle^mesi ile hayata geçebilecekti. 1923 yilinda Türkiye'nin içinde bulundugu savaç sonrasi vaziyet göz önüne alindiginda Türkiye'nin yeni bir devlet olarak tüm dünyaya bagimsizligini ilân etmesi ve Anadolu topraklarinda egemenligini yeniden tesis etmesi üzere birtakim tavizler vermek durumunda kalmasi Rus kaynaklarinda bazi eleçtirilere yol açmiçti. Sovyetler kendilerinin destegi ile Türk heyetinin istedigi her çeyi masadan alabilecegine inaniyordu. Nitekim bu beklenti karçiliksiz kaldi. Hatta Lozan Bariç Konferansi esnasinda Türk ve Sovyet heyetleri arasindaki bu görü§ ayriliklari ülkeler arasindaki iliçkilerin gerilmesine dahi sebebiyet verdi.
Yaçanan tüm bu hadiseler göz önüne alindiginda SSCB, konferans boyunca Türk heyetine kendi çikarlari ile baglantili olarak tam anlamiyla destek olmuç, Türkiye'nin Bogazlar konusunda söz hakkina sahip tek ülke olmasina yönelik bir politika takip etmiç ve Bogazlarin kendi savaç gemilerine dahi kapali kalmasini teklif etmekten geri durmamiçti. Ancak genel itibariyla Lozan sürecine yönelik Sovyet kaynaklari, Türkiye'nin bu antlaçmadan kârli bir çekilde çiktigini ve buna bagli olarak bagimsizligini kazandigini ifade etmektedirler.
Sovyet kaynaklari her ne kadar Türkiye'nin Sovyet tezlerini desteklemesi halinde istedigi neticeleri alacagi iddiasinda olsa hesaba katilmayan meselelerin oldugunu söylememiz mümkündür. Yukarida birçok kere içaret ettigimiz SSCB'nin bu konferansa davet edilmemesi hususu bunun en önemli göstergesi olarak karçimiza çikmaktadir. Sirf bu husus bile konferansin nasil ilerleyecegini göstermesi açisindan önemli ipuçlari barindirmaktadir. 5
Q
Öte yandan Türk halkinin yillardir savaç meydanlarinda harap olmasi meselesi de ^ § göz önünde bulundurulmalidir. Sürecin uzamasi demek bu durumun daha kötü bir hale < ° >.
° c/1 ™ m
evrilmesine yol açabilecegi gibi Ankara Hükümeti'nin meçruiyetinin sorgulanabilmesi § 3 ®
gibi riskler de taçiyordu. Buna ek olarak konferansin tartiçma konulari arasinda yalnizca -
Bogazlar meselesi de yer almiyordu. Kapitülasyonlar, Musul sorunu ve Osmanli '69' Devleti'nin borçlari gibi meseleler de konferansin tartiçma konulari arasinda bulunuyordu. SSCB'yi ilgilendiren yalnizca Bogazlar meselesi iken Türk heyeti tüm bu sorunlari halletmek durumundaydi. Dolayisiyla Türk tarafinin tezleri bir çatiçma degil, mutabakat zeminine oturmak zorundaydi.
Yine Lozan Barig Konferansi'nda gerçek manada bir barigin anahtarinin Sovyetlerin elinde olmamasi hususuna da not dügmek gerekmektedir. Öte yandan Türkler ve Ruslar arasinda süregelen tarih algisi ve Sovyetler Birligi'nde kurulan yeni rejimin gelecek yillarda Türkiye'yi tehdit etmesi ihtimali Türk heyetini SSCB tezlerinin tam anlamiyla desteklenemeyecegi fikrine yöneltmig olabilecegi akla yatkin gözükmektedir. Ancak yine de Sovyet Rusya'nin Bogazlar rejimi özelinde Türkiye'nin elini gûçlendirdigi hususu da bir
hakikat olarak kargimiza çikmaktadir.
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bagkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. Çikar Çatismasi Beyani: Yazar, herhangi bir çikar çatigmasi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAKÇA
Aralov, S. 1. Bir Sovyet Diplomatinin Anilari 1922-1923. Istanbul: Türkiye ig Bankasi Kültür Yayinlari, 2017.
Bagirov, Y. A. Turtsiya Na Lozanskoy Konferentsii. Moskva: Akademiya Nauk SSSR institut Vostokovedeniya, 1955.
Butayev, i. Problemi Turtsii. Leningrad: Raboçee izdatelstvo Priboy, 1925.
Carr, E. H. BolpevikDevrimi 1917-1923. Cilt: III. Istanbul: Metis Yayincilik, 2015.
Dantsig, B. Turtsiya. Moskva: Gosudarstvennoe Voennoe izdatelstvo, 1940.
Djamil, G. SSSR-Turtsiya: Ot neytraliteta k holodnoy voyne 1939-1953. Moskova: Tsentr Propagandi, 2008.
Dokumenti Vnepney Politiki SSSR. Tom V. Moskva: Gosudarstvennoe izdatelstvo Politiçeskoy Literaturi, 1961.
Gasratyan, M. A., C. F. Oregkova & Y. A. Petrosyan. Oçerki istorii Turtsii. Moskva: Glavnaya
^ Redaktsiya Vostoçnoy Literaturi izdatelstvo Nauka, 1983.
N
^ ù Gurko-Kryajin, V. A. istoriya Revolyutsii v Turtsii. Moskva: Mir, 1923.
Q ™ ^
^ ° ÈS Hormaç, i. A. "Sovetskaya Rossiya na Lozannskoy Konferentsii, po uregulirobaniyu polojeniya § 3 ® ha blijnem vostoke (1922-1923 godi)." Novaya i Noveypaya istoriya 2 (2019): 74-92.
|70| ivanova, i. i. Evolyutsiya Blijnevostoçnoy Politiki Turetskoy Respubliki. Moskva: Aspekt Press,
2017.
Kireyev, N. G. istoriya TurtsiiXX. Vek. Moskva: Kraft+ Institut Vostokovedeniya RAN, 2007.
Leonid-Friedrich. Ankara 1922. iki Komintern Gözlemcisinin KurtulupSavapi Degerlendirmeleri. Çev. Gizem Gürtürk istanbul: Kaynak Yayinlari, 1994.
Melnik, A. Turtsiya. Moskva: Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe izdatelstvo, 1937.
Moiseyev, P. & Y. Rozaliev. K istorii Sovetsko-Turetskih Otnopeniy. Moskva: Gosudarstvennoe izdatelstvo Politifeskoy Literaturi, 1958.
Novifev, A. D. Turtsiya. Moskva: izdatelstvo Nauka, 1965.
Perinfek, Dogu. Komintern Belgelerinde Türkiye-1: Kurtulup Savapi ve Lozan. istanbul: Kaynak Yayinlari, 1993.
Perinfek, Mehmet, Atatürk'ün Sovyetler'le Görüpmeleri. istanbul: Kaynak Yayinlari, 2014.
Potemkin, V. P. istoriya Diplomatii, Tom III, Diplomatiya v Period Podgotovki Vtoroy Mirovoy Voyni, 1919-1939 gg. Moskva: Gosudarstvennoe izdatelstvo Politicheskoy Literaturi, 1945.
Potskhveriya, B. "1920'li ve 1930'lu Yillarda Türk-Sovyet ili^kileri." Türk-Rus ilipkilerinde 500 Yil. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, 189-196.
Rossiiskiy Gosudarstvenniy Arhiv Sovremennoy Politifeskoy istorii (RGASPi). Fond 159, opis 2, delo 18.
Rozaliev, Y. N, Mustafa Kemal Atatürk. istanbul: Multilingual Yabanci Dil Yayinlari, 1997.
^amsutdinov, A. M. Mondros'tan Lozan'a Türkiye Ulusal Kurtulup Savapi Tarihi 1918-1923, istanbul: Dogan Kitap, 1999.
Yerasimos, S. Ekim Devriminden Milli Mücadele'ye Türk-Sovyet ilipkileri. istanbul: Gözlem Yayinlari, 1979.
Yeremeyev, D. Ye. istoriya Turetskoy Respubliki s 1918 Goda Do Napih Dney. Moskva: Kvadriga, 2017.
_. Na Stike Azii i Evropi, Ogerki o Turtsii k Turkah. Moskva: Hauka, 1980.
^ ^ ^
Q
Q
<
D Ci
1®
|71|
