CC BY
30RUSAD 6, 2021,154-176
Geli? Tarihi: 18.11.2021, Kabul Tarihi: 26.12.2021, Yayin Tarihi: 31.12.2021 doi: http://dx.doi.org/10.48068/rusad.1025492
RUSYA FEDERASYONU VE TURKiYE ARASINDA DI$ TiCARETiN YAPISI VE GELi^iMi
© Yilmaz AYDINa Oz
Yaklagik 17 milyon kilometre karelik yuz olfumu ile dunyanin en buyuk ulkesi konumunda olan Rusya veya resmi adiyla Rusya Federasyonu, 144 milyon nufusa sahiptir. Ozellikle, dogal gaz, petrol, demir, bakir ve diger maden kaynaklari ile buyuk bir enerji ve hammadde potansiyeline sahip Rusya 1991 yilinda Sovyetler Birligi'nin dagilmasi ile birlikte uzun bir sure ekonomik sorunlarla ugragmak zorunda kalmigtir. Oldukfa sikintili gefen bu donemden sonra 1999 yilinda toparlanmaya baglayan ekonomi yaganan kuresel krizin ardindan 2009 yilinda daralma gostermigtir. Ancak kisa sure sonra hizli bir gekilde iyilegme gosteren ekonomi, bu kez de petrol fiyatlarinda dugug ve Ukrayna krizi sebebiyle Batili devletlerin uyguladigi yaptirimlar sonucunda tekrar resesyon surecine girmigtir. 2017 yilinda GSYiH'nin %1,8 oraninda arttigi Rusya onemli miktarda dig ticaret fazlasi vermektedir. Rusya ile Turkiye arasindaki ticari iligkiler 2015 yilinda yaganan Ufak Krizi sonucunda kesintiye ugramig olsa da sonrasinda ciddi ilerleme gostermigtir. 2020 yili itibariyle Turkiye, Rusya'nin ihracat yaptigi ulkeler arasinda 3. sirada yer almaktadir. Turkiye ve Rusya arasinda gerfeklegen ikili ticarette Rusya istisnasiz her yil ticaret fazlasi vermigtir. Rusya'nin Turkiye ile gerfeklegtirdigi ticaretin yapisi incelendiginde, ihraf mallari arasinda enerji ve demir metalleri; ithal mallari arasinda ise meyve ve kuruyemigin ilk sirada yer aldigi gorulmektedir. Bununla birlikte 2019 yilinda Turkiye'ye en fazla turist gonderen ulke yaklagik 7 milyon kigi ile Rusya olmugtur. Bu durum, Turkiye'nin Rusya'ya kargi verdigi dig ticaret afiginin bir kisminin kargilanmasi anlamina gelmektedir. Bu faligmada SSCB doneminde Turkiye ile ekonomik iligkiler incelendikten sonra Rusya ve Turkiye arasinda ticari iligkiler ayrintili bir gekilde analiz edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Rusya ve Turkiye, dig ticaret, Rusya ekonomisi, Turkiye ekonomisi.
^ ^ ^
THE STRUCTURE AND DEVELOPMENT OF FOREIGN TRADE BETWEEN TURKEY AND
THE RUSSIAN
Abstract
Russia or Russian Federation as its official name, which is the largest country in the world with an area of 17 million km2, has a population of 144 million. Russia, especially with its natural gas, oil, iron, copper and other mineral resources, has a great potential for energy and raw
a Dof. Dr., Nigantagi Universitesi, i.i.B.F., Ekonomi Bolumu, istanbul/Turkiye, yilmaz.aydin@nisantasi.edu.tr
materials. After the dissolution of the Soviet Union in 1991, economic problems began and economic recession was experienced. The economy began to grow in 1999 and continued to grow until 2009. However, the economy, which recovered rapidly after the global crisis in 2008, reentered the recession due to the decline in oil prices and the sanctions imposed on Western states because the Ukrainian crisis. Russia, which has increased its GDP by 1.8% in 2017, gives a significant amount of foreign trade surplus. Although the trade relations between Turkey and Russia interrupted as a result of the Aircraft Crisis in 2015, it showed later significant progress. Turkey ranks 3th among countries that most imports from Russia. Analyzing the structure of trade between Russia and Turkey shows that energy and ferrous metals are most exported goods to Turkey and fruits are the most imported goods from Turkey. In 2019, Turkey was visited by 7 million russian tourists who ranked 1th between foreign tourists. The aim of this study is to analyse trade relations between Russia and Turkey in detail after examination of the basic indicators for the Russian economy.
Keywords: Russia and Turkey, external trade, Russian economy, Turkish economy.
Ж Ж Ж
СТРУКТУРА И РАЗВИТИЕ ВНЕШНЕЙ ТОРГОВЛИ МЕЖДУ ТУРЦИЕЙ И РОССИЙСКОЙ
ФЕДЕРАЦИЕЙ Аннотация
Россия или Российская Федерация, как она именуется официально - крупнейшая страна в мире с площадью 17 миллионов км2 и населением 144 миллиона человек. Россия с ее природным газом, нефтью, железом, медью и другими полезными ископаемыми обладает огромным энергетическим и сырьевым потенциалом в мировой экономике. После распада Советского Союза и образования Российской Федерации в 1991 году в стране начались экономические проблемы, сопровождавшиеся спадом во всех отраслях. Впоследствии, ее экономика начала расти в 1999 году, что продолжалось до 2009 года. Быстро восстановившись после мирового экономического кризиса в 2008 году, она затем вошла в рецессию из-за падения цен на нефть и политики санкций, введенных во взаимоотношении с западными странами из-за украинского кризиса. Россия, увеличившая свой ВВП на 1,8% в 2017 году, дает значительный профицит внешней торговли. Хотя торговые отношения между Турцией и Россией были прерваны в результате "авиационного кризиса" в 2015 году, в дальнейшем они показали значительный прогресс. Турция занимает третье место среди стран с наибольшим импортом из России. Анализ структуры торговли между странами о
показывает, что энергоресурсы и черные металлы являются наиболее а
экспортируемыми товарами в Турцию из России, а фрукты - наиболее импортируемым ^
Q ^ I
товаром в Россию из Турции. В 2019 году Турцию посетили 7 миллионов российских < о туристов, которые заняли первое место среди иностранных туристов. Целью данного § © исследования является подробный анализ особенностей русско-турецких торговых |155| отношений в контексте изучения макроэкономических показателей российской экономики.
Anahtar kelimeler: Россия и Турция, внешняя торговля, экономика России, экономика Турции.
& & &
Giri?
Turkiye ile Rusya arasinda ekonomik iligkiler Cumhuriyetin kurulug surecine kadar uzanmaktadir. Rusya'da gerfeklegen Ekim Devrimi sonrasinda Devrimin lideri V. I. Lenin ile Mustafa Kemal Paga arasinda geligtirilen siyasi iligkilere paralel olarak ekonomik iligkilerde de onemli adimlar atilmigtir. Cumhuriyet'in ilk doneminde Sovyet Rusya ile imzalanan anlagmalarla geligen ekonomik iligkiler soguk savag doneminde bir miktar gerilese de Sovyetler Birligi'nin son doneminde tekrar canlanmigtir. SSCB'nin dagilma surecinde, 1980'lerin ikinci yarisinda ozellikle enerji alaninda ikili ticarette onemli geligmeler kaydedilmigtir. 1980'li yillarin sonuna dogru baglayan ve Istanbul'da Laleli piyasasi olarak da bilinen "bavul ticareti" 1990'larda iki ulke ifin de onemli boyutlara ulagmigtir. Bavul ticareti, 1995 yilinda zirve yaptiktan sonra dalgali bir seyir izlemig ve 2014 yilinda tekrar en yuksek degerine ulagmigtir. Donugum sureci olarak adlandirilan 1990'li yillar hem siyasi hem de ekonomik anlamda oldukfa falkantili gefmigtir. 1990'li yillarda planli ekonomiden piyasa ekonomisine geferken neredeyse tum makroekonomik gostergeler bozulmug, ulkede tam anlamiyla siyasi ve ekonomik istikrarsizlik hukum surmugtur. Bu donemde olumlu geligme gosteren az sayida makroekonomik gostergelerden biri dig ticaret faaliyeti olmugtur. Hiperenflasyonun yagandigi, uretimin buyuk oranda azaldigi ulkede 1998 ekonomik krizine siyasi kriz eglik etmig, sonraki iki yil ifinde beg kez bagbakan degigmigtir. Mali krizin yagandigi 1998 yili ulkede kapitalizme gefig surecinde bir donum noktasi olarak kabul edilebilir. Bu baglamda, bazi yazarlar 1998 yili oncesini donugum surecinin birinci agamasi ve sonrasini da ikinci agamasi olarak degerlendirmektedir. 1998 Agustos ayinda yaganan mali kriz sonrasinda serbest piyasanin igleyigine yonelik ekonomik reformlarin uygulanmasi hizlandirilmig ve ekonomide birfok alanda iyilegme saglanmigtir. 31 Aralik 1999 tarihinde Boris Yeltsin'in istifasinin ardindan Vladimir Putin sefimleri kazanmig ve boylece yeni bir donem baglamigtir. Putin, Bati ulkeleri ile ig birligini geligtirmeye, Avrupa Birligi ve NATO'yla ortak faaliyetlere oncelik vermis ve daha kararli bir liberalizasyon surecini baglatmigtir. Putin yonetiminin ilk yillari Turk-Rus tarihinin doruk noktasi olarak kabul edilen iki donemden biri olarak gorulmektedir. Tarihsel olarak bakildiginda iki ulke arasinda 2000'li yillarin hemen baginda yaganan "dostluk" 1920'lerde Lenin ve Ataturk yonetimleri o arasindaki olumlu iligkileri hatirlatmaktadir. 2000'li yillarin bagindan itibaren hem temel a makroekonomik gostergelerde hem de dig ticaret performansinda hizli bir iyilegme ^ saglayan Rusya'nin Turkiye ile ekonomik iligkileri siyasi iligkilere paralel bir geligme
5 ° m gostermigtir. Bu anlamda, 2015 yilinda Suriye sinirinda Rus savag ufaginin dugurulmesi
6 © ile baglayan siyasi kriz iki ulke arasindaki ekonomik iligkileri de etkilemig ve iki ulkenin |l56l dig ticaret hacminde onemli boyutlarda daralmaya yol afmigtir. Ancak bu sorunlu donem
uzun surmemig, sonraki yillarda siyasi iligkilerin duzelmesi ile birlikte iki ulke arasinda birfok alanda ekonomik iligkilerde tekrar onemli geligmeler yaganmigtir. Turkiye'nin Rusya'da yatirim yaptigi sektorler arasinda ingaat sektoru ilk siradadir. Rusya, muteahhitlik hizmetleri alaninda Turkiye'nin en onemli pazari konumundadir. Diger taraftan; halihazirda, Rusya'da tekstil-konfeksiyon, bankacilik, turizm, gida, gida igleme,
beyaz eçya-makina, cam sanayi ve mûteahhitlik-inçaat malzemeleri alanlarinda gûçlû Türk yatirimlarinin bulundugu görülmektedir. Rusya'da faaliyette bulunan Türk sermayeli firmalarin sayisinin 1.300'den fazla oldugu tahmin edilmektedir. Enerji, Türkiye ile Rusya arasindaki iliçkilerin en önemli unsurlarindan birini teçkil etmektedir. Enerji tedarikinde baçlica ortaklarimiz arasinda bulunan Rusya'yla bu alandaki iç birligimiz Akkuyu Nükleer Santrali yapimina baçlanmasi ve Ocak 2020 tarihinde açilan TürkAkim Dogal Gaz Boru Hatti ile daha da ileri bir safhaya taçinmiçtir.
1) SSCB Döneminde Türkiye ile Ekonomik iliçkiler ve Di? Ticaret
Rusya'da 1917 yilinda gerçekleçen Ekim Devrimi sonrasinda kurulan Sovyetler Birligi, Ankara Hükümetini taniyan ilk büyük devlet olmuçtur. 1920'li yillarin ilk yarisinda Rusya'da Çarlik rejiminin yikilmasinin ardindan Bolçeviklerin önderliginde kurulan Sosyalist Iktidar ile Ankara Hükümeti baçta ingiltere olmak üzere ayni emperyalist gûçlere karçi savaçiyordu. Bu dönemde Sovyet Rusya Devriminin lideri V. 1. Lenin ile Mustafa Kemal Paça arasinda gerçekleçen yaziçmalar sonucunda karçilikli gôrûçmeler baçlamiç ve sonrasinda Ankara Hükümeti ile SSCB Hükümeti arasinda (16 Mart 1921] "Dostluk ve Kardeçlik Antlaçmasi" imzalanmiçtir1. 1920 yilinda baçlayan Türkiye-Sovyet Rusya dostlugunun geliçmesinde Ingiltere'nin her iki ülke için ortak dûçman olmasi önemli bir rol oynamiçtir. Baçka bir ifadeyle, Sovyet Rusya tek ülkede sosyalizmi yaçatmaya çaliçirken Ankara Hükümeti'nin Ingiliz emperyalizmine karçi bagimsizlik savaçi vermesi iki ülke arasinda ekonomik ve siyasal iç birliginin geliçmesine ivme kazandirmiçtir.2
Sovyet Rusya ile kurulan güvene dayanan siyasi ve ekonomi alanindaki bu dostluk iliçkileri Cumhuriyetin ilanindan sonra da devam etmiçtir. 1923 yilinda Türkiye'nin komçu ülkeden yapmiç oldugu ithalat toplam ithalatinin %2'si iken 1924 yilinda bu rakam %3,29'a yûkselmiçtir. Bu yillarda Rusya'ya tütün, maden ve hayvan ihraç edilirken Rusya'dan petrol, yiyecek malzemesi, aydinlatma malzemesi ithal ediliyordu. 1929 yilina kadar Türkiye'ye yapilan ihracat üç yil içinde iki kat artarak 10.000.000 dolarin üstüne çikmiçtir. 1929 yilina gelindiginde Türkiye'nin toplam ithalatinin %6,43'ünü Sovyet Rusya'dan alinan mallar oluçtururken bu ülkeye yapilan ihracat Türkiye'nin toplam ihracatinin yalnizca %3,49'u kadardi.3 1933-1936 yillari arasinda Nazilli ve Kayseri'de kurulan tekstil fabrikalari, Sovyetler Birligi ile Türkiye arasindaki ekonomik iç birliginin önemli sonuçlarindan biridir. Türkiye'nin 1930'larda yaptigi sanayi planlari için SSCB'den
о
teknik ve finansal destek alinmiçtir. Sovyet uzmanlardan oluçan bir heyet Türkiye ^
koçullarinda kurulabilecek içletmeler ile ilgili bir rapor hazirlamiçlardir. Bu rapor g
hükumet tarafindan da benimsenmiçtir 4 Ankara: Savaç Yayinlari.) Bu iki tekstil fabrikasi a g Jv daha sonra inçaatlari tamamlandiktan sonra Sümerbank'a devredilmiçtir. Ayrica g @
|157|
1 Erdinç Tokgöz, "Dünden Bugüne Türkiye-Rusya Ekonomik iliçkilerinde Ûç Büyük Dönem", Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/1 (2011): 6-7.
2 Yalçin Küçük, Türkiye Üzerine Tezler: 1908-1998, C. 2 (istanbul: Tekin Yayinevi, 2005], 107-108.
3 Tugba Korhan, "Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Yillarinda Türk-Rus Ticari ve Ekonomik iliçkileri Üzerine", Abant izzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/24 (2012): 95-97.
4 Adem Üzümcü, "Türkiye'de Ulusal Ekonominin inçaasi", . Dikkaya, A. Üzümcü, & D. Ôzyakiçir içinde, Osmanli'dan Günümüze Türkiye'nin iktisadi Tarihi, (Ankara: Savaç Yayinevi, 2018]: 85-115.
Moskova, Ankara'ya mal, hizmet ve teknoloji saglamigtir.5 1930'lu yillarda, her iki ülke arasinda dig ticaret hacminin de genigledigi görülmektedir. Bu yillarda Türkiye Rusya'dan petrol ürünleri, kömür, dökme demir, hububat gibi temel ürünler ithal ederken pamuk, yün, canli hayvan, sebze-meyve vb. ürünleri ihraf etmigtir. II. Dünya Savagi sonrasinda Türkiye'nin Bati ile yakinlagmasi ve NATO'ya katilmasi ile birlikte bozulan iligkiler Stalin'in ölümü sonrasinda tekrar canlanmaya baglamigtir. 1960'li yillara kadar sinirli düzeyde seyreden ekonomik iligkiler Türkiye'de uygulanmaya baglanan "Planli Dönem" ile birlikte tekrar hiz kazanmig ve SSCB Türkiye'de gerfeklegtirilen önemli sanayi projelerine gerek teknik gerekse mali destek saglamigtir.6
Soguk Savag Döneminde Türkiye ve Rusya iligkileri her iki ülkenin de Bati ülkeleri ile yagadiklari geligmelere bagli olarak degigiklik göstermigtir. Bu baglamda 1974 yilinda Kibris müdahalesinin ardindan Türkiye'ye uygulanan ambargo Türkiye-Sovyetler Birligi iligkilerinde yakinlagmayi beraberinde getirmigtir. Benzer gekilde 1980 askeri darbesi sonrasinda Bati ülkeleriyle gerilim yagayan Türkiye, Sovyetler Birligi ile önemli ticari anlagmalara imza atmigtir. Enerji alaninda geligecek ig birliginin ilk adimlari bu dönemde atilmigtir. Soguk Savag dönemine yakindan bakildiginda özellikle beg yillik kalkinma planlarinin uygulandigi dönemde, Türkiye'de gerfeklegtirilen önemli sanayilegme projelerinde Sovyet Rusya'nin Türkiye'ye fegitli destekler sagladigi görülmektedir.7 1967 yilinda gerfeklegtirilen ve egitim, aragtirma konularinda da ig birligini öngören genig kapsamli anlagma ile Sovyetler Birligi Türkiye'de felik fabrikasi, alüminyum fabrikasi ve petrol rafinerisinin de dähil oldugu bir dizi sanayi tesisi yapmayi kabul etmigtir. Bu kapsamda Türkiye, ískenderun'daki demir felik fabrikalarinin yani sira Seydigehir alüminyum fabrikasi, Aliaga petrol rafinerisi tesisi ve Bandirma kükürt asit fabrikasi ifin gerekli teknik destegin yani sira 200 milyon ABD Dolari kredi almigtir. Sovyet yatirimlari, Türkiye'nin kendi if ihtiyaflarini kargilamasina, ürün ve hizmetlerini dig pazarlarda satmaya baglamasina yardimci olmugtur.8
Planli dönemde ekonomik iligkilerde yaganan geligmelere kiyasla iki ülke arasindaki dig ticaret hacminin sinirli kaldigi görülmektedir. Bagka bir deyigle Türkiye'nin toplam dig ticaret hacminde Sovyetler Birligi'nin payi oldukfa dügük düzeyde kalmig ve Sovyet Rusya Türkiye'nin ticaret partnerleri arasinda önemli bir konuma gelmemigtir. Tablo 1'de yer alan verilere göre Soguk Savag döneminin önemli bir kesitinde Türkiye'nin dig ticaret hacminde Sovyetler Birligi'nin payinin ortalama %4 veya altinda kaldigi ° görülmektedir. Bu oran 1972 yilinda %6,61 olarak en yüksek degerine ulagirken, Sovyet z Rusya Türkiye'nin ticaret yaptigi ülkeler arasinda siralamada 5. siraya yükselmigtir. Buna
a ^ ^ kargilik 1962 yilinda ticaret hacmi ifindeki payi %1,19 ve siralamadaki yeri 18 olarak en
< o
p ™ ™ dügük degerleri almigtir. Planli dönemde Türkiye'nin dig ticaret partnerleri arasinda ilk
0Ä ©
- iki sirayi ABD ve Bati Almanya paylagirken Ingiltere'nin üfüncü en önemli ticaret partneri
|158|
5 Nigyar R. Masumova, "Russia and Turkey: Resetting Economic Partnership", Perceptions 23/2 (2018): 34-35.
6 Tokgoz, "Dunden Bugune Turkiye-Rusya Ekonomik tliçkilerinde Uç Buyuk Donem": 6-14.
7 Fatma Sariaslan, "Turkiye'nin Rusya Federasyonu ile tliçkilerinde Ekonominin Rolu", Avrasya Incelemeleri Dergisi VIII/II (2019): 179-180.
8 Masumova, "Russia and Turkey: Resetting Economic Partnership": 35.
oldugu görülmektedir.9
Tablo 1: Türkiye'nin Di§ Ticaret Hacminde Ülkelerin Paylari, % (1956-1975)10
Yillar Ingiltere ABD Almanya SSCB
1956 7,96 20,46 20,61 1,65
1960 10,63 22,71 18,46 1,37
1965 9,33 23,46 15,08 3,41
1970 8,12 17,07 19,12 4,44
1975 6,75 9,33 22,19 2,4
1980'li yillarda Sovyetler Birligi ile Türkiye arasinda imzalanan Dogal Gaz Anla?masi ekonomik ili?kilerin geli?mesinde önemli bir yere sahiptir. Bu anla?ma kapsaminda Sovyet Rusya Türkiye'ye 1987 yilinda ba?layacak ve 25 yil sürecek dogal gaz sevkiyatini garanti ederken, Türkiye de bu süre boyunca dogal gaz ithalat etmeyi taahhüt etmi?tir. Bu anla?mada, Türkiye'nin dogalgaz bedellerini serbest döviz ?eklinde ödeyecegi, Rusya'nin ise bu ödemeler ile Türk mallari alacagi belirtilmi?tir. Ayrica, anla?ma ile dogal gaz ticaretinden elde edilen gelirlerin bir kisminin Türk in?aat firmalarinin Rusya'da gerfekle?tirdikleri projelerin finansmaninda kullanilmasi amaflanmi?tir. Bu baglamda ilk dogal gaz sevkiyati 1987 yilinda ba§lami§ ve bu tarihten 1994 yilina kadar 1,9 milyar dolar degerinde dogal gaz alimi yapilmi?tir. 1987 ve 1994 yillari arasinda Rusya, Türkiye'nin tek gaz tedarikfisiydi. Türkiye'nin gaz arzinda Rusya'ya bagimliligi ve bunun sonucunda olu?an di? ticaret dengesindeki afik sonraki yillarda Türkiye afisindan ikili ili?kilerin temel sorunlarindan biri haline gelmi^tir.11 Ayni dönemde kayitlara gefen ihracat miktari 271 milyon dolar, müteahhitlik faaliyetlerinden saglanan toplam gelir ise 610 milyon dolar civarindadir.12
1985 yilinda Komünist Parti genel sekreterligine getirilen Mihail Garbafov tarafindan uygulamaya konulan Perestroyka ve Glasnost politikalari ile Sovyetler Birligi'nde sosyalizmin fözülü?ü ve serbest piyasa ekonomisine gefi? süreci ba§lami§tir. 1990 yilina gelindiginde Sovyetler Birligi Komünist Partisi, anayasa degi?ikligi ile fok partili sisteme gefme karari almi? ve 1991 yilinda Marksizm-Leninizm'in ilkelerini artik savunmadigini afiklami?tir. M. Garbafov hükümetinin ülkeyi derin bir ekonomik bunalima sürükledigi 1980'li yillarin ikinci yarisinda ba?ta ekonomik büyüme olmak üzere tüm makroekonomik dengeler bozulmu?tur.13 Sovyetler Birligi'nin dagilmasindan sonra Ruslar kendilerini yeni bir jeopolitik ortamda buldular. SSCB; Dogu'da Pasifik 3
Q
Okyanusu'ndan, batida Baltik Denizi'ne, Kuzey'de Kuzey Kutbu'ndan ve güneyde ise z
Karakum £ölüne kadar 22,5 milyon kilometre karelik bir cografyada yakla?ik 286,7 a £ ^F milyon nüfusu yönetirken SSCB'nin dagilmasiyla 15 yeni bagimsiz Cumhuriyet ortaya g™ ^
|159|
9 Yalfin Küfük, Türkiye Üzerine Tezler: 1908-1998, C. 1 (Istanbul: Tekin Yayinevi, 2005): 509-510.
10 Küfük, Türkiye Üzerine Tezler, 509-510.
11 Daria Isachenko, "Türkei und Russland: Die Logik einer konfliktträchtigen Zusammenarbeit", SWP-Studie 16 (Berlin: September 2021): 14.
12 Eyüp Zengin, "Türkiye ve Rusya Federasyonu Ticari tlijkileri", Avrasya Incelemeleri Dergisi IV/1 (2015): 88.
13 Yilmaz Aydin, "Rusya'da l?gücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu", Türkiye Rusya Araptirmalari Dergisi 4 (Ki? 2020): 166-168.
çikmigtir.14
2) Rusya ve Türkiye Ekonomilerinin Genel Görünümü
Rusya'da sosyo-ekonomik göstergelerin ekonomik geligmeyi destekleyen özellikler tagidigi söylenebilir. Okuma-yazma orani ve egitim seviyesinin yüksek olmasi iggücüne katilim oraninin (lKO) yüksek olmasinda önemli bir faktör olarak kargimiza çikmaktadir. Hem toplam nüfus içinde hem de kadinlar arasinda IKO'nun OECD ve AB ülkelerine kiyasla yüksek olmasi ekonomik performansi olumlu etkileyen unsurlar arasindadir.15 Buna kargin nüfus dinamiklerinin ekonomik canliligi sinirlayan bir etken oldugu görülmektedir. Bir taraftan dogum oranindaki azalma diger taraftan digariya göçün artmasi ile birlikte 1990 yilinda 148 milyon olan nüfus 2020 yilinda azalarak 144 milyona dügmügtür. Nüfusun azaldigi Rusya'da üretimin istikrarli artigi sonucunda kigi bagina gelir düzeyi de kayda deger gekilde yükselmigtir. 1990 yilinda 3.500 dolar düzeyindeki kigi bagina GYSYlH degeri 2019'da 11.500 dolara çiktiktan sonra pandemi sürecinde bir miktar azalmigtir. Tablo 2'de görüldügü üzere özellikle 2000'li yillarda ülkede dogrudan yabanci yatirim miktari önemli ö^üde artig sergilemigtir. 1990'li yillarda fiyat istikrarinin son derece bozuk oldugu, bagka bir deyigle hiperenflasyonun görüldügü Rusya'da son dönemde yaklagik ortalama yillik %3,5 civarinda fiyat artigi yaganmaktadir. Benzer gekilde faiz orani ve igsizlik orani da makul düzeyde seyretmektedir. Rusya'nin dig ticaret performansi diger makroekonomik göstergelere kiyasla daha hizli bir geligme kaydetmigtir. Son 25 yilda hem ithalat hem de ihracat önemli ölçüde artarken cari iglemler dengesi istisnasiz her yil fazla vermigtir. Rusya'da 2000 yili için ihracat deger endeksi 100 olarak belirlendiginde 2012 yilinda 504 degeri ile en yüksek seviyesine ulagmig ve daha sonra azalarak 2019'da 400 seviyesine inmigtir. 1990'li yillarda ise ihracat endeksinin 100'ün altinda seyrettigi görülmektedir. Benzer gekilde ithalat deger endeksi de son derece hizli bir artigla 2013 yilinda 760 ile en yüksek seviyesine ulagmigtir. Ancak Rusya'da ithalat deger endeksi ihracat endeksinin aksine 1990'li yillar boyunca zaman zaman 2000 yili degerinin üzerine çikmigtir. incelenen dönem boyunca birincisi 1998 yilinda yaganan mali krizin ardindan, ikincisi 2008'de küresel kriz sonrasinda ve ^üncüsü de 2014 yilinda Ukrayna ile yaganan siyasi kriz sebebiyle ü kez ihracat ve ithalat rakamlarinda önemli boyutlarda dügüg kaydedilmigtir.
Tablo 2: Rusya Ekonomisinin Genel Görünümü (1990-2020)16
о 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018 2019 2020
^ Q Z Nüfus Milyon) 148,0 148,4 146,6 143,5 142,8 144,1 144,3 144,5 144,5 144,4 144,1
t_> Q ^ Z < s £ GSYlH Milyar $) 516,8 395,5 259,7 764,0 1524,9 1363,5 1276,8 1574,2 1657,3 1687,4 1483,5
g ?5 « Oí © DYY* Milyar $) 2,1 2,7 15,5 43,2 6,9 32,5 28,6 8,8 32,0
|160| Enflasyon (%) 197,4 20,8 12,7 6,8 15,5 7,0 3,7 2,9 4,5 3,4
14 Remzi Bulut, "SSCB'nin Dagilmasi ve Rusya Federasyonu'nda Serbest Piyasaya Geçig", MehmetAkif Ersoy Üniversitesi Iktisadi ve Idari Bilimler FakültesiDergisi 1/2 (2014): 8.
15 Aydin, "Rusya'da iggücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu".
16 Kaynak: Dünya Bankasi - TÜiK.
* Dogrudan Yabanci Yatirim - Net Girig
[jsizlik (%) 9,5 10,6 7,1 7,4 5,6 5,6 5,2 4,9 4,5 5,6
[KO** (%) 65,1 65,5 66,0 67,7 69,1 69,5 62,8 62,9 62,2 61,9
[stihdam (%) 55,6 54,7 56,6 57,8 59,1 59,3 59,1 59,2 58,7 57,6
Gini Katsayisi*** 37,1 41,3 39,5 37,7 36,8 37,2 37,5
Faiz Orani (%) 6,5 4,0 6,0 9,2 7,0 5,9 5,4 5,4 3,8
[thalat (Milyar $) 62,6 44,9 125,4 248,6 193,0 191,5 238,4 248,9 254,6 239,7
[hracat (Milyar $) 82,4 105,0 243,8 400,6 341,4 281,7 352,9 443,9 419,9 331,7
Cari ijl.**** (%) 1,9 17,5 11,0 4,4 5,0 1,9 2,0 7,0 3,8 2,3
Türkiye ekonomisinin son 30 yili incelendiginde nüfus artijin hizinin Rusya'ya kiyasla oldukfa hizli oldugu görülmektedir. Ayni dönemde kiji bacina GSYlH yaklajik 3.000 dolar düzeyinden 9.000 dolara yükselmijtir. Türkiye 90'li yillarda yajanan enflasyonist sürecin ardindan 2000'li yillarda daha istikrarli bir enflasyon dönemi yajamij, ancak son birkaf yilda tekrar enflasyon baskisi yajanmaya bajlanmijtir. Türkiye'nin ijgücü piyasasi Rusya ile kiyaslandiginda düjük performans göze farpmaktadir. Rusya ile karjilajtirildiginda son dönemde daha yüksek ijsizlik orani ve daha düjük istihdam orani söz konusudur.17 Benzer jekilde dij ticaret alaninda da Rusya'dan daha düjük bir performans sergilemijtir. Rusya'nin aksine Türkiye'de gefmij dönemde birkaf yil harif her yil cari ijlemler afigi gerfeklejmijtir. 1990'li yillara göre ihracat hizla artmij, dönem bajindaki 13 milyar dolarlik degeri 2019 yili itibariyle 180 milyar dolara yükselmijtir. Ancak ithalat artiji da benzer hizda gerfeklejtigi ifi önemli miktarda dij ticaret ve buna bagli olarak cari ijlemler afigi ortaya fikmijtir. Türkiye'de 2000 yili ihracat degeri 100 kabul edildiginde bu tarihten itibaren neredeyse her yil düzenli bir jekilde artarak 2019'da 650 degeri ile en yüksek seviyesine ulajmijtir. 19952000 arasinda ise endeksin Ortalama 80-90 civarinda oldugu görülmektedir. ithalat endeksi ise inijli fikijli seyir izlemij ve dönem sonunda yaklajik 4 kat artij kaydetmijtir. Ithalat endeksi 2014 yilinda 460 ile en yüksek degerini almijtir.
Tablo 3: Türkiye Ekonomisinin Genel Görünümü (1990-2020)18
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Nüfus (Milyon) 53,9 58,5 63,2 67,9 72,3 78,5 79,8 81,1 82,3 83,4 84,3
GSYlH (Milyar $) 150,7 169,5 274,3 506,3 777,0 864,3 869,7 859,0 778,4 761,4 720,1
DYY* (Milyar $) 0,715 0,885 0,982 10,031 9,099 19,263 13,835 11,0 12,8 9,2
Enflasyon (%) 60,3 89,1 54,9 8,2 8,6 7,7 7,8 11,1 16,3 15,2 12,3
ijsizlik (%) 8,0 7,6 6,5 10,6 10,7 10,2 10,8 10,8 10,9 13,7 13,1
** ijgücüne Katilim Orani
*** Dünya Bankasi tarafindan hesaplanmijtir
**** Cari ijlemler Dengesi / GSYlH
17 Rusya'da ücretlerin esnek ve dolayisiyla yajanan joklar karjisinda son derece hizli uyum saglamasi ijgücü piyasasinin karakteristik özelliklerinden biridir. ijgücü piyasasinda istikrarsizlik istihdam düzeyinden ziyade ücret düzeyini etkilemektedir. Bu konuda ayrintili bilgi ifin bk. Aydin, "Rusya'da ijgücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu".
18 Kaynak: Dünya Bankasi - TÜiK.
* Dogrudan Yabanci Yatirim - Net Girij
lKO** (%) 56,6 54,1 50,0 46,4 48,1 51,2 52,0 52,8 53,2 52,9 49,3
Istihdam (%) 49,4 45,6 41,1 42,6 45,8 46,1 46,9 47,2 45,5 43,4
Gini Katsayisi *** 42,6 38,8 42,9 41,9 41,4 41,9 41,9
Faiz Orani (%) 47,5 76,0 47,2 20,4 15,3 14,9 14,6 15,3 23,3 25,4 13,4
Ithalat (Milyar $) 22,3 35,7 54,5 116,8 185,5 213,6 202,2 238,7 231,2 210,3 219,4
Ihracat (Milyar $) 13,0 21,6 27,8 73,5 113,9 151,0 149,2 164,5 177,2 180,8 169,5
Cari Igl. ****(%) -1,7 -1,4 -3,6 -4,1 -5,7 -3,2 -3,1 -4,8 -2,8 0,9 -5,2
3) Rusya'da Dönügüm Süreci ve Türkiye ile Di? Ticaretin Geligimi
1991 yilinda Yeltsin devlet bagkani olmug ve önemli ekonomik reformlar uygulamaya konulmugtur. 1990'li yillar boyunca bu reformlardan istenilen sonuflara ulagilamamig ve hemen hemen tüm makroekonomik göstergelerde olumsuz geligmeler yaganmigtir. Rusya, 1998 yilinda yaganan ekonomik kriz sonucunda moratoryum ilan ederek borflarini ödeyemeyecegini duyurmugtur. 1999 yilindan sonra ekonomide makroekonomik istikrar saglanmig, cari iglemler afigi sorunu ortadan kalkmig, cari iglemler fazla vermeye baglamig, igsizlik ve enflasyon önemli oranda azalmigtir.19
1990'li yillarin hemen baginda, serbest piyasa ekonomisine gefebilmek ifin gerfeklegtirilen reformlar kapsaminda fiyatlar serbest birakilmig, ticari engeller kismen de olsa kaldirilmig, ekonominin diga afik hale gelmesi amaflanmigtir. Bu dönemde, 1992 yilinin Ocak ayinda uygulamaya konulan genig fapli ekonomik programin merkezinde özellegtirme yer almaktaydi ve amaf, kar amaci güden girketler yaratmakti. Ancak, hükümet büyük igletmelerin mülkiyet haklarini düzenleyen eski Sovyet kurumsal düzenlemeleri degigtirme konusunda bagarisiz olmugtur. Bagka bir ifadeyle, uygulamaya konulan bu ekonomik programin ilk yillarinda mülkiyet haklarinin tahsisi piyasa ilkelerine göre gerfeklegmemigtir.20 Gefig döneminin ilk yillarinda üretim azalirken yatirimlar üretimden daha hizli azalmig, yatirimlarin geniglemesi neredeyse durmug ve yatirimlarin amortismani minimum düzeyde gerfeklegmigtir.21 1998 ekonomik krizi siyaset alaninda da krize yol afmig, 1998-2000 arasinda beg defa bagbakan degigmigtir. 2000 yilina kadar istikrarsiz bir ekonomik yapiya sahip Rusya 2000'li yillarin ardindan siyasi istikrarin da katkisiyla iyi bir ekonomik performans sergilemeye baglamigtir. Bu falkantili dönemin bagarili gekilde atlatilmasinda SSCB'den kalan zengin mirasin da oldukfa etkili oldugunu belirtmek gerekir. Ekonomik altyapi ve agir sanayi bakimindan 0 dünyada önde gelen ülkelerden biri sayilan SSCB ayrica dogal kaynaklar, yani yeralti ve
S yerüstü zenginlikler afisindan da dünyanin en zengin ülkesi durumundaydi.22 Serbest
z
u piyasa ekonomisine gefig dönemi boyunca dig ticaret dengesi diger makroekonomik
Q ^
Si ° ES göstergelere kiyasla daha olumlu bir geligme sergilemigtir. Genelde fazla veren cari
OÄ vO~ ©
|162| _
** Iggücüne Katilim Orani
*** Dünya Bankasi tarafindan hesaplanmigtir **** Cari Iglemler Dengesi / GSYlH
19 Serhat Yüksel, "Rusya Ekonomisinde Büyüme, Igsizlik ve Enflasyon Arasindaki Nedensellik Iligkileri", Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 53/614 (2016): 45.
20 Aydin, "Rusya'da Iggücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu": 168.
21 Roland Götz, "Die russische Wirtschaft braucht keinen Kurswechsel, sondern die Fortentwicklung begonnener Reformen", Berliner Wissenschafts-Verlag 47/8 (August 1997): 774.
22 Bulut, "SSCB'nin Dagilmasi ve Rusya Federasyonu'nda Serbest Piyasaya Gefig": 15.
içlemler hesabi, Rusya'ya önemli miktarda döviz giriçine neden oldu ve vadesi gelen borç servisinin kapatilmasini mümkün kildi. Bu baglamda, 17 Agustos 1998'de patlak veren finansal kriz sonucunda Rus Ruble'sinin ABD Dolari ve diger para birimleri karçisinda g^lü bir çekilde deger kaybetmesi, Rusya'nin ihracat atilimini teçvik ettigi ve ithalat artiçini sinirladigi için ticaret dengesindeki fazlanin büyümesini destekledi. 2000 yilinda, Rusya Federasyonu'nun ihracati 1999 yilina kiyasla %41 artarak 102,8 milyar ABD Dolari ve ithalati ise önceki yila göre %11,5 artilla 33,8 milyar ABD Dolari olarak gerçekleçti. Böylece bir önceki yil 42,6 milyar ABD Dolari olan diç ticaret fazlasi 2000 yilinda 69 milyar ABD Dolarina ulaçti.23
SSCB'nin dagilmasindan sonra Türkiye ve Rusya arasinda özellikle kayit diçi ticaretin geliçtigi gözlenmi^tir. Bu baglamda SSCB'nin son yillarinda artmaya baçlayan kayit diçi ticaret daha da yayginlaçirken Sovyetler Birligi'nin dagilmasi ile birlikte bagimsizligini kazanan ülkeler ile gerçekleçtirdigi diç ticaret de önemli oranda kayit diçi bir nitelik kazanmiçtir. Istanbul'da Laleli bölgesinde kurulan ve "bavul ticareti" olarak adlandirilan piyasa, Türkiye ile Rusya ekonomik iliçkilerine yönelik analizin eksik kalmamasi için dikkate alinmasi gereken bir olgudur. Bavul ticareti esasen Perestroyka ve Glasnost politikalarinin uygulandigi dönemde baçlamiç, 1990'li yillarda yaygin hale gelmiçtir. Rusya'nin uyguladigi kisitlayici önlemler sonucu zamanla kademeli olarak etkisini kaybeden bu kayit diçi ticaret, yine de 2014 yilinda Türkiye için yaklaçik 8,5 milyar dolar tutarinda bir ihracat degerine tekabül edebilmiçtir. Laleli piyasasinda çogunlukla ev eçyalari, deri ve tekstil gibi tüketim mallari içlem görmü^tür.24 1995 yilinda zirve yaptiktan sonra azalmaya baçlayan bavul ticaretinin toplam hacmi 1999 yilinda en dü^ük degerine (2,26 milyar dolar] ulaçmiçtir. Bu tarihten itibaren Laleli piyasasi ticaret hacmi dalgali bir seyir izlemiç ve 2014 yilinda tekrar en yüksek degerine ulaçmiçtir. Bavul ticareti, 1996 yilinda Türkiye'nin toplam ihracatinin %38'ni oluçtururken 2014 yilinda bu oran %5,2 olarak ö^ülmü^tür. Bavul ticaretinin toplam ihracat içindeki payinin azalmasinin sebebi Rusya ile ticaretin azalmasinin yani sira ziyade Türkiye'nin toplam ihracatinin önemli bir artiç göstermesidir. Türkiye'nin toplam ihracati 1996 yilinda yaklaçik 23 milyar dolar iken 2014 yilinda 150 milyar Dolari açmiçtir. Dolayisiyla Rusya'nin toplam ihracat içindeki payi ve dolayisiyla da bavul ticaretinin payi k^ülmü^tür. Bavul ticaretinin dalgali bir seyir izlemesinin arkasindaki sebeplerin baçinda Rusya'nin bavul ticareti konusundaki siyasi ve ekonomik kararlari gelmektedir. Ayrica 1998'de Rusya'da ortaya çikan ekonomik kriz ve bu krizin ardindan rublede о
yaçanan keskin devalüasyon da bavul ticareti hacminde önemli derecede dü^ü^e yol bir g
baçka faktördür. Baçka bir ifadeyle rublenin deger kaybetmesi ile birlikte Türk ürünleri ^ ^
D2 -
Ruslar için daha pahali hale gelmiç ve iki ülke arasindaki bavul ticareti önemli ö^üde 5¡ g « azalmiçtir.25 * ^ ®
Sovyetler Birligi'nin dagilmasinin ardindan Türkiye, Karadeniz'e kiyisi olan ' '
23 Vladimir Pankov, "Die Russische Wirtschaft zu Beginn des 21. Jahrhunderts", Wirtschaft und Gesellschaft 27/2 (2001): 209.
24 Soli Özel ve Belkis Gökfe Ufar, "Türkiye-Rusya tlijkilerinin Ekonomik Boyutu", EDAM Di$ Politika & Güvenlik 11 (Temmuz 2019): 7.
25 Kenan Aydin, Emrah Bulut ve Lafin Idil Öztig, "The Economic Impact of the Suitcase Trade on Foreign Trade: A Regional Analysis of the Laleli Market", International Business Research 9/10 (2016): 15.
ülkelerle ekonomik baglari g^lendirmek amaciyla Karadeniz Ekonomik ig birligi Örgütü'nün (KEi) kurulmasina öncülük etmigtir. ilk kez 1990 yilinin baginda gündeme gelen KEi anlagmasi, 25 Haziran 1992'de istanbul'da düzenlenen Zirve Toplantisi'nda imzalandi ve böylece resmi statü kazandi. KEi'nin amaci üye devletler arasindan bilimsel, teknolojik, ekonomik ve ticari ig geligtirmeleri olarak belirlenmigti. Öncelikle, bölge ülkeleri arasindaki ticaretin artirilmasi ve ticarette engellerin kaldirilmasi hedeflenmigtir. Uzun dönemli amaç ise, bölge ülkeleri arasinda ekonomik iligkileri daha fazla geligtirebilmek için kigi, mal, sermaye ve hizmetlerin serbest dolagimini saglamaktir.26 Baglangiçta Karadeniz'e kiyisi olan ülkeler arasinda bir "serbest ticaret bölgesinin" olugturulmasi amaçlanirken daha sonra kurulugun bir ekonomik ig birligi projesine dönügtürüldügü görülmektedir. Ancak KEi kuruculari tarafindan amaçlanan bir kuruluga dönügmemig, ekonomik ig birligi anlaminda da bagarisi sinirli kalan bir proje olmugtur. Ayrica, 1992 yilinda kurulan Türk-Rus Karma Ekonomik Komisyonu 1996 yilina kadar bilimsel, teknolojik, ekonomik, kültürel konulari ve turizmi kapsayan 20'den fazla anlagmanin imzalanmasinin temellerini olugturmugtur. 1990'li yillarda Türkiye ve Rusya Federasyonu arasinda jeopolitik rekabetten kaynakli sorunlara ragmen, iki taraf arasindaki ticaret inigli çikigli olmakla birlikte kademeli olarak geligme kaydetmig, 1992 yilindaki 1,84 milyar dolarlik ticaret hacmi, 2008 yilinda en yüksek degerine, 38 milyar dolara ulagmigtir. 1990'li yillarda iki ülke arasindaki ticaret dengesinin Rusya lehine olmasina kargilik bu farkin dramatik boyutlarda olmadigi görülmektedir. Buna kargilik, 2000'li yillarin bagindan itibaren dig ticaret dengesinin Türkiye aleyhine hizla bozuldugu ve 2008 yilinda Rusya ile ticarette yaklagik 25 milyar dolar seviyesinde açik ile zirve yaptigi görülmektedir. Türkiye'nin enerji konusunda diga bagimli olmasi ve dolayisiyla Rusya'dan ithal edilen enerji bu dig ticaret açiginin temel sebebidir.27
Agagida §ekil 1'de de görüldügü gibi 1992-2000 arasinda Türkiye Rusya'ya kargi her yil dig ticaret açigi vermigtir. 2000 yilinda iki ülke arasindaki dig ticaret Türkiye aleyhine yaklagik 3 milyar dolar ile en yüksek degerine ulagmigtir. 1992-1997 yillari arasinda Türkiye'nin Rusya'ya ihracati %367 oraninda artarken, Rusya ile toplam ticaret hacmi %177 oraninda artig göstermig ve Rusya Türkiye için ikinci en önemli ticaret partneri konumuna gelmigtir. Türkiye'nin ihracatinin ve toplam ticaret hacminin bu derece artmasinda Türkiye ile Rusya arasindaki bavul ticareti önemli rol oynamigtir. 1997 yilindan itibaren Türkiye'nin Rusya'ya ihracati kademeli olarak azalirken, ithalati q artmaya devam etmigtir. 1998 yilinda yaganan ekonomik krizin ardindan rublenin g yaklagik %40 oraninda deger kaybetmesi Rusya'nin uluslararasi ticarette rekabet gücünü
^ ^ arttirarak hem toplam ihracatinin hem de Türkiye'ye ihracatinin artmasina önemli katki
D2 -
| S ш saglamigtir.28 Rusya'nin toplam dig ticaretinde geligme yakindan incelendiginde 1994-ой vo © 2000 arasinda ihracatinin 66 milyar dolardan yaklagik 100 milyar dolara yükseldigi, |164 toplam ithalatinin ise 48 milyar dolardan 42 milyar dolara dügtügü görülmektedir. Bu geligme sonucunda 2000 yilina gelindiginde dig ticaret fazlasi 1994 yilina kiyasla 3 kat
26 Alaeddin Yalçinkaya, "Kurulugundan Günümüze Karadeniz Ekonomik lg Birligi Örgütü", Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi 5/Özel Sayi (Nisan 2017): 3-5.
27 Özel ve Uçar, "Türkiye-Rusya iligkilerinin Ekonomik Boyutu": 10-11.
28 Sariaslan, "Türkiye'nin Rusya Federasyonu ile iligkilerinde Ekonominin Rolü": 183-185.
artmi§ ve 57 milyar dolar ile en yüksek degerine ula§mi§tir29
$ekil 1: Türkiye-Rusya Arasinda Di§ Ticaret: 1992-2000 (Milyon Dolar)30
4.500 4.DDD 3.5DD 3.DDD 2.5DD 2.DDD 1.500 1.000
.1 .1 Ii
1992 1993 1994 1995 1995 1996 1997 1996 1999 2000 ■ lira:a" I tha at
Incelenen bu dönemde Rusya'da ekonominin toparlanmasi ve istikrarin saglanmasinda önemli faktörlerin baginda dogal gaz ve petrol fiyatlarindaki artig gelmektedir. Hem toplam üretimin artmasi hem de dig ticarette sergilenen olumlu performansin sergilenmesi konusunda ayrica reel ücretlerin azalmasi ile birlikte gerfeklegen maliyet avantajinin da önemli payi vardir. Bu konuda bir bagka faktör de rublenin degerinin dügük tutulmasi ve böylece dig ticarette rekabet avantajinin saglanmasidir.31
Putin yönetiminin ilk yillari Türk-Rus iligkilerinde doruk noktasi olarak kabul edilen iki dönemden biri olarak görülmektedir. iki ülkenin tarihine bakildiginda 2000'li yillarda yaganan "dostluk" 1920'lerde Lenin ve Atatürk yönetimindeki "samimi" iligkileri hatirlatmaktadir. 2001 yilinda Rusya ve Türkiye'nin digigleri bakanlari Igor ivanov ve Ismail Cem tarafindan imzalanan Avrasya'da ig birligi ifin ortak eylem planini iki ülke arasindaki siyasi ve ekonomik iligkilerin geligmesine ivme kazandirmigtir. Aralik 2004'te Putin'in Ankara'yi ziyareti 1970'lerden bu yana cumhurbagkani düzeyinde gerfeklegtirilen ilk ziyaret olma özelligi tagimaktadir. "Dostlugun altin on yili"nin diger önemli olaylari, Mersin'de Akkuyu nükleer santralinin ingasina iligkin anlagmanin imzalanmasi ve kargilikli vize muafiyetidir.32
4) Son Dönemde Rusya ve Türkiye Arasinda Di? Ticaret
2001 yilinda Türkiye'de yaganan mali kriz, Türkiye ile Rusya Federasyonu arasindaki ticari iligkilerin seyrini degigtirmigtir. Türkiye'de yaganan devalüasyon Türk ihracatfi firmalar adina rekabet ortami yaratmig ve 2000 yilindan itibaren Türkiye'nin Rusya'ya ihracati yeniden artmaya baglamigtir. 2002 yilinda Rusya, Türkiye'nin mal ihraf ettigi ülkeler arasinda altinci, Türkiye'nin mal ithal ettigi ülkeler arasinda ise üfüncü sirada yer aldi. 2000'li yillarin bagindan itibaren artan ikili ticaret iligkisinde Rusya'nin Türkiye'ye ihracati, Türkiye'nin Rusya'ya ihracatinin dört katindan fazladir. 2004 yilinda Rusya'nin Türkiye'den yaptigi ithalatta en büyük payi %84 ile mamul mallar olugtururken
o
Q Z ó
a ^ ^
< O ¿ P rg CQ Q- v.0 ©
|165|
29 OECD, https: //www.oecd.org/ ve Rosstat, https://eng.rosstat.gov.ru/.
30 Kaynak: TÜlK
31 Aydin, "Rusya'da iggücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu": 172.
32 Isachenko, "Türkei und Russland": 13.
Türkiye'nin Rusya'dan yaptigi ithalatin %41'i enerji kaynaklari ve %19'u demir-çelik sektöründe gerçeklegmigtir. 2003 ve 2004 yillarinda ithalattaki artig ihracat artigini agmaya devam etmig ve Türkiye aleyhine dig ticaret açigi hizla büyümügtür. Türkiye'nin Rusya ile ticaretinde, büyük oranda enerji ithalati nedeniyle, açik vermesine ragmen, Rusya'dan gelen turistlerden elde edilen gelirler ve bu ülkede gerçeklegtirilen ingaat projeleri bu açigin kapanmasina kismen de olsa yardimci olmugtur. Türk girketlerinin yer aldigi büyük igletmeler Rusya'da agirlikli olarak ingaat, aligverig merkezleri, perakende, bira fabrikalari, elektronik egya ve beyaz egya üretimi, cam üretimi, pencere, enerji santralleri ve tekstil sektörlerinde faaliyet göstermiglerdir. 2000'li yillarda Türk müteahhitlik girketlerinin özellikle Rus ingaat sektörünün en aktif oyunculari haline gelmigtir. Sözü edilen dönemde Rus ingaat sektöründe faaliyet gösteren 7бб yabanci firmadan yaklagik 150'si Türkiye merkezlidir.33
2000 yilindan sonra, 2008 küresel kriz dönemi hariç, Türkiye'nin Rusya'ya ihracati 2013 yilina kadar düzenli bir gekilde artarak yaklagik 7 milyar dolar ile maksimum degerine ulagtiktan sonra azalmaya baglamigtir. Son 20 yilda Türkiye'nin yillik ortalama ihracati 3,8 milyar dolar iken ithalati 18,4 milyar dolar düzeyinde gerçeklegmig ve böylece Rusya'ya kargi toplam 292 milyar dolar dig ticaret açigi verilmigtir. Türkiye'nin ithalati 2008 yilinda 31 milyar dolara yükseldikten sonra dalgali bir seyir izleyerek azalma göstermigtir. §ekil 2'ye göre 2000 yilindan günümüze kadar iki ülke arasindaki dig ticaretin geligiminde iki önemli kirilma noktasi dikkat çekmektedir. Birincisi 2008 yilinda yaganan küresel finans kriz, ikincisi 2015 yilinda Rusya'ya ait savag uçaginin Türkiye-Suriye sinirinda dügürülmesidir. Yaganan küresel kriz sonucunda Türkiye'nin Rusya'ya ihracati iki kattan fazla azalirken, ithalati ise yaklagik %60 azalmigtir. Benzer gekilde uçak krizi de iki ülkenin dig ticaret hacminde daralmaya yol açmigtir. Uçak krizinin ardindan Rusya tarafindan Türkiye'ye yönelik siyasi, ekonomik ve ticari yaptirimlar uygulanmaya baglanmigtir. Uygulanan yaptirimlar kapsaminda, Türkiye'den bazi gida ürünlerinin ithalatinin durdurulmasi karari alinmig, Türkiye'de üretilen belirli ürünlere Rusya'ya girig yasagi getirilmig, iki ülke arasinda yapilan uçuglar durdurulmug, Türk vatandaglara Rusya'ya seyahatlerinde vize uygulamasi baglatilmigtir. Ayrica Rusya Türkiye'nin güvenli bir ülke olmadigi uyarisini yapmasinin ardindan turizm girketleri Türkiye'de tatil paketlerini iptal etmigtir.34 Bu geligmeler sonucunda 2015 yilinda yaklagik 24 milyar dolar olan ticaret hacmi, 2016 yilinda 17 milyar dolara dügmügtür. iki ülke arasinda siyasi q iligkilerin düzelmesi ile birlikte dig ticaret hacmi tekrar artmaya baglamig ve 2019 yilinda g 27 milyar dolarin üzerine çikmigtir. Covid 19 pandemisi ile birlikte 2020 yilinda iki ülke
^ z arasindaki ticaret hacmi azalarak yaklagik olarak 22 milyar dolar düzeyine inmigtir.
< g ^
g ° oa
Оч ^o ©
|166|
33 Mohamad Arafat and Luqman O. Mahmood Alnuaimy, "The Turkish-Russian Relations in the Era of AKP", Afyon Kocatepe UniversitesillBFDergisi 13/2 (2011): 118-120.
34 Ziçan Y. Kiliçkan, "Uçak Krizi Oncesi Ve Sonrasinda Turkiye- Rusya Ekonomik tliçkilerinin Analizi", Uçuncu Sektor Sosyal Ekonomi Dergisi 56/2 (2021): 1292.
$ekil 2: 2001 Sonrasi Türkiye-Rusya Arasinda Ticaretin Geli^imi (Milyon Dolar)35
40,000
Turk lye'riiri jthalai Turk rye' riiri ihracati Timet Dgggga
2001 yilinda Turkiye'nin Rusya'dan yaptigi ithalat toplam ithalatinin %8'i iken 2019 yilina gelindiginde %10'una yukselmi^tir. Takip eden donemde pandemi sebebiyle azalarak tekrar %8 seviyesine inmi^tir. Turkiye'nin Rusya'ya ihracatinin toplam ihracatina orani ise sadece %2 duzeyinde kalmi^tir. Turkiye'nin Rusya'ya yaptigi ihracat 2001 yilina kiyasla 2020 yilinda 4,5 kat artmasina ragmen bu ulkeye olan ihracatin toplam ihracat ifindeki payi sabit kalmi^tir. Bu donemde ikili ticarette Turkiye'nin Rusya'ya kar§i di§ ticaret afigi yakla^ik 5 kat artmi^tir. Di§ ticaret afigindaki bu geli^menin temel sebebi, Turkiye'nin Rus dogalgaz ve petrolune olan bagimliliginin artmasidir.36
2020 yilinda Rusya Federasyonu 4,5 milyar dolar ile Turkiye'nin en fazla ihracat yaptigi ulkeler arasinda 10. sirada yer almaktadir (§ekil 3). Rusya'nin Turkiye'nin toplam ihracatindaki payi %2,7 duzeyindedir. Yakla^ik 16 milyar dolar ile en fazla ihracat yapilan Almanya Turkiye'nin toplam ihracatinin %9,4'unu kar^ilamaktadir. Son doneme yakindan bakildiginda ufak krizi olarak bilinen geli^menin Rusya'ya ihracat afisindan bir kirilma noktasi olu^turdugu gorulmektedir. 2013 ve 2014 yillarinda en fazla ihracat yapilan ulkeler arasinda sirasiyla be^inci ve altinci konumda yer alan Rusya krizin ya^andigi 2015 yilindan itibaren onemli bir partner olmaktan fikmi^tir. 2016 yilinda Rusya'ya yapilan ihracat %51 oraninda azalma gostermi§ ve Rusya ihracat yapilan ulkeler arasinda 18. siraya gerilemi^tir. Sonraki yillarda iki ulke arasindaki ili^kilerin geli^mesiyle birlikte Rusya tekrar di§ ticarette onemi artan bir ulke konumuna yukselmi^tir. 2021 yilinin sadece ilk sekiz ayinda Rusya'ya yapilan ihracat 3,5 milyar dolara ula§mi§ ve bu degerle Rusya en fazla ihracat yapilan ulkeler arasinda sekizinci siraya yukselmi^tir
o
(TUIK). Turkiye'nin Rusya'ya ihracatinin pandeminin ya^andigi 2020 yilinda da artmaya ^
devam etmesi kayda deger bir geli^medir. ^r
a ^ 2r
< O ^ P rg CQ Ot- v-0 ©
|167|
35 Kaynak: Trade Map ve TÜlK
36 Ayje E. Ünal, "Ikili D15 Ticaret Dengesi ve Reel Döviz Kuru Ilijkisi: Türkiye-Rusya Örnegi". Ömer Halisdemir Üniversitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi 14/2 (2021): 545-546.
$ekil 3: 2020 Yilinda Türkiye'nin En Fazla Ihracat Yaptigi Ulkeler (Milyon Dolar)3
1 £000,0 16000,0 14000,0 12000,0 10000,0 0)00,0 6000,0 4000,0 2000,0 0,0
IM iiiiii......
f . IT fr = = 2 ^ ra 2 < ~ 5 £ Ü - S £ » ! | Jü o = 3IIin(!bcuccClll ra c >- >-iflr-L<ara ra c= f S S s ä f 5
§ekil 4, Türkiye'nin en fazla ithalat yaptigi ülkeleri göstermektedir. gekilde Rusya'nin en önemli ticaret partnerleri arasinda yer aldigi görülmektedir. 2020 itibariyle yaklagik 18 milyar dolar ile Türkiye'nin toplam ithalatinin %8'ini kargilayan Rusya en fazla ithalat yapilan ülkeler arasinda üfüncü siradadir. Bu dönemde en fazla ithalat yapilan ülkeler arasinda ilk sirada yer alan £in'in toplam ithalattaki payi %10,5 seviyesindedir. Türkiye'nin toplam ithalatinda en fazla paya sahip 2. ülke Almanya'dir. Ihracatta oldugu gibi Rusya'dan gerfeklegtirilen ithalat da 2015 yilinda yaganan siyasi krizden olumsuz etkilenmigtir. 2013 ve 2014 yillarinda yaklagik 26 milyar dolar civarinda gerfeklegen ithalat 2016 yilinda hizli bir gekilde dügerek 15,5 milyar dolar düzeyine inmigtir. Ayni yilda Rusya'dan yapilan ithalatin bir önceki yila göre degeri ise %25 azalmigtir. Rusya ile siyasi iligkilerin düzelmesine paralel gekilde ithalat hacmi de artarak 2019 yilinda 23 milyar dolara ulagmig ve Rusya en fazla ithalat yapilan ülkeler arasinda birinci siraya yükselmigtir. 2020 yilinda ise pandemi sebebiyle önceki yila kiyasla yaklagik %22 azalan ithalat sebebiyle Rusya en önemli ticaret partneri olmaktan fikmig, 3. Siraya gerilemigtir. 2021 yilinda tekrar artma egilimine giren ithalat bu yilin henüz ilk sekiz ayinda bir önceki yilin toplam degerine ulagmig ve böylece Rusya tekrar en fok ithalatin yapildigi ülkeler arasinda birinci siraya yerlegmigtir (TÜÍK].
$ekil 4: 2020 Yilinda Türkiye'nin En Fazla ithalat Yaptigi Ulkeler (Milyon Dolar) 38
o
Q Z ó
a ^ z
< o ^ g ° oa
Q- v.0 © |168|
Iiiiii
i i i i i i i
£ H n fi
í I S
37 Kaynak: TÜlK
38 Kaynak: TÜlK
Tablo 4'de Türkiye'nin Rusya'dan son üf yilda en fazla ithal ettigi ilk on ürün yer almaktadir.39 Tabloya göre Türkiye'nin Rusya'dan ithal ettigi ürünlerin ba^inda mineral yakitlar gelmektedir. Mineral yakitlar ve türev ürünleri, yani enerji ithalatinin Türkiye'nin Rusya'dan yaptigi toplam ithalat ifindeki payi 2019 yilinda %63, 2020 yilinda %46 seviyesindedir. Bu ürün grubu ifin 2019 yilinda Türkiye'nin toplam ithalati 41,7 milyar dolar tutarindadir. Ba§ka bir ifadeyle 2019 yilinda Türkiye mineral yakitlar ve bunlarin türevi ürünlerin toplam ithalatinin yarisindan fazlasini Rusya'dan kar§ilami§tir. Ayni dönemde Rusya'nin toplam enerji ihracati ifinde Türkiye'nin payi sadece %6,5civzrindadir. 2019 yilinda Rusya toplam 221 milyar dolarlik enerji ihraf ederken, bunun sadece 14,5 milyar dolarlik kismini Türkiye'ye satmi^tir. Ba§ka bir deyi^le enerji ithalatinda Türkiye büyük oranda Rusya'ya bagimli iken Rusya'nin enerji ihracatinda Türkiye önemli bir pazar konumunda degildir.40 Benzer §ekilde demir-felik ithalatinda da Rusya Türkiye ifin önemli bir ticaret ortagi konumundadir. Türkiye, son üf yilin ortalamasi alindiginda, toplam demir-felik ithalatinin yakla^ik %10'nun bu ülkeden kar^ilamaktadir. Tablo 4'de dikkat feken bir diger husus ise Türkiye'nin Rusya'dan ithal ettigi ürün grubu arasinda hububatin üfüncü sirada yer almasidir. 2020 yilinda pandemi dolayisiyla neredeyse tüm ürünlerde ithalat azalirken Rusya'dan yapilan hububat ithalatinin artmasi dikkat feken bir geli^medir. 2020 yilinda 1,7 milyar dolara ula^an hububat ithalati 2018 yilina kiyasla %22 artarken 2010 yilina göre 4,5 kat ve 2002 yilina göre 37 kat arti§ göstermi^tir.41 Bu baglamda, enerji di^inda tarim ürünlerinde de Türkiye'nin Rusya'ya bagimliliginda arti§ egilimi gözlenmektedir.
Son üf yilin ortalamasi dikkate alindiginda Rusya'nin yillik toplam hububat ihracati ifinde Türkiye'nin payi %18 civarindadir. Bu arada Rusya'nin, hububat ürün grubunda en önemli paya sahip bugday üretiminde ve ticaretinde de dünyada söz sahibi ülke konumunda oldugu belirtmek gerekir. Rusya, Bugday ihracatinda 2018/19 yillarinda yakla^ik %20'lik bir oranla dünyada ilk sirada yer almi^tir. Diger taraftan yilda ortalama 6,4 milyon ton bugday ithal eden Türkiye dünya ithalatinda %3,7 paya sahiptir.42 Rusya'nin toplam ihracat rakamlarina bakildiginda ise son dönemde oldukfa dalgali bir seyir izledigi görülmektedir. 2018 yilinda tüm ülkelere yapilan toplam ihracat 450 milyar dolar iken 2019 yilinda 426 milyar dolara dü§mü§tür.
o
Q Z tj
a ^ ^
< O ^
--D ° M
39 Siralama 2020 yilina göre yapilmijtir.
S ©
40 2020 yilinda pandemi dolayisiyla küresel ticaret oldukfa istikrarsiz bir dönem yajamij, ticaret hacmi önemli ölfüde |169| daralirken bu daralma ülkeden ülkeye önemli farkliliklar göstermijtir. Bu sebeple genel egilimi daha saglikli yansittigi
ifin güncel veri olarak 2020 yerine 2019 yilinin dikkate alinmasinin daha anlamli oldugu söylenebilir.
41 Son yillarda Türkiye'nin toplam hububat ithalatinda da benzer jekilde önemli ölfüde artij dikkat fekmektedir. Türkiye 2018 yilinda yaklajik 2 milyar dolarlik hububat ithal ederken 2019 yilinda %74 oraninda artmijtir. 2020 yilinda ise pandemiye ragmen artmaya devam etmij (önceki yila kiyasla %62 oraninda) ve 3,3 milyar dolar seviyesine ulajmijtir. Yakin döneme kadar tarim ülkesi olarak nitelenen Türkiye'nin toplam hububat ithalati son 10 yilda 4 kat son 20 yilda ise 8 kat artmijtir (Trade Map).
42 Erdogan Günej ve Emrah Turmuj, "Dünyada ve Türkiye'de Gida Güvenligi/Güvencesinin Hububat Sektörü Yönüyle Degerlendirilmesi", Türkiye Biyoetik Dergisi 7/3 (2020): 132.
Tablo 4: Türkiye'nin Rusya'dan ithalatinda ilk 10 Ürün (Bin Dolar) 43
2018 2019 2020
Tüm Ürünler 21989574 23116867 17829236
Mineral yakitlar, mineral yaglar ve bunlarin damitilmasindan elde edilen ürünler... 13070588 14580341 8308482
Demir ve felik 3930653 3182932 2670199
Hububat 1396111 1658442 1711858
Alüminyum ve alüminyumdan egya 620720 1105638 1055582
Hayvansal ve bitkisel kati ve sivi yaglar, yemeklik kati yaglar, hayvansal ve bitkisel mumlar 255128 329493 538964
Bakir ve bakirdan egya 648255 281237 537561
Kiymetli veya yari kiymetli taglar, kiymetli metaller, inciler, taklit mücevherci egyasi... 36391 49080 437748
Yagli tohum ve meyveler, muhtelif tane, tohum ve meyveler, sanayide ve tipta kullanilan bitkiler, saman 25409 159949 354894
Gida sanayiinin kalinti ve döküntüleri, hayvanlar ifin hazirlanmig kaba yemler 283908 308694 352365
Inorganik kimyasallar, kiymetli metal, radyoaktif element, metal ve izotoplarin organik-anorganik bilegikleri 244329 247131 269597
Plastikler ve mamulleri 65403 79035 241367
Tablo 5, Türkiye'nin Rusya'ya ihraf ettigi ilk 10 ürünü göstermektedir. Yukarida da belirtildigi gibi Türkiye'nin Rusya'ya ihracati, bu ülkeden yaptigi ithalatin altida biri kadardir. 2019 yilinda Türkiye Rusya ile ikili ticarette yaklagik 20 milyar afik vermigtir. Son 3 yilda Türkiye'nin Rusya'ya yillik ortalama ihracati 4 milyar dolar civarindadir. Bu rakam Türkiye'nin ayni dönemde ortalama yillik toplam ihracatinin %2'sinden daha azdir. Benzer gekilde Rusya'nin ortalama yillik toplam ithalati ifinde Türkiye'nin payi %2'den daha dügüktür. Son dönemde Türkiye'nin ihrac ettigi ürünlerin baginda meyveler, özellikle kabuklu meyveler ilk sirada yer almaktadir. Bu ürün grubu 2020 yili toplam ihracatinin yaklagik %20'sini olugturmaktadir. Bu ürün grubunu "kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunlarin aksam ve parfalari" ve "Motorlu kara tagitlari, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diger kara tagitlari" izlemektedir. Ancak her üf kalemde de yillik toplam ihracat 1 milyar dolarin altinda kalmaktadir.
Türkiye'nin Rusya'ya yaptigi ihracat ürün gruplarina göre siniflandirildiginda da Rusya'nin payinin fok dügük oldugu görülmektedir. Örnegin 2019 yilinda "Motorlu kara o tagitlari, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diger kara tagitlari, bunlarin aksam, parfa, a aksesuari" ifin Türkiye'nin toplam ihracati 27 milyar dolar iken Rusya'nin payi sadece ^ ^ 350 milyon dolar düzeyindedir. Görüldügü gibi Türk-Rus ticari iligkilerinin temel özelligi Si ° ES Rusya'nin ihracatinin hakimiyetidir. 1990'li yillar ile kiyaslandiginda son yillarda oí vo6© Türkiye'nin Rusya'ya ihracati oldukfa cüzi miktarda artmigtir. Yukarida §ekil 2'de yer l170l alan verilere göre 1997 yilinda 2 milyar dolar (bu dönemde gerfeklegen en yüksek deger] seviyesinde gerfeklegen ihracat son üf yilda yillik ortalama ancak 4,5 milyar dolara ulagmigtir. Buna kargilik 1990'li yillarda Türkiye'nin Rusya'dan ithalati yaklagik 2,5 milyar dolar iken (1990'li yillarin en yüksek degeri] son 3 yilin ortalamasi 22 milyar
43 Kaynak: Trade Map ve TÜlK
dolara £ikmi§, yani yakla^ik 8 kat artmi^tir. Ba§ka bir deyi^le Türkiye ile Rusya arasindaki ekonomik ili^kilerin yapisi, Türkiye aleyhine asimetrik bir kar^ilikli bagimliliga i^aret etmektedir. Türkiye, 2010 yilinda toplam 38 milyar metreküp dogal gaz ithalatinin 17,5 milyar metreküpünü, yani yakla^ik %46'sini Rusya'dan tedarik ediyordu. Son on yilda Türkiye, dogal gaz ithalatinda, Azerbaycan ve íran'in da yardimiyla Rusya'nin payi azalmi§ olmakla birlikte hala 16 milyar metreküp (toplam dogal gaz ithalatinin %33'u) seviyesindedir44.
Tablo 5: Türkiye'nin Rusya'ya íhracatinda ilk 10 Ürün (Bin Dolar)45
2018 2019 2020
Tüm Ürünler 3399827 4153202 4506813
Yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler 636030 656264 880772
Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunlarin aksam ve parfalari 400852 525773 618508
Motorlu kara tajitlari, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diger kara tajitlari, parfa... 335693 402708 350065
Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme cihazlari... 164822 187600 200289
Plastikler ve mamulleri 147532 187244 186378
Örülmemij giyim ejyasi ve aksesuari 104151 133384 104390
Yenilen sebzeler ve bazi kök ve yumrular 73770 132725 123896
Örme giyim ejyasi ve aksesuari 110558 132278 109490
Demir veya felikten ejya 89172 131246 146044
Örme ejya 84338 117472 124451
Rusya ile dij ticarette önemli ölfüde afik veren Türkiye bu afigin bir kismini hizmet ihraci ile daha dogrusu turizm geliri ile kapatmaktadir.46 2 011 yilinda iki ülke arasinda seyahat vizelerinin karjilikli kaldirilmasiyla birlikte Rusya'dan gelen turist sayisinda kayda deger bir artij olmujtur. Ajagida grafikte de görüldügü gibi 2000 yilindan itibaren düzenli olarak artij gösteren Rus turist sayisi 2019 da 7 milyonu ajarak en yüksek düzeye ulajmijtir. §ekil 5'e göre Rusya'dan gelen turist sayisinda 2016 ve 2010 yillarinda önemli düjüjler gerfeklejmijtir. 2002 yilinda Rusya'dan gelen turist sayisi 667 bin iken 2014 yilan gelindiginde önemli ölfüde artarak 4,5 milyona ulajmijtir. Ayni dönemde Rus turistlerin toplam yabanci turistler ifindeki payi iki kat artarak %12'ye yükselmijtir. TÜiK verilerine göre 2014 yili ifin turist bajina ortalama harcama (828 dolar) dikkate alindiginda 3,7 milyar dolarlik bir turizm geliri söz konusudur.
2015 yilinda ufak krizi ile birlikte Rusya dij ticarette oldugu gibi turizmde de yaptirimlar uygulamij, Türkiye'nin Rus vatandajlari ifin yeterince güvenli bir ülke olmadi o
belirtilmij ve Rus turizm jirketleri Türkiye tatil rezervasyonlarini iptal etmijtir. Bu a
gelijmelerin ardindan Rusya'dan gelen turist sayisi azalarak 2016 yilinda 855 bin sayisi ^
D i
ile son dönemlerin en düjük degerine ulajmijtir. Krizin fözülmesi ile birlikte artan turist 5s ° «
sayisi pandemi sürecinde tekrar düjüj göstermijtir. 2019 yilinda Rus turistlerin toplam 02 ^ ®
|171|
44 Isachenko, "Türkei und Russland": 14.
45 Kaynak: Trade Map ve TÜlK
46 Askeri alandaki ij birligi dikkate alinmadiginda Türkiye'nin Rusya ile ekonomik ilijkilerinde ilk sirada yer alan Turizmi sirasiyla, müteahhitlik hizmetleri ve Proje ijleri (Rusya'daki Türk Firmalari ve Türkiye'deki Rus Firmalari) takip etmektedir. Bu baglamda, Rusya'da ij yapan Türk müteahhitlerin toplam proje bedelinin yillik 4 milyar dolari ajtigi tahmin edilmektedir. Bk. Kilifkan, "Ufak Krizi Öncesi Ve Sonrasinda Türkiye-Rusya Ekonomik ilijkilerinin Analizi".
yabanci turistler ifindeki payi %16 olarak ölfülmügtür. Kültür ve Turizm Bakanligi kaynaklarina göre Türkiye'yi en fok ziyaret eden turistler Almanya, Hollanda ve Rusya vatandaglari olarak kayitlara gefmektedir. Bu üf ülkeden Türkiye'ye gelen turistler toplam yabanci turistlerin %30'luk kismini olugturmaktadir. Özellikle son dönemde Rus vatandaglari birinci sirada yer almaktadir. Böylece Rusya ile ikili ticarette mal ticaret dengesi önemli boyutta cari afik olugmasina yol afarken Rusya'ya hizmet ihracatinin önemli bir kalemi olan turizm cari afigi azaltici yönde etki yapmaktadir.
$ekil 5: Türkiye'ye Gelen Rus Turist Sayisi (Bin Ki§i) 47 1000 000
oooooooooo^^H^H^H^H^i^^H^^irí
2021 yilinin ilk sekiz ayinda 2,5 milyona ulagan Rus turist sayisinin yil sonu itibariyla 4 milyonu geçecegi tahmin edilmektedir. Rus turist sayisinin artmasi Türkiye için cari açigin azalmasi konusunda hayati öneme sahiptir. Türkiye Rusya'dan dogal kaynak satin alirken Rusya Türkiye'den gida, tekstil vb. ürünler satin almaktadir. Bu sebeple ülke arasindaki dig ticaret Rusya'nin lehine geligmektedir. Türkiye Rusya'ya ihraç ettigi hiçbir ürün grubunda Rusya için birinci sirada degildir. Sebze ve yag meyvede Rusya için Türkiye önemli bir ihracatçi olmakla beraber Rusya ihtiyaç duydugunda alternatif kaynaklardan tedarik saglayabilecek durumdadir. Diger taraftan pek çok ürün grubunda Rusya pazarinin en azindan kisa vadede bir alternatifinin bulunmamasi Türk üreticileri oldukça zor durumda birakabilecek niteliktedir. Türkiye'nin özellikle dogal gaz tedarikinde önemli ö^üde Rusya'ya bagimli olmasi zaman zaman hayata geçirilen Rus yaptirimlari kargisinda Türkiye'nin kirilganliginin artmasina yol açmaktadir. Bagka bir deyigle Türk ihracat firmalari Rusya yerine alternatif bir pazar bulmakta zorlanirken hizmet ihracinin en önemli kalemi niteligindeki turizm geliri açisindan da Türkiye'nin Rus
o
2 vatandaglari haricinde yakin tarihte bir alternatif yaratamayacagi agikardir. Ayrica
¿ Rusya'dan tedarik edilen dogal gaz miktarini azaltarak, alternatif kaynaklar bulmanin § ™ 5 Türkiye için oldukça zor oldugu görülmektedir. Dolayisiyla Türkiye ekonomisi Rusya'nin
^ ° oa
§ vo~ © dig politikasindaki olumsuz degigikliklerden kolayca zarar görebilmektedir.48 |172| Sonuç
Rusya'da 1917 yilinda gerçeklegen Ekim Devrimi sonrasinda V. I. Lenin yönetiminde kurulan Bolgevik iktidari dönemin Ankara Hükümeti ile siyasi ve ekonomik
47 Kaynak: TÜlK ve TURSAB
48 Kiliçkan, "Uçak Krizi Öncesi Ve Sonrasinda Türkiye- Rusya Ekonomik iligkilerinin Analizi": 1304.
ilijkilerin gelijtirilmesine büyük önem vermijtir. Ankara Hükümeti'ni ilk taniyan devletlerden biri Lenin yönetimindeki Sovyet Rusya olmujtur. Cumhuriyet'in ilk yillarinda ekonomik ilijkilerin gelijtirilmesi ifin iki ülke arasinda önemli anlajmalar imzalanmij ve ticaret hacminde kayda deger artijlar saglanmijtir. ingiltere'nin her iki ülkenin ortak düjmani olmasi 1920'li yillarin bajinda bajlayan Ankara Hükümeti ve Boljevik yönetimindeki Sovyet Rusya arasindaki dostlugun gelijmesinde önemli bir rol oynamijtir. Moskova yönetimi kapitalist ülkeler karjisinda sosyalist devrimi yajatmaya ve gelijtirmeye falijirken Ankara Hükümeti'nin ingiltere'nin Anadolu'daki politikalarina karji mücadelesi iki ülke arasinda ekonomik ve siyasal ij birliginin gelijmesine ivme kazandirmijtir.
Sonraki dönemlerde SSCB döneminde iki ülke arasindaki ekonomik ilijkiler Türkiye ve Bati ülkeleri arasinda yajanan gelijmelere bagli olarak inijli fikijli bir seyir izlemijtir. Soguk savaj döneminde Sosyalist ülkeler ve kapitalist ülkeler arasinda yajanan siyasi gerilimler iki ülkenin ekonomik ilijkilerinde en önemli faktör olarak karjimiza fikmaktadir. Cumhuriyet'in ilk yillarinda gelijen ekonomik ilijkilerin ikinci Dünya Savaji ve Türkiye'nin NATO (Kuzey Atlantik Antlajmasi Örgütü) üyeligi ile birlikte kesintiye ugradigi; ancak 1960'li yillarda Türkiye'de uygulamaya konulan planli ekonomi döneminde tekrar canlandigi görülmektedir. Planli dönemde ekonomik ilijkilerde önemli adimlar atilmasina karjilik ikili dij ticaret hacminde önemli bir artij gerfeklejmedigi gözlenmektedir. Bu dönemdeki ekonomik ilijkiler, daha ziyade Türkiye'de sanayilejme ve kalkinma politikalarinin uygulanmasinda SSCB'nin sagladigi fejitli destekleri kapsamaktadir. Bu destekler egitim, arajtirma vb. konularda oldugu gibi dogrudan maddi yardimlar jeklinde de saglanmijtir. iskenderun'da kurulan demir-felik fabrikasi, Seydijehir alüminyum fabrikasi veya Aliaga petrol rafinerisi tesisi ifin Türkiye SSCB'den hem teknik destek hem de kredi almijtir. Bu sürefte dij ikili ticarette her iki ülke de birbiri ifin önemli partner olmaktan uzaktir. Örnegin Soguk Savaj döneminin önemli bir bölümünü kapsayan 1950'li yillardan 1980'li yillara kadar Türkiye'nin toplam dij ticaret hacminde SSCB'nin payi yaklajik %4 veya daha da altinda kalmijtir. Bu oran, 1972 yilinda en yüksek degerine (%6,61) ulajtiginda Sovyet Rusya Türkiye'nin ticaret yaptigi ülkeler arasinda siralamada 5. siraya yükselmijtir. Buna karjilik 1962 yilinda ticaret hacmi ifindeki payi %1,19 ve siralamadaki yeri 18 olarak en düjük degerleri almijtir. Planli dönemde Türkiye'nin dij ticaret partnerleri arasinda ilk iki sirayi ABD ve Bati Almanya paylajirken ingiltere'nin üfüncü en önemli ticaret partneri oldugu görülmektedir. SSCB'nin son döneminde Glasnost ve Perestroyka sürecinde iki ülke arasinda ekonomik ilijkilerin ve dij ticaretin tekrar önem kazandigi görülmektedir. 1980 yillarin ikinci yarisinda ikili dij ticaret kapsaminda daha ziyade Türkiye'nin dogal gaz ithalati ön plana fikarken Türk injaat firmalarinin Rusya'da gerfeklejtirecekleri projeler konusunda yapilan anlajmalar ekonomik ilijkilerin merkezinde yer almijtir.
1990'li yillarin bajinda Sovyetler Birligi'nin dagilmasi sonrasinda resmi ismiyle Rusya Federasyonu ve Türkiye arasinda dij ticaretin niteliginde de degijim yajanmijtir. Planli ekonomiden serbest piyasa ekonomisine gefij sürecini yajayan Rusya Federasyonu ile Türkiye arasinda cografi yakinligin da sagladigi avantajla birlikte dij ticaret hacmi önemli miktarda artmijtir. 1990'li yillarda iki ülke arasindaki mal
ticaretinde Istanbul'un Aksaray semtinde kurulan Laleli Piyasasi olarak da bilinen Bavul Ticareti ön plana çikmijtir. Genellikle deri, tekstil ve ev ejyalari gibi tüketim mallarinin ijlem gördügü piyasa 1996 yilinda Türkiye'nin toplam ihracatinda %38 oraninda bir paya ulajmijtir. 2000 sonrasi dönemde serbest piyasa ekonomisine geçijin zorluklarini atlatan Rusya Putin yönetiminde önemli ekonomik bajarilara imza atmijtir. 1998 yilinda yajanan mai kriz sonrasinda rublenin deger kaybetmesi, petrol fiyatinin artmasi gibi gelijmeler sonucunda dij ticarette rekabet gücü artan Rusya, hem toplam ihracati hem de Türkiye'ye yönelik ihracatini önemli ôlçûde arttirmaya bajlamij ve cari fazla veren ülkeler arasinda yer almijtir. 2000 sonrasi dönemde Türkiye ile ticaretinde, küresel krizin yajandigi 2008 yili hariç, her dönem fazla veren Rusya son 20 yilda Türkiye'ye karji toplam 292 milyar dolar dij ticaret fazlasi vermijtir. Son dönemde iki ülke arasinda dij ticarette önemli kirilma noktalarindan biri de 2015 2015 yilinda Rusya'ya ait savaj uçaginin Türkiye-Suriye sinirinda düjürülmesi olmujtur. Uçak krizi olarak bilinen bu gelijme sonucunda Rusya Türkiye'ye karji siyasi ve ekonomik yaptirimlar uygulamij ve bu yaptirimlar sonucunda iki ülke arasindaki ticaret hacminde önemli boyutlarda daralmalar yajanmijtir. Yajanan bu krizin sona ermesiyle birlikte dij ticaret hacmi tekrar artarak iki ülke birbiri için önemli partner konumuna gelmijtir. Ancak son dönemde dij ticaret hacmindeki ortaya çikan artij Türkiye'nin Rusya'ya ihracatindan ziyade Rusya'dan yapilan ithalatta kendini göstermijtir. Bajka bir deyijle Rusya Türkiye'nin en fazla ihracat yaptigi ülkeler arasinda ön siralarda yer almazken, en fazla ithalat yaptigi ülkeler arasinda 2019 yilinda birinci sirada, 2020 yilinda ^üncü siradadir.
Türkiye'nin Rusya'dan ithal ettigi ürünlerin bilejenlerine bakildiginda mineral yakitlar ve türev ürünleri, yani enerji ithalatinin ilk sirada yer aldigi görülmektedir. Türkiye 2019 yilinda bu ürün grubunun toplam ithalatinin yarisindan fazlasini Rusya'dan karjilamijtir. Bajka bir deyijle, bajta dogal gaz olmak üzere enerji tüketiminde Rusya'ya bagimli hale gelmij Türkiye'nin, ikili ticarette ortaya çikan dij açigi azaltabilmesi ancak bu ülkeden gelen turistler sayesinde mümkün olmaktadir. Bu durum, yani iki ülke arasinda Türkiye aleyhine asimetrik dij ticaret yapisi, Rusya ile zaman zaman yajanan siyasi gerilimler karjisinda Türkiye'nin oldukça kirilgan oldugu anlamina gelmektedir.
Ж Ж Ж
Beyanname:
p 1. Etik Kurul izni: Etik Kurul izni gerekmemektedir.
z 2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan
Ù
а й ^ etmektedir.
< S >~
on m
§ © 3. Çikar Çatijmasi Beyani: Yazar, herhangi bir çikar çatijmasi olmadigini beyan
|174| etmektedir.
Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAK£A
Arafat, Mohamad and Luqman O. Mahmood Alnuaimy. "The Turkish-Russian Relations in the Era of AKP". Afyon Kocatepe ÜniversitesiÜBFDergisi 13/2 (2011]: 103-133.
Aydin, Kenan, Emrah Bulut ve L. idil Öztig. "The Economic Impact of the Suitcase Trade on Foreign Trade: A Regional Analysis of the Laleli Market", International Business Research 9/10 (2016): 13-24.
Aydin, Yilmaz. "Rusya'da iggücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu". Türkiye Rusya Araptirmalari Dergisi 4 (Kig 2020]: 166-168.
Bulut, Remzi. "SSCB'nin Dagilmasi ve Rusya Federasyonu'nda Serbest Piyasaya Gefig", MehmetAkif Ersoy Üniversitesiiktisadi veIdariBilimler FakültesiDergisi 1/2 (2014): 7-19.
Götz, Roland. "Die russische Wirtschaft braucht keinen Kurswechsel, sondern die Fortentwicklung begonnener Reformen". Osteuropa 47/8 (August 1997]: 772-790.
Güneg, Erdogan ve Emrah Turmug. "Dünyada ve Türkiye'de Gida Güvenligi/Güvencesinin Hububat Sektörü Yönüyle Degerlendirilmesi". Türkiye Biyoetik Dergisi 7/3 (2020): 124-143.
Isachenko, Daria. "Türkei und Russland: Die Logik einer konfliktträchtigen Zusammenarbeit". SWP-Studie 16. Berlin: September 2021.
Kilifkan, Zigan Y. "Ufak Krizi Öncesi Ve Sonrasinda Türkiye- Rusya Ekonomik iligkilerinin Analizi". Üfüncü Sektör Sosyal Ekonomi Dergisi 56/2 (2021): 1284-1312
Korhan, Tugba. "Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Yillarinda Türk-Rus Ticari Ve Ekonomik Iligkileri Üzerine". Abant izzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/24 (2012): 91-104.
Küfük, Yalfin. Türkiye Üzerine Tezler: 1908-1998. C. 1. Istanbul: Tekin Yayinevi, 2005.
Küfük, Yalfin. Türkiye Üzerine Tezler: 1908-1998. C. 2. Istanbul: Tekin Yayinevi, 2005.
Masumova, Nigyar R. "Russia and Turkey: Resetting Economic Partnership". Perceptions 23/2 (2018): 33-50.
Özel, Soli ve U. Belkis Gökfe. "Türkiye-Rusya iligkilerinin Ekonomik Boyutu". EDAM Dip
Politika & Güvenlik 11 (Temmuz 2019): 1-27 S
z
Pankov, Vladimir. "Die Russische Wirtschaft zu Beginn des 21. Jahrhunderts". Wirtschaft tj
und Gesellschaft 27/2 (2001): 187-218. < g |
DCN ^
Sariaslan, Fatma. "Türkiye'nin Rusya Federasyonu ile iligkilerinde Ekonominin Rolü". 02 ^ w Avrasya incelemeleri Dergisi VIII/II (2019): 174-216 l175l
Tokgöz, Erdinf. "Dünden Bugüne Türkiye-Rusya Ekonomik iligkilerinde Üf Büyük Dönem". Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/1 (2011): 6-14.
Ünal, E. Ayge. "Ikili Dig Ticaret Dengesi ve Reel Döviz Kuru Iligkisi: Türkiye-Rusya Örnegi". Ömer Halisdemir Üniversitesi iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi 14/2 (2021):
542-558.
Üzümcü, Adem. "Türkiye'de Ulusal Ekonominin Injaasi", . Dikkaya, A. Üzümcü, & D. Özyakijir içinde, Osmanli'dan Günümüze Türkiye'nin Iktisadi Tarihi, Ankara: Savaj Yayinevi, 2018: 85-115.
Yalçinkaya, Alaeddin. "Kurulujundan Günümüze Karadeniz Ekonomik Ijbirligi Örgütü".
Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi 5/Özel Sayi (Nisan 2017]: 1-6. Yüksel, Serhat. "Rusya Ekonomisinde Büyüme, Ijsizlik ve Enflasyon Arasindaki Nedensellik ilijkileri". Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 53/614 (2016): 43-57.
Zengin, Eyüp. "Türkiye ve Rusya Federasyonu Ticari Ilijkileri". Avrasya Incelemeleri
Dergisi IV/1 (2015): 61-103. internet Kaynaklari TÜIK: https://www.tuik.gov.tr/ TradeMap: https://www.trademap.org/Index.aspx TURSAB: https://www.tursab.org.tr/ OECD: https://data.oecd.org/ Dünya Bankasi: https://data.worldbank.org/ IMF: https://www.imf.org/en/Data Rosstat: https:/ / eng.rosstat.gov.ru/.
Ж Ж Ж
о
Q Z ù
Q ^ Z < g ^
g S и
ai ve ©
|176|
