CC BY
49RUSAD 6, 2021,131-153
Geli? Tarihi: 07.07.2021, Kabul Tarihi: 08.09.2021, Yayin Tarihi: 31.12.2021 doi: h ttp://dx.doi.org/10.48068/rusad.964280
PUTiN DÖNEMi RUSYA-TÜRKiYE iLi$KiLERiNDE
ENERJiNiN ROLÜ
© Faruk Ömer DAGLIa Öz
Bu falijma, Rus lideri Vladimir Putin'in devlet bajkanligi döneminde Rusya- Türkiye ilijkilerini ve bu ilijkilerde enerjinin sahip oldugu rolü tartijmaktadir. Rusya, Putin'in devlet bajkani olmasiyla birlikte pragmatist ve fok boyutlu bir politika izlemijtir. Putin, Rusya'yi yeniden süper güf haline getirmek ifin uluslararasi sistemde meydana gelen olaylarda daha aktif bir jekilde yer almijtir. Türkiye de Putin'in ilijkilerini kuvvetlendirmek istedigi ülkelerden biri olmujtur. Bu sürefte Amerika Birlejik Devletleri'nin Irak'a müdahalesi sonrasinda Türkiye'nin 1 Mart tezkeresine onay vermemesi ve 2008 yilindaki Gürcistan Savaji'ndaki tutumu gibi unsurlar, Rusya'yi Türkiye'ye yakinlajtirarak birfok alanda ilijkilerin artmasini saglamijtir. 2010'da patlak veren Arap Bahari ile birlikte iki ülke arasinda görüj ayriliklari bajlamijtir. Özellikle Suriye'deki if savaj sürecinde iki ülke farkli politikalar izleyerek ufak krizi gibi fok ciddi olaylarda karji karjiya gelmijlerdir. iki ülke ilijkilerinde aksama yajanmayan en önemli alan ise enerji olmujtur. Rusya, sahip oldugu enerji kaynaklari sayesinde uluslararasi sistemde hem ekonomik hem de siyasi afidan önemli bir aktör haline gelmekte ve enerji kaynagi sattigi ülkelerle ilijkilerinde de enerji kozunu kullanmaktadir. Türkiye de Rusya'nin enerji kaynaklari baglaminda ilijki kurdugu önemli ülkelerden biridir. Türkiye, enerji kaynaklarinin dünya piyasalarina özellikle boru hatlariyla ulajtirilmasinda önemli bir role sahiptir. Bu nedenle Rusya, enerji baglaminda Türkiye'yi kendine bagimli hale getirmijtir. Türkiye, Rus dogal gazinin Avrupa'ya gönderilmesinde önemli bir gefij noktasi olmasi nedeniyle enerji konusunda iki ülke her gefen yil ilijkilerini güflendirmijler. Diger alanlarda yajanan krizler iki ülkenin enerji alanindaki ilijkilerine zarar vermemijtir. Literatür taramasi yöntemiyle hazirlanan bu falijmada her gefen yil Türkiye'nin Rusya'ya enerji kaynaklari bakimindan bagimli hale geldigi sonucuna ulajilmijtir.
Anahtar Kelimeler: Rusya ve Türkiye, Vladimir Putin, enerji kaynaklari, dogal gaz, Mavi Akim, Türk Akimi.
^ ^ ^
THE ROLE OF ENERGY IN RUSSIA-TURKEY RELATIONS DURING THE PERIOD OF PUTIN
Abstract
This study discusses Russia-Turkey relations and the role of energy in these relations during Russian leader Vladimir Putin's presidency. Russia followed a pragmatist and multi-
a Yüksek Lisans ögrencisi, Selfuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararasi ilijkiler Anabilim Dali, Konya/Türkiye, faruk.dagli@lisansustu.selcuk.edu.tr
dimensional policy, with Putin as head of state. To ensure Russia's return to its super-power level, Putin has given importance to Russia's effective involvement in many cases affecting the international system. In this policy, Turkey has been one of the countries in which Putin wants to develop relations. Following the United States' intervention in Iraq, elements such as Turkey's refusal to approve the 1 March thesis and Turkey's stance in the 2008 Battle of Georgia have brought Russia closer to Turkey, increasing relations between the two countries in many areas. The conflict between the two countries began with the Arab Spring, which broke out in 2010. In particular, during the civil war process in Syria, the two countries followed different policies and faced serious incidents such as the airplane crisis. The most important area that has not been disrupted in the relations of the two countries has been energy. Russia has become an important actor in the international system, both economically and politically, with the power of its energy sources, and has used energy leverage in its relations with countries where it sells energy resources. Turkey is also one of the key countries in which Russia has a relationship in the context of energy sources. Turkey has an important role in the delivery of energy resources to the world markets, especially through pipelines. For this reason, Russia has made Turkey dependent on itself in the context of energy. Turkey has strengthened its relations with the two countries on energy, as it is an important transit point for Russian natural gas to Europe. Crises in other areas have not damaged the relations of the two countries in the energy field. In this study prepared by the method of literature screening, it was concluded that Turkey became dependent on Russia in terms of energy sources each year.
Keywords: Russia and Turkey, Vladimir Putin, energy sources, natural gas, Blue Current, Turkish Stream.
Ж Ж Ж
РОЛЬ ЭНЕРГЕТИКИ В РОССИЙСКО-ТУРЕЦКИХ ОТНОШЕНИЯХ В ПЕРИОД
ПРАВЛЕНИЯ В.В. ПУТИНА
Аннотация
Исследование посвящено современным российско-турецким отношениям и роли энергетики в этих отношениях во время президентства российского лидера Владимира Путина. Во главе с президентом В.В. Путиным Россия проводит прагматичную и многостороннюю политику. Более активное участие России в международных событиях последних лет призвано вернуть ей статус сверхдержавы. В этом отношении о Турция стала одной из стран, с которыми В.В. Путин хочет укрепить отношения. Такие g эпизоды, как отказ Турции утвердить тезис 1 марта после вмешательства Соединенных ^ Штатов Америки в Ирак и ее позиция в российско-грузинском вооруженном конфликте <0 в 2008 году, сблизили Россию с Турцией, улучшив отношения во многих областях. Их ой ».о © ухудшение началось с "арабской весны", разразившейся в 2010 году. В частности, во |132| время гражданской войны в Сирии две страны придерживались разной политики, что нашло выражение в нескольких инцидентах, таких как "авиационный кризис". Тем не менее важной областью, в которой отношения не были разорваны, стала ээнергетика. Благодаря многочисленности своих энергоресурсов Россия стала важным игроком в международной системе, как в экономическом, так и в политическом плане, и использует энергетический вопрос в своих отношениях со странами, которым продает
энергоресурсы. Турция также является одной из ключевых стран, с которыми Россия поддерживает отношения в энергетике. Турция играет важную роль в доставке энергоресурсов на мировые рынки, особенно по трубопроводам. По этой причине Россия поставила Турцию в энергетическую зависимость от себя. Турция укрепила свои отношения с Россией в сфере энергетики, поскольку является выгодным и удобным транзитным путем для российского природного газа в Европу. Кризисы в других сферах не повредили отношениям двух стран в энергетической сфере. В данном исследовании, подготовленном на основании комплексного анализа современной литературы, делается вывод, что на протяжении рассматриваемого периода Турция с каждым годом становилась все более зависимой от России в отношении энергетики.
Anahtar kelimeler: Россия и Турция, Владимир Путин, источники энергии, природный газ, Голубой поток, Турецкий поток.
Ж Ж Ж
Giriç
Tarihin her döneminde, uluslararasi sistemin önemli aktörlerinden birisi olmayi bagaran Rusya, Soguk Savaç'tan günümüze kadarki sûreçte de önemli bir aktör olmayi sahip oldugu enerji kaynaklari sayesinde saglamiçtir. Rusya'nin dünyadaki dogal gaz rezervlerinin yaklaçik ^te birine sahip olmasi, ekonomik ve siyasi açidan uluslararasi sistemde hegemonya kurmasinda yardimci olan en önemli faktör olmuçtur. Rusya, dünyadaki en önemli dogal gaz ihracatçilarindan birisi olmasi sebebiyle, enerji konusunda pek çok ülkeyi kendine bagimli hâle getirmiçtir. Rusya'ya enerji baglaminda bagimli olan ülkelerden bir de ^üphesiz Türkiye'dir. Dünyadaki dogal gaz rezervlerinin %71,8'i, petrol rezervlerinin ise %72,7'si1 Türkiye'ye yakin cografyalarda bulunmasina ragmen Türkiye, sahip oldugu birincil enerji rezervleri bakimindan fakir bir ülkedir. Enerji konusunda Türkiye, bölge ülkelerine bagimli olsa da enerji kaynaklarinin diger ülkelere gönderilmesinde önemli bir içleve sahiptir.
Rusya-Türkiye enerji iliçkilerinde karçilikli bagimlilik söz konusu olsa da bu iliçkileri asimetrik karçilikli bagimlilik üzerinden okumak daha dogrudur. Türkiye, enerji ihtiyaci bakimindan Rusya'ya bagimliyken, Rusya da enerji kaynaklarinin enerji hatlari üzerinden diger ülkelere gönderilmesinde Türkiye'ye bagimlidir. Türkiye, enerji ihtiyacinin büyük bir bölümünü Rusya pazarindan tedarik etmesi nedeniyle Rusya-Türkiye enerji iliçkilerinde asimetrik karçilikli bagimlilik ön plana çikmiçtir. о
Bu çaliçma, özellikle Vladimir Putin'in Rusya devlet baçkani olmasi sonrasinda g
Rusya'nin Türkiye'yle iliçkilerini enerji konusu üzerinden incelemektedir. Putin, iktidari Q ^ z ele almasiyla birlikte çok boyutlu politikalar izlemiçtir. Rusya'nin sahip oldugu enerji g 8 « kaynaklari üzerinden hem ülke ekonomisini çahlandirmaya hem de enerji talebinde ^ " bulunan ülkeleri Rusya'ya bagimli hâle getirmeye yönelik politikalar izlemiçtir. Enerji j133j kaynaklarinin diger ülkelere iletilmesi adina önemli bir konumda yer alan Türkiye de Putin'in iliçkileri g^lendirmek istedigi ülkelerden biri olmuçtur. Rusya-Türkiye enerji
1 Yunus Furuncu ve Zafer Akbaç, "Neoliberal Teori Ekseninde Küresellejmenin Türkiye'nin Enerji Politikalari Üzerindeki Etkileri: Enerji Ticareti Boyutu," Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 18/72 (2G19): 1732.
iliçkilerinde dogal gaz ön plana çikmiçtir. Ikili iliçkiler, daha çok dogal gaz boru hatti anlaçmalari çerçevesinde yürütülm^tür.
Çaliçmanin birinci bölümünde 2000'lerle birlikte baçlayan Putin'in baçkanlik döneminde uluslararasi sisteme bagli olarak geliçen olaylar üzerinden Rusya ve Türkiye iliçkileri incelenmiçtir. Çaliçmanin ikinci bölümünde ise Rusya ve Türkiye iliçkileri enerji baglaminda tartiçilmiçtir.
1) Putin Döneminde Rusya-Türkiye ïli^kileri
20. yüzyilla birlikte Vladimir Putin, Rusya Federasyonu'nun devlet baçkani olurken, Recep Tayyip Erdogan da Türkiye Cumhuriyeti Baçbakani olmuç ve Rusya-Türkiye iliçkilerinde yeni bir dönem baçlamiçtir. 2001'de iki ülke Diçiçleri Bakanlarinin imzalamiç olduklari Avrasya îçbirligi Eylem Plani, iliçkilerin ekonomik açidan ciddi boyutlara ulaçmasinin önünü açarken2 bu anlaçma, iki ulus arasindaki tarihsel ön yargilarin ve güvensizligin bir nebze kirilmasini da saglamiçtir. Bu süreçte, uluslararasi arenada meydana gelen geliçmeler, Rusya-Türkiye iliçkilerinin de seyrini belirlemiçtir. Özellikle 11 Eylül saldirilari sonrasinda Rusya ve Amerika Birleçik Devletleri'nin (ABD] yakinlaçmasiyla birlikte Türkiye de Rusya'yla Avrasya cografyasinda iç birligini artirma firsati bulmuçtur.
2002'de Adalet ve Kalkinma Partisi'nin (AKP) iktidara gelmesiyle birlikte, Türkiye'nin diç politikasinda yeni stratejiler geliçtirmesi; Rus lideri Putin'in de diç politikada çok boyutluluga önem vermesi, iki ülke iliçkilerinin üst seviyelere çikmasini saglayan temel argümanlar olmuçtur. Rusya, çok yönlü bir siyaset benimseyerek eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi (SSCB] ülkeleri ve komçularla iliçkileri geliçtirme stratejisi içine girmiçtir. Türkiye ise özellikle Ahmet Davutoglu'nun diç politikada söz sahibi olmasiyla "komçularla sifir sorun" politikasini benimsemiçtir. Davutoglu, diç politikayi çekillendirmek adina güvenlik ve özgürlük arasinda kurulacak olan iliçki, komçularla sifir sorun, çok kulvara sahip çok boyutlu bir diç politika ve yeni bir diplomatik üslup ve ritmik diplomasiye geçiç gibi ilkelerin gerekliligine vurgu yapmiçtir.3 Türkiye'nin Rusya Federasyonu ile iliçkilerinde, rekabet yerine iç birligine önem verecegi maddesinin AKP programinda da kendine yer bulmasi, Türkiye-Rusya yakinlaçmasini anlatan önemli faktörlerden birisidir.4
1. 1) Hiçkilerde Artan Diyalog Dönemi (2000-2010)
Türkiye'de AKP'nin iktidara gelmesinin ertesinde Rusya-Türkiye iliçkilerini etkileyen en önemli geliçmelerden ilki, 1 Mart 2003 tezkeresinin Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafindan reddi olmuçtur. Türkiye, yapmiç oldugu ret sayesinde Rusya'nin gözünde bagimsiz bir aktör olarak algilanmaya baçlarken, daha önceki süreçte Rusya tarafindan Türkiye'ye yöneltilen ABD'nin klasik müttefiki algisi da geri plana atilmaya baçlanmiçtir. Türkiye'nin kendi çikarlari konusunda gerektiginde irade koyup
2 Vefa Kurban ve Hatem Cabbarli, "Türkiye-Rusya Iliçkileri ve Uçak Krizinin Türk-Rus Kamuoyuna Yansimalari," Ege Strateji Araçtirma Dergisi 10/2 (2019): 107.
3 Ahmet Davutoglu, "Türkiye Merkez Ülke Olmali," (2004], Eriçim Tarihi: 19.08.2021, http://www.radikal.com.tr/yorum/turkiye-merkez-ulke-olmali-702116/
4 Fatih Özbay, "Soguk Savaç Sonrasi Türkiye-Rusya Iliçkileri: 1992-2010," Bilge Strateji 2/4 (2011): 41.
bagimsiz karar alabilen aktör olarak algilanmasi da güf kazanmi^tir. Bu geli^meyle birlikte Rusya, Türkiye'nin Avrupa Birligi (AB] üyeligini desteklerken Türkiye de Rusya'nin Dünya Ticaret Örgütü üyeligini ve Islam Konferansi Örgütü'ne gözlemci olarak katilmasini desteklemi^tir.5
2000'lerle birlikte ABD, Karadeniz'e askeri gücünü yerle^tirme söylemleri ifine girerek Bulgaristan ve Gürcistan gibi Karadeniz'e kiyisi olan devletlerden destek almi^tir. Bu konuda Rusya'nin gözü, NATO üyesi olan Türkiye'nin nasil bir politika izleyeceginde olmu^tur. Türkiye, Montrö Bogazlar Sözle^mesi'ne sadik kalacagini afiklayarak ABD'ye bu konuda destek vermemi^tir. Tarih boyunca Türkiye ve Rusya'yi sürekli olarak kar§i kar^iya getiren Karadeniz ve Bogazlar konusunda iki ülkenin ayni tarafta yer aliyor olmasi, ili^kilerde güven duygusunu artirmi^tir.6
Ili^kilerin geli^imine katki sunacak bir diger geli^me, 2008'de meydana gelen Gürcistan-Rusya Sava^i olmu^tur. Bu sava^in Türk-Rus ili^kilerine etkisine bakildiginda, sava§ sürecinde Türkiye'nin onarici bir tavir ifine girmesi, bari§ ifin fabalamasi, Montrö'ye aykiri davranmamasi ve Kafkas istikrar ve birligi Pakti7 önerisini sunmasi, Rusya tarafindan olumlu kar^ilanan adimlar olmu^tur. Sava§ boyunca fati^manin Karadeniz bölgesinde sinirlandirilmasina yönelik siyaset güden Türkiye, fati^manin büyüyerek küresel bir boyut kazanmasini önleyici politikalar izlemi§, sorunun bölge ülkeleri arasinda fözülmesi gerektigini sürekli vurgulami^tir. Bu sava§ boyunca Türkiye'nin yapici ve bari^fil bir politika izlediginin göstergesi olarak NATO üyesi oldugu halde NATO ve ABD'ye ait askeri gemilerin Bogazlardan gefi^i hususunda Montrö Antla^masi'na sadik kalmasi en somut örnektir. Türkiye'nin NATO üyesi oldugu halde ABD'ye yönelik bu tavri, Rusya tarafindan büyük takdir toplami§ ve sonrasi yillar ifin de ikili ili^kilerde güven ortaminin olu^masina katki sunmu^tur. Yine bu sürefte, Türkiye'de yapilmasi planlanan ilk nükleer santrale Rusya destek vermiß, üstelik ihaleye en yüksek teklif de yine bir Rus firmasi tarafindan verilmi^tir. ihaleyi Rus Rosatom §irketi kazanmi§ ve 2010'da Akkuyu Nükleer Güf Santralinin kurulmasi ifin anla^ma imzalanmi^tir.8 1. 2) ili^kilerde Görü? Ayriliklari 1. 2. 1) Suriye Krizi
Halklar tarafindan baskici otoriter rejimlere yönelik ba^latilan protestolar, Arap dünyasinin 2010'un sonundan itibaren bir dönü^üm ifine girmesinin ve dönü^ümün halen bazi ülkelerde kriz olarak devam etmesinin ba^langif noktasini olu§turmu§tur. Bu q
halk protestolari neticesinde bazi ülkelerde (Tunus, Libya, Yemen Misir vd.] yönetimler a
degi^irken, yönetimin degi^medigi bazi ülkeler reform hareketleri ifine girmi^tir. Suriye u
Q
gibi birkaf ülke ise halkin isteklerine kulaklarini tikami§ ve gösterilere kar§i §iddetle 55 o >;
§ vo" ©
|135|
5 Özbay, "Soguk Savaj," 57-58.
6 Fatih Özbay, "Türkiye-Rusya Ilijkilerinde Ijbirligi ve Rekabet, 1992-2012," Atilla Sandikli ve Erdem Kaya (Ed.] BölgeselSorunlar ve Türkiye (Istanbul: BlLGESAM Yayinlari, 2013], 369-370.
7 Kafkaslardaki sorunlarin bu bölgede bulunan 5 ülke tarafindan diplomasi yoluyla fözülmesini öngören bu Pakt teklifi, Bajbakan Recep Tayyip Erdogan tarafindan yapilmijtir.
8 Özbay, "Soguk Savaj," 45.
cevap verme yolunu sefmijtir.9
Rusya ve Türkiye arasinda fikir ayriliklarinin yajanacagi Suriye'de halk, mevcut rejimin "olaganüstü hal" uygulamasi nedeniyle yürütülen yolsuzluk, gelir dagilimi dengesizligi ve birfok alanda kisitlamalar gibi nedenlerden dolayi ve bölgedeki diger ülkelerde yajanan halk hareketlerinden aldiklari cesaretle protestolara bajlamijtir.10 Tunus ve Misir gibi ülkelerde sürecin olumlu yönde ilerlemesinin aksine, Suriye'de iktidari elinde bulunduran Bejar Esad, halk protestolari karjisinda direnf göstermij ve ortaya büyük bir kriz fikmijtir. Suriye, iran'in Arap dünyasindaki tek müttefiki olmasi, Rusya'nin Akdeniz'deki tek askeri üssünün bulundugu cografya olmasi ve Türkiye'nin de en büyük kara sinirina sahip oldugu ülke olmasi gibi nedenlerden ötürü, krizle birlikte fok önemli bir mevki haline gelmijtir.
Bejar Esad rejimi, silahli isyana dönüjen halk hareketlerine karji jiddete bajvurarak birfok yerlejim yerini bombalamijtir. Saldirilardan kafan milyonlarca sivil, ülkesini terk etmek zorunda kalmijtir. Bunun neticesinde ortaya fikan mülteci hareketi ise öncelikle Türkiye olmak üzere birfok ülkeyi ilgilendiren bir mülteci krizine dönüjmüjtür.11 Esad rejiminin acimasizca yaptigi jiddet eylemleri neticesinde Özgür Suriye Ordusu (ÖSO) gibi muhalif kanadi olujturan birfok yapi ortaya fikmij ve kriz, if savaja dönüjmüjtür. Türkiye, Suriye'de patlak veren bu krize karji, Libya'da yajadigi felijkili politikayi tekrardan yajamamak adina ilk olarak "bekle-gör" politikasi izlemijtir. NATO'nun Libya'ya müdahalesi öncesinde Libya ile iyi ilijkilere sahip olan Türkiye, koalisyon güfleri tarafindan Libya'ya müdahale konusunun gündeme gelmesini elejtirmij, olasi müdahaleye karji fikacagini belirtmijtir. Birlejmij Milletler Güvenlik Konseyi'nin (BMGK) Libya'ya müdahale konusuna onay vermesiyle birlikte Türkiye'nin direnci kirilmij ve Türkiye, NATO'nun Libya'daki operasyonlarina onay vermek durumunda kalmijtir.12 Esad'in Türkiye'nin taleplerinin aksi yönünde hareket etmesi ve 2012'de Esad rejimi tarafindan atilan bir bombanin Akfakale'de 5 sivilin ölümüyle sonuflanmasi gibi nedenlerden sonra, Suriye'de uyguladigi bekle-gör politikasindan bir sonuf alamayacaginin farkina varan Türkiye, Suriye politikasini sertlejtirmeye bajlamijtir. Türkiye, Suriye'de krizin bajindan itibaren Suriye'nin toprak bütünlügü korunarak, mevcut yönetimin yapacagi reform hareketleri dogrultusunda demokratik bir sistemin olujturulmasi gerektigi yönündeki politikasini, "Esad rejiminin gitmesi" yönüne kaydirmijtir.13
Rusya'nin Suriye'de krizin bajinda ve devamindaki politikasina bakacak olursak, Türkiye ile fikar ve görüj ayriligi ifinde oldugunu görebiliriz. Rusya, Arap dünyasinda meydana gelen halk hareketlerine en bajindan itibaren ihtiyatla yaklajarak statükonun devamini savunurken, birfok Arap ülkesinde meydana gelen yönetim degijikliklerini ise
9 Atilla Sandikli ve Ali Semin, "Bütün Boyutlariyla Suriye Krizi ve Türkiye," Atilla Sandikli ve Erdem Kaya (Ed.), Orta Dogu'da Degipm ve Türkiye (Istanbul: BlLGESAM Yayinlari, 2014), 193.
10 Hüseyin Yeltin ve Kübra I§ik, "Rekabetten ljbirligine Giden Sürefte Türkiye-Rusya llijkilerinde Bir Test: Suriye Krizi," Uluslararasi PolitikAra^tirmalar Dergisi 3/3 (2017): 42-43.
11 Sandikli ve Semin, "Bütün Boyutlariyla," 198.
12 Abdulgani Bozkurt, "Türkiye'nin Libya Olaylarinda lzledigi Politikayi Realizmin Insan Dogasi, Güf ve Ahlak Tanimlari Üzerinden Afiklamak," Gümü^hane Üniversitesi SBEDergisi 7 (2013): 13-14.
13 Yeltin ve I§ik, "Rekabetten ljbirligine," 43-44.
tedirginlikle izlemiçtir. Yeni yönetimlerin Bati ve ABD yanlisi olmalari d^üncesi, Rusya'yi bu tedirginlige iten etmenlerden biridir. Bu nedenle Putin, Suriye'de aktif olma politikasi gütmeye karar vermiß ve Suriye krizinde "hâlâ süper gûç ve Ortadogu'da önemli aktörlerden biri oldugunu" kanitlamaya çaliçmiçtir.14 Putin Rusya'si Suriye'de, krizin en baçindan günümüze kadarki süreçte mevcut Esad rejiminin devam etmesi ve Suriye'nin toprak bütünlügünün korunmasi yönündeki tavrini sürdürmektedir.
Agustos 2011'den sonra Türkiye ve Körfez ülkeleri, Esad ile iliçkilerini keserken AB ve ABD, Esad'in görevi birakmasini istemiçtir. Rusya ve Iran ise Çin ile birlikte §am rejiminin en önemli destekçisi olmuçtur. Suriye'de bir geçici hükümet kurmak adina 2012'de Cenevre'de baçlayan görü^meler, 2014'e kadar devam etmiç olsa da bu görü^melerden bir sonuç alinamamiç ve Eylül 2014'ten itibaren ABD, Suriye'de hava saldirilarina baçlamiçtir.15
A. Faik Demir'in de ifadesiyle Rusya'nin Suriye krizi karçisindaki politikasini çu çekilde özetlemek mümkündür: "Rusya açisindan Suriye, Akdeniz'deki limani konumundaydi. Buradaki ayricalikli konumunu korumak stratejik açidan son derece degerliydi. $am yönetiminin tüm yanlip ve hukuk dipi uygulamalarina ragmen destegini sürdürdü. Tezini, I$ID, terör örgütleri ve muhaliflere karpi merkeziyönetimin desteklenmesi üzerine kurdu."16 Rusya, Suriye krizinde Esad rejimini destekledigi için BM'nin olaylara müdahale etmesini BMGK'deki veto gücünü kullanarak engellemiçtir. Bu nedenle Rusya, krizin iç savaça sürüklemesinin en önemli aktörlerinden birisidir. Rusya ve Türkiye'nin Suriye krizinde farkli tarafta olmasi neticesinde ortaya çikan ilk kriz, Ekim 2012'de Moskova'dan Suriye'ye giden bir yolcu uçaginin silah ve mühimmat taçidigi ^üphesiyle Ankara tarafindan Esenboga Havalimani'na indirilmesiyle ortaya çikmiçtir ancak Moskova durumu anlayiçla karçiladigi için bu olay büyük çapli bir krize dönü^meden hâlledilmiçtir.17 Türkiye için Suriye'de üniter yapinin korunmasi, en baçindan itibaren olmazsa olmaz bir konudur. Zaman içerisinde Suriye'deki krize I^iD'in dâhil olmasi, bölgedeki tüm dengeleri degiçtirmiçtir. Tüm ülkelerin gündemleri, Suriye'nin geleceginin ne olacagindan çok I^iD'e karçi yapilacak mücadele üzerine yogunlaçmiçtir. Türkiye açisindan bölgedeki en büyük kirilma ise PKK ile iç birligi içinde olan PYD'nin Suriye'de etkisini artirmasiyla yaçanmiçtir.18
Rusya 2015'in Ekim ayindan itibaren Suriye'de aktif rol almaya baçlamiçtir. Rus uçaginin Misir'da I§iD tarafindan dü$ürülmesi sonrasinda Rus uçaklari, Suriye'deki I§ID
о
mevzilerini bombalamaya baçlamiçtir. Bu hava harekâti sonrasi bölgede aktifligini artiran ^
Rusya, güç kaybetmeye baçlayan Esad rejiminin de tekrar g^lenmesini saglamiçtir. inci g
Bilgin'in de yorumuyla; "Suriye'de iç savap olarak baplayan çatipma, daha sonra Rusya'nin a g ^ dogrudan askeri müdahalesi ile uluslararasilapmip iç savapa; bapka bir deyiple, g ™ @
|137|
14 Yeltin ve Içik, "Rekabetten Içbirligine," 44.
15 A. Faik Demir, "Türkiye-Rusya Iliçkilerinde Suriye Krizi'nin Yansimalari ve Etkileri," Marmara Türkiyat Dergisi 3/2 (2016): 142.
16 Demir, "Türkiye-Rusya," 143.
17 Melih Kazdal, "Adalet ve Kalkinma Partisi Dönemi Türkiye-Rusya Iliçkileri (2002-2017): Diç Politikada Çatiçma ve lç Birligi,"Journal of Awareness, 3/2 (2018): 57-58.
18 Demir, "Türkiye-Rusya," 144.
uluslararasüapmip if silahh fatipmaya dönmüptür."19 1. 2. 2) Ukrayna Krizi
2004 Ukrayna Cumhurbajkanligi sefimleriyle Ukrayna'da bajlayan gerilim, 2014'te krize dönüjmüjtür. 2014'teki Ukrayna Krizi, Rusya-Türkiye ilijkilerini Türkiye'nin Kirim ve Ukrayna ile tarihi baglara sahip olmasi nedeniyle ilk düzeyde olumsuz etkilemijtir. Ancak Ukrayna Krizi, ilerleyen sürefte özellikle enerji ticareti bakimindan Rusya-Türkiye ilijkilerini olumlu etkileyecek bir bölgesel gelijmenin önünü afmijtir. Krizin bajlamasinin temel sebebi, Ukrayna'da iktidarda bulunan Yanukovif'in, Rusya'yi AB'ye tercih etmesidir. Viktor Yanukovif iktidarinin Ukrayna ve AB arasinda anlajmaya varilan ortaklik anlajmasindan caymasiyla birlikte Ukrayna'da, AB yanlisi muhalefetin bajlattigi protestolar artij göstermij ve Yanukovif istifa etmek zorunda kalmijtir. istifa sonrasinda ise Rusya yanlisi ayrilikfi gruplar, Kirim Donetsk ve Luhanks'ta silahli direnije bajlamij ve bu olaylardan sonra Kirim'da yapilan referandum sonrasinda Kirim, Rusya'ya baglanma karari almijtir.20 Kirim'in Rusya'ya baglanmasiyla Türkiye, Kirim'la olan tarihi baglari ve Ukrayna ile sahip oldugu güflü ekonomik ve siyasi baglari nedeniyle tedirginlik yajamijtir. Bu sürefte Dijijleri Bakani Ahmet Davutoglu, Kiev'e bir ziyaret gerfeklejtirerek Ukraynali muhalifler ve Kirim Tatarlari liderleriyle birtakim görüjmelerde bulunmujtur. Davutoglu, Ukrayna'nin toprak bütünlügünün korunmasi gerektigini belirtmij, Kirim'in Rusya'ya katilma kararinin yanlijligini vurgularken, Kirim Tatarlarinin haklarinin gözetilmesini istemijtir. ikili ilijkilere zarar vermemek adina Türkiye, Rusya'ya karji suflayici dil kullanmamaya özen göstermij, sorunun uluslararasi hukuk ferfevesinde fözülmesini istemijtir.21
Kirim'in ilhaki sonrasi sürefte ABD ve Bati, Ukrayna Krizi nedeniyle Rusya'ya yaptirim karari almijtir. Türkiye, Bati ile olan ilijkilerinin bozulmasi pahasina Rusya'ya yönelik yaptirim kararlarina katilmayarak Rusya'yla halihazirda olumlu seyreden ilijkilerine zarar vermek istememijtir. Rusya, Türkiye'nin NATO üyesi olmasina ragmen yaptirimlara katilmamasini, memnuniyetlikle karjilamijtir. Ukrayna krizi nedeniyle Rusya'nin Bati ile arasinin bozulmasi, Türkiye-Rusya ilijkilerinin ilerlemesi afisindan bir firsat dogurmujtur. Bu sürefte, Ukrayna krizinden ötürü Bati tarafindan dijlanan Rusya, ekonomik yaptirimlara maruz kalmijtir. Yaptirimlarin fiktilari, Rusya-AB-Ukrayna üfgeninde enerji sorununun ortaya fikmasi ve Rusya'nin Türkiye ile yakinlajmasi olmujtur. Bu fiktilarin bir sonucu olarak Rus lideri Putin, Türkiye'ye yaptigi ziyaret
o
^ esnasinda Güney Akimi projesini iptal ettigini duyurarak Türk Akimi projesini gündeme g getirmijtir.22 < g | 1. 3) ili^kilerde En Büyük imtihan: Ufak Krizi
02 ^® Rusya'nin 2015'le birlikte Suriye'deki askeri gücünü artirmasi, bu bölgede Rusya-
|138|
19 inci Bilgin, "Suriye if Savaji'nda Küresel ve Bölgesel Güflerin Kesijen Müdahaleleri: Nedenler, Yöntemler ve Zamanlama," Uluslararasi lli?kiler ve DiplomasiDergisi 2/1 (2019): 9.
20 Kazdal, "Adalet ve Kalkinma," 56.
21 "Kirim'in ilhaki ve Gelijen Türkiye-Ukrayna ilijkileri," Erijim Tarihi: 19.08.2021, https://www.insamer.com/tr/?output=pdf&type=post&id=4525
22 "Putin'den 'Güney Akim' Bombasi," (2014), Erijim Tarihi: 19.08.2021, https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/putin-den-guney-akim-bombasi-27690439
Türkiye ili^kilerinin gerilmesini ba^latan sürecin ana faktörlerinden birisi olmu^tur. Rusya'nin Suriye'de özellikle hava harekati afisindan etkinligini artirmasi, Suriye ile 911 km kara sinirina sahip olan Türkiye adina da dogal olarak tedirginlik nedeni olmu^tur. Rus ufaklari, I^ID'i vurma bahanesiyle bölgede birfok kez hava harekati gerfekle^tirmeye ba§lami§tir. Rus ufaklarinin, I^iD'le birlikte rejime kar§i olan muhalifleri ve Türkmenleri de bombalamasi nedeniyle Rusya-Türkiye ili^kileri gerilmeye ba§lami§tir. Rus ufaklari, birfok kez Türkiye tarafindan Rusya'nin bu hava harekatlari esnasinda yaptigi hava sahasi ihlalleri nedeniyle uyarilmi^tir.23
24 Kasim 2015'te ise yine bir Rus SU-24 tipi ufagi, bölgede hava harekati yaparken Türkiye hava sahasini ihlal ettigi ifin Türk F-16'lari tarafindan vurularak dü§ürülmü§tür. Türkiye tarafindan verilen bu tepki sonrasinda iki ülke arasindaki ili^kilerde kriz dönemi ba§lami§ ve ili^kiler kopma noktasina gelmi^tir. Ya^anilan bu ufak dü^ürme vakasi hem iki devlet arasinda hem de bölgesel ve küresel düzeyde bir kriz ba§latmi§tir.24 Rusya, fok agir bir üslup ile Türkiye'yi ele§tirmi§, birfok alanda agir yaptirim karari almi^tir. Güflü ve otoriter kigilige sahip olan Vladimir Putin, böyle bir olayi hazmedilemez bir hakaret olarak algilayarak Türkiye'ye yönelik radikal söylemler ve eylemler ifine girmi^tir. Ufak dü^ürme olayindan birkaf saat sonra Putin, yaptigi bir basin toplantisinda Türkiye'nin I^ID'i korumakta oldugunu söylemi§ ve Türkiye'ye yönelik "Terörün i§ birlikfileri tarafindan sirtimizdan bifaklandik."25 gibi agir bir suflama yapmi^tir. Cumhurba^kani Erdogan ise Rusya'yi I^iD'in olmadigi yerlerde muhalifleri ve Türkmenleri bombalamakla suflami§ ve Türkiye'nin kendi hava sahasini korudugunu afiklami^tir.26
Ufak krizi sonrasi Rusya'nin Türkiye'ye kar§i uygulami§ oldugu yaptirimlar, ekonomik ili^kilerde de Rusya-Türkiye arasinda asimetrik kar^ilikli bagimlilik olmasi nedeniyle Türkiye ekonomisini ciddi anlamda sarsmi^tir. Rusya, ili^kilerin normalle^ebilmesi ifin Türkiye'den özür, tazminat ve ufagi dü^üren pilotlarin cezalandirilmasi taleplerinde bulunmu^tur. Türkiye, krizin ilk döneminde Rusya'dan özür dilenmeyecegini, asil hava sahamizi ihlal edenlerin bizden özür dilemesi gerektigini söylemi^tir. Ancak devam eden sürefte, ikili ili^kilerin hem siyasi hem ekonomik yönden bozularak ciddi sonuflar dogurmaya ba^lamasi sonrasinda Cumhurba^kani Erdogan, 27 Haziran 2016'da Putin'e §u sözleri iferen bir mektup yazmi^tir: "Bir kez daha üzüntümü ve derin bapsagligi dileklerimi ölen pilotun ailesine iletmek istiyorum ve özür diliyorum. Tüm kalbimle acilarini paylapiyorum. Rus pilotun ailesini Türk ailesi olarak kabul ediyoruz."27 Erdogan'in yazmi§ oldugu mektuptan sonra 29 Haziran 2016'da Putin Erdogan'i arami§ ve iki ülke ili^kilerinde yedi aylik donmanin ardindan tekrardan normalle^me sürecine girilmi^tir.
23 Naim Gök, "Suriye Krizi'nin Türkiye'ye Yansimalari (2011-2017)," Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8 (2019): 99-100.
24 Demir, "Türkiye-Rusya," 145.
25 "2015'te Rusya-Türkiye llijkileri: Stratejik Ortakliktan Krize Giden Yol," (2015), Erijim Tarihi: 19.08.2021, https://tr.sputniknews.com/20151231/rusya-turkiye-1019961413.html.
26 "Ufak Krizi Patladigindan Beri Erdogan ve Putin Neler Söylediler?," (2015), Erijim Tarihi: 19.08.2021, https://www.cnnturk.com/dunya/ucak-krizi-patladigindan-beri-erdogan-ve-putin-neler-soylediler?page=2.
27 Mert Minisker, "Türkiye-Rusya Ufak Krizi ve Krizin Türk Basininda Ele Alinij Bifimi Ekseninde Türkiye-Rusya lligkileri," (Yayimlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Abant Üniversitesi, 2019), 46.
Mektup hadisesinden kisa bir süre sonra 15 Temmuz 2016 gecesi Türkiye'de darbe giriçimi olmuçtur. Baçarisiz olan darbe giriçimi esnasinda ve sonrasinda Türkiye'ye en çok destek veren ülke Rusya olmuçtur. Darbe giriçimi gecesinin sabahi Putin, Erdogan'i aramiçtir. ABD ve Bati'nin olaylara sagir kalmasi ve darbe giriçimini gerçekleçtiren Fetullahçi Terör Örgütü'nün (FETÖ) elebaçi olarak görülen Fetullah Gülen'in ABD tarafindan Türkiye'ye iade edilmemesi gibi nedenler, Türkiye'nin Bati ile arasinin açilmasi ve Rusya ile yakinlaçmasi sonucunu dogurmuçtur. Darbe giriçimi sonrasi Erdogan'in ilk yurt diçi gezisini Rusya'ya yapmiç olmasi da bu yakinlaçmayi gösterir niteliktedir.28 Normalleçmeye baçlayan ikili iliçkiler, Suriye krizinde de meyvelerini vermeye baçlamiçtir. Türkiye bölgedeki rejim, PYD, I§lD gibi birçok yapinin oluçturdugu ortamda duydugu güvensizlik nedeniyle, dengeleri oluçturabilmek adina ÖSO ile birlikte 24 Agustos 2016'da Firat Kalkani Operasyonu'nu baçlatmiçtir. Bu operasyonla Türkiye, sinirinda bulunan I§lD yönetimindeki bölgeleri temizlemeyi, sinir güvenligini saglamayi, bölgeyi PYD'den temizleyerek bir güvenli bölge oluçturup mültecilerin geri dön^ünü saglamayi amaçlamiçtir.29 Rusya, Türkiye'nin yapmiç oldugu bu operasyona istihbarat destegi vermiçtir.
15 Temmuz nedeniyle Bati ile arasi açilan Türkiye, Suriye konusunda da Rusya ile beraber hareket etmeye baçladigi bir sürecin içine girmiçtir. Rusya ve Türkiye'nin garantörlügünde Suriye'de 29 Aralik 2016'da ilk ateçkes yürürlüge girmiçtir. Sürecin içerisine Iran'in da dahil olmasiyla taraflar, 23 Ocak 2017'de Astana'da tekrar bir araya gelmiç ve 2017 boyunca sekiz kere Astana toplantisi gerçekleçtirmiçlerdir. Putin ve Erdogan, 17 Eylül 2018'de Soçi'de tekrar Suriye konusu için bir araya gelmiç ve Idlib'te silahsiz bir bölge oluçturma konusunda anlaçmaya varmiçlardir. Türkiye'nin Bariç Pinari Harekâti kapsaminda ise 22 Ekim 2019'da 10 maddelik Soçi Mutabakati imzalanmiçtir. Sonraki süreçte ise Esed rejiminin Astana ve Soçi mutabakatlarina sadik kalmayarak ldlib'te belirlenen sinirlarin içine girmesi nedeniyle Türkiye ve rejim arasinda gerginlik baçlamiçtir. 27 §ubat 2020'de Rusya destekli rejim unsurlari, Idlib'te Türk Silahli Kuvvetleri'ne ait bir tabura hava saldiri düzenleyerek 34 Türk askerini çehit etmiçtir. Bu vahim saldiri neticesinde Rusya-Türkiye iliçkileri ciddi anlamda gergin bir seyir izlemeye baçlamiçtir. Saldiri sonrasinda Adana, Astana ve Soçi mutabakatlari çerçevesinde ateçkesi saglamak adina Türkiye Bahar Kalkani Operasyonu'nu baçlatmiçtir. Harekât sonrasinda Rusya ve Türkiye 5 Mart'ta Moskova'da ateçkes anlaçmasi imzalamiçtir.
2) Rusya-Türkiye Ilipkilerinde Enerjinin Rolü
Rusya ve Türkiye, enerji alaninda bölgesel ve küresel bazda stratejik açidan önemli devletlerdir. Türkiye, enerji kaynaklarinin küresel pazara ulaçmasinda önemli bir köprüyken, Rusya petrol ve dogal gazda sahip oldugu g^le dünya için önemli bir enerji ülkesidir. Bu nedenle Türkiye ve Rusya, özellikle boru hatlari konusunda hem iç birligi hem rekabet içerisindedir. Rusya, sahip oldugu zengin enerji kaynaklari, komçu devletlerle eskiye dayanan baglari ve boru hatlari konusunda sahip oldugu hakimiyet gibi
28 Kazdal, "Adalet ve Kalkinma," 59.
29 Gök, "Suriye Krizi'nin," 104.
birçok konuda Türkiye'ye nispeten avantajli konumda olmuç,3G ikili iliçkilerde asimetrik bagimliliga sebep olmuçtur. Türkiye'nin jeopolitik konumu, Soguk Savaç döneminde Dogu Bloku ve özelinde SSCB'nin karçisinda olan Bati Bloku'nun güvenlik sistemi için özel bir yere sahip olmuçtur. 198G'ler sonrasi uluslararasi sistemde degiçen dengeler nedeniyle Dogu Bloku'nun yikilmasi, yeni bir konjonktür oluçturarak ayni cografyayi paylaçan Türkiye ve Rusya'nin bulundugu bölge özelinde Balkanlar, Ortadogu ve Kafkaslari da etkilemiç, Rusya ve Türkiye'nin hem iç birligi hem rekabet çerçevesinde hareket etmesine zemin hazirlamiçtir.31
Rusya ve Türkiye, özellikle enerji konusunda karçilikli çikarlara sahiptir. Rusya, sahip oldugu dogal gaz ve petrolün bir kismini dünya pazarlarina boru hatlariyla ulaçtirirken, deniz yolunu kullanmasi gerektigi zamanlarda ise Türkiye'nin stratejik önemi, sahip oldugu Istanbul ve Çanakkale bogazlari vasitasiyla ön plana çikmaktadir. Rusya, Türkiye'nin enerji ihtiyacinin büyük bir bölümünü karçilayan ülkedir.32 Bu karçilikli çikarlar neticesinde iki ülkenin enerji konusunda yürüttügü özel iliçkileri karçilikli bagimlilik üzerinden okumak mümkünken, Türkiye'nin enerji ihtiyacinin fazlaligi nedeniyle ikili iliçkilerde çogu zaman asimetrik karçilikli bagimlilik etkisini hissettirmektedir.
2. 1) Trans Balkan Dogal Gaz Boru Hatti (Batí Hattí)
SSCB ve Türkiye iliçkilerde canlanma, iliçkilerdeki güvensizlik havasinin özellikle 196G-197G'li yillarda azalmasiyla birlikte baçlamiçtir. SSCB'nin yardimlariyla bu dönemde Türkiye'de, sanayi tesisleri ve petrol rafinerisi inça edilmiçtir. 198G'lerle birlikte iki ülke arasinda enerji alaninda ciddi adimlar atilmaya baçlanmiçtir. 9 Eylül 1984'te Rusya ve Türkiye arasinda dogal gaz özelinde ilk enerji anlaçmasi yapilmiçtir. 18 Eylül 1984'te, Türkiye'ye yapilacak dogal gaz sevkiyatinin ayrintilarini dogal gazin fiyatini belirlemek ve ticari söz^me yapmak için SSCB'nin yetkili kuruluçu Soyuzgazexport görevlendirilirken, BOTA§, Türkiye'de konuyla ilgili çaliçmalar yapan kurum olmuçtur. Tüketim potansiyeli ve boru hatti güzergahi, 1985'te yapilan Dogal Gaz Kullanim Etüdü ile belirlenmiç, Kuzey Bati Anadolu elveriçli bölge olarak seçilmiçtir.33 SSCB, yapilan anlaçma neticesinde belirlenen Bati Hatti üzerinde, 1987'den baçlayarak 25 yillik süre zarfinda Türkiye'ye dogal gaz satmayi kabul etmiçtir. Bati Hatti'nin güzergahi, Romanya ve Bulgaristan olarak belirlenmiçtir. Sovyetlerin dagilmasi sonucunda güzergáh, Ukrayna-Moldova-Romanya-Bulgaristan olmuçtur. 1987 yili itibariyle 1,5 milyar metreküplük bir
G
satiç plani yapilirken, ilerleyen süгeçte bu miktarin 6 milyar metreküplere gelmesi ^
öngöгülmüçtüг.34 g
Rusya ve Türkiye arasinda yapilan ilk dogal gaz söz^mesinin en dikkat çekici < g
CN ^ СЙ 4Í ©
: .. j 141 j
3G Ridvan Inönlü, "Türk-Rus Enerji Jeopolitiginde Boru Hatlari ve Lojistigin Önemi," [Yayimlanmamiç Yüksek Lisans
Tezi, Dumlupinar Üniversitesi, 2G18], 82.
31. Zeliha Hodalogullari ve Aydin Aydin, "Türkiye ile Rusya Arasindaki Dogal Gaz içbirliginin Türkiye'nin Enerji Güvenligine Etkisi," Uluslararasi Sosyal Araçtirmalar Dergisi 9/43 [2G16]: 746.
32 Çeref Çetinkaya, "Enerji Arz Güvenligi Üzerinde Rusya-Bati Gerilimi ve Türkiye," [Yayimlanmamiç Doktora Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2G19], 218-219.
33 Hodalogullari ve Aydin, "Türkiye ile Rusya," 746.
34 Ekim Sarikaya, "Soguk Savaç Sonrasi Dönemden Günümüze Enerji Güvenligi Baglaminda Türk- Rus iliçkileri," [Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Yildiz Teknik Üniversitesi, 2G19], 71-72.
unsurlarindan birisi, Türkiye'nin, alacagi dogal gazin karçiligini nakit para yerine pamuk, bugday, et, sebze ve meyve ve belirli madenler gibi o dönemde SSCB'nin ihtiyaci olan mallarla karçilamasi konusunda taahhüt vermesidir. Bu anlaçma neticesinde iki ülke arasinda karçilikli bagimlilik tesis edilirken diç ticaret açisindan da iliçkiler simetrik bir zemine yerleçmiçtir.35 Rusya, Türkiye ile ikinci dogal gaz satim anlaçmasini ise 10 Aralik 1996'da peçin alim çeklinde imzalamiçtir. Bu anlaçmanin 23 yil yürürlükte kalmasi kararlaçtirilmiç ve birinci anlaçmaya ek olarak yillik 8 milyar metreküp dogal gazin gönderilmesi planlanmiçtir. Birinci dogal gaz anlaçmasina istinaden 1987-1994 arasinda Rusya, Türkiye'ye 1,9 milyar dolarlik dogal gaz ihraci gerçekleçtirmiçtir.36
Rusya ve Türkiye iliçkilerinin enerji baglaminda zeminini oluçturan Bati Hatti özelinde imzalanan bu iki sôzleçmenin 25 yillik uzun bir zamani kapsamasi ve anlaçmanin koçullari çerçevesinde "al ya da öde" yükümlülügünün olmasi gibi sebeplerden ötürü Rusya, kendisine Türkiye gibi potansiyeli her daim artacak olan bir enerji pazarini bagimli hâle getirmeyi baçarmiçtir. Türkiye, bu anlaçmalar çerçevesinde petrolden sonra dogal gaz enerji nakil hatlarinin ulaçtigi bir konuma yükselmesi baglaminda avantaj kazansa da Bati Hatti, sadece Türkiye'nin ihtiyacinin karçilanmasi için oluçturulan bir hat olmasi nedeniyle Türkiye'nin küresel anlamda enerji hareketliligini saglayan aktörler arasinda yer almasini saglayan bir proje olmamiçtir.37 Türkiye'nin Rusya ile yaptigi gaz alim anlaçmasinda al ya da öde çartini kabul etmesi, asimetrik bagimliligin ekonomik maliyetini yükselten önemli bir faktör olmuçtur.38
Rusya, Türkiye'nin dogal gaz ihtiyacini karçilayan ülke konumunda olsa da iki ülke arasinda özellikle Hazar bölgesinin enerji kaynaklari üzerinden rekabet de yaçanmiçtir. Bu konuyla ilgili Cemal Kakiçim çu yorumlarda bulunmaktadir:
"SSCB'nin dagilarak Hazar Bölgesi'nde Kazakistan, Türkmenistan ve Azerbaycan'm bagimsiz ülkeler hâline gelmesi ve bu ülkelerin, petrol ve dogal gaz kaynaklarini dünya enerji piyasalarina sunma arzusu, Türkiye'nin bir geçip ülkesi olarak stratejik önemini arttirmiptir. Türkiye, cografi konumu ve özellikle Türk Bogazlari sayesinde Hazar Bölgesi petrol ve dogal gazini, dünya enerji piyasalarina ulaptiracak alternatif güzergäh hâline gelmiptir. Türkiye'nin ortaya çikan bu rolü ise bölgede geçip ülkesi olmaya aday Rusya ve iran ile Türkiye arasinda bir rekabetin ortaya çikmasina neden olmuptur. Ancak ABD'nin 1996 yilindan itibaren iran'a
olan Bakü Tiflis Ceyhan Petrol Boru Hatti (BTC) projesi, Türkiye ve Rusya arasinda
35 Adem Yildirim, "2002-2015 Yillan Arasinda Türkiye-Rusya tlijkilerinde Enerji Güvenligi," (Yayimlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Istanbul Gelijim Üniversitesi, 2019), 71.
36 Yildirim, "2002-2015 Yillan," 73.
37 Cemal Kakijim, "Karjilikli Bagimlilik Kapsaminda Türkiye-Rusya Enerji tlijkilerinin Analizi," Uluslararasi Siyaset Bilimi ve Kentsel Ara^tirmalar Dergisi 7/1 (2019): 78.
38 Tolga Demiryol, "Türkiye-Rusya tlijkilerinde Enerjinin Rolü: Asimetrik Karjilikli Bagimlilik ve Sinirlari," Gaziantep University Journal of Social Sciences 17/4 (2018): 1446.
39 Kakijim, "Karjilikli Bagimlilik," 78.
40 Bu proje, BTC Petrol Hatti, BTE Dogal Gaz Hatti ve Hazar Gefijli Dogal Gaz Boru Hatti projelerinden olujmaktadir.
о ^
Q Z Ù
karpiyaptirim uygulamaya baplamasi, bu alanda sadece Rusya ve Türkiye'yi rakip olarakbirakmiptir."39
ABD'nin önerdigi ve AB'nin destek verdigi Dogu-Bati Enerji projesinin40 ilk parçasi
rekabete sebep olan ilk projedir diyebiliriz. BTC projesi, 1989'da Ramco adli Ingiliz çirket tarafindan gündeme getirilmiçtir. BTC projesi, Gürcistan üzerinden Azerbaycan petrolünü ilk olarak Türkiye'ye, daha sonra da dünya pazarina ulaçtirmayi hedeflemiçtir. Bu proje nedeniyle Rusya'nin kendi enerji kaynak hatlari devre diçi kalacagi için Rusya, projeye muhalif olmuçtur. 2006 itibariyle BTC projesi tamamlanarak Azerbaycan petrolü, Akdeniz kiyisindaki Ceyhan Limani'na ulaçtirilmiç ve küresel piyasalara ihraci baçlamiçtir. Devam eden sûreçte BTC projesine Kazakistan ve Türkmenistan petrolleri de dahil edilmiç, BTC öncesi bu ülkelerin petrollerini Avrupa'ya taçiyan Rus enerji nakil hatlarinin tekeli sonlandirilmiç ve bu proje, Türkiye'yi önemli bir petrol ihraç limani hâline getirmiçtir.41 Türkmenistan, Kazakistan ve Özbekistan, zengin enerji kaynaklarina sahip olmalarina ragmen, bagimsizliklarinin ilk dönemlerinde bu kaynaklari diç pazarlara gönderecek yeterli seviyede uluslararasi iletiçim ve ulaçim kanallarina sahip degillerdi.42 Bu nedenle bu ülkeler, sahip olduklari dogal gaz ve petrolü Rusya'ya cüzi miktarlardan satmak zorunda kalmiçlardir. BTC projesi sayesinde Kazakistan ve Türkmenistan, kendilerine ait petrolü Rusya'ya bagimli kalmadan diç piyasalara gönderme imkani yakalamiçtir.
2. 2) Mavi Akim Projesi
Dogu-Bati Enerji koridoru projesinin ilk ayagi BTC projesiyle hayat bulurken, Trans Hazar Dogal Gaz Boru Hatti (Trans Hazar] projenin ikinci ayagini oluçturmasi için planlanmiçtir. Trans Hazar'in inçasiyla birlikte öncelikle Azerbaycan'a daha sonra Türkiye'ye ulaçmasi planlanan Türkmenistan dogal gazinin, Türkiye üzerinden Batili ülkelere taçinmasi tasarlanmiçtir. Fakat Rusya, BTC projesiyle petrol naklinde kaptirdigi tekel konumunu dogal gazda da kaptirmak istemedigi için projeye alternatif olmasi açisindan oyun degiçtirici bir hamleyle Mavi Akim Dogal Gaz Boru Hatti'ni gündemine almiçtir.43
Rusya, Türkiye ile yapmiç oldugu dogal gaz anlaçmalari sonrasinda Türk pazarinin üzerine dikkatlerini daha fazla yogunlaçtirmaya baçlamiç, bu pazari tam anlamiyla kendine baglamak adina giriçimlerini hizlandirmiçtir. Özellikle 1995 sonrasinda Rus enerji lobisinin önemli simalarindan Baçbakan Viktor Çernomirdin, yapmiç oldugu Türkiye ziyaretiyle enerji alaninda iki ülke arasindaki iliçkilerin seviye atlamasi için birtakim çaliçmalar yapmiçtir. Rusya'nin bu giriçimleri Türkiye tarafindan karçilik bulmuç ve Türkmen gazi projesi yerine Türkiye, Rusya ile yeni bir dogal gaz anlaçmasi olan Mavi Akim üzerinde uzlaçiya vararak anlaçma imzalamiç ve 1998 itibariyle bu
o
anlaçma TBMM'nin onayiyla yürürlüge girmiçtir.44 ^
Rusya, Mavi Akim'la Türkiye'ye dogrudan dogal gaz ulaçtirmayi planlayarak geçiç §
ülkelerini (Ukrayna, Moldovya, Romanya ve Bulgaristan] by-pass etmek istemiçtir. < g
^ ^ CQ
Türkiye'ye gelen dogal gaz, Rusya'nin geçiç güzergahinda bulunan ülkelerden özellikle 5 vo~ © Ukrayna ile yaçadigi sorunlar nedeniyle kesintiye ugramiç, bu durum hem Türkiye hem 11431 Rusya için sorun teçkil etmiçtir. Bu nedenle, Mavi Akim sayesinde geçiç ülkesi
41 Kakiçim, "Karçilikli Bagimlilik," 79.
42 Hüseyin Kalyoncu ve Shatlyk Amanov, "Orta Asya Enerji Kaynaklari ve Enerji Baglaminda ABD'nin Orta Asya Politikasi," Çag Üniversitesi SosyalBilimlerDergisi 7/2 (2010): 50-51.
43 Kakiçim, "Karçilikli Bagimlilik," 79.
44 Sinan Ogan, "Mavi Akim Projesi: Bir Enerji Stratejisi ve Stratejisizligi Örnegi," STRADlGMA 7 (2003): 1.
kullanilmadan dogrudan Türkiye'ye dogal gazin gönderilmesi planlanmi^tir.45 Hattin güzergahi, Rusya'dan ba^layarak dogrudan Karadeniz'in altindan Samsun'a uzanmaktadir. Rusya ve Türkiye arasinda yapilan bu üfüncü dogal gaz anla^masina göre Rusya, 25 yillik bir süre zarfinda yillik ortalama 16 milyar metreküp dogal gaz sati^ini Türkiye'ye gerfekle^tirmeyi planlami^tir.46
Mavi Akim'la birlikte Rusya, Türk dogal gaz pazarina mutlak häkim olmu^tur. Hattin yapili§ sürecinde siyasi acidan da pek fok tarti^ma ya^anmasina ragmen hattin ba^arili bir §ekilde yapimi saglanmi^tir. 2002'de resmen faaliyete gefen Mavi Akim, 2005'te resmi törenle afilmi^tir.47 Türkiye'nin Rusya'ya dogal gaz bagimliligi, Mavi Akim'in devreye girmesiyle birlikte daha fazla artarken, Mavi Akim sayesinde Rusya, Trans Hazar projesini destekleyen ülkelere yönelik de ba^ari kazanmi^tir. Rusya, Hazar bölgesindeki ülkelerin dogal gazini Türkiye ve Avrupa'ya ta^imasi öngörülen Trans Hazar projesine engel olmak ifin hizli davranarak hem Mavi Akim'in in^asini tamamlamayi ba§armi§ hem de Trans Hazar projesine engel olmu^tur.48
Mavi Akim'in Rusya ve Türkiye iligkileri afisindan yarattigi etkiyi degerlendirdigimizde, Rusya Türkiye'yi kendine daha bagimli häle getirmeyi ba^arirken, dogal gaz nakli afisindan etkinligini de artirmi^tir. Türkiye afisindan baktigimizda ise ortada olumlu bir tablo yoktur. Trans Hazar projesi sayesinde Türkiye, dogal gaz ithal edecegi devletler ve enerji nakil hatti bakimindan alternatife sahip olacak ve tam anlamiyla Rusya'ya bagimli olmayacakti. Mavi Akim, Türkiye'nin bu firsata sahip olmasina izin vermemi^tir. Türkiye'nin Bati Hatti ve Mavi Akim'la birlikte Rusya'dan 30 milyar metreküpe kadar dogal gaz tedarik ettigi görülmektedir. Iki ülke arasindaki kar^ilikli bagimlilik, asimetrik bagimliliga dönü§mü§, bu bagimliliktan ötürü ikili ili^kilerde taviz vermesi gereken taraf Türkiye olmu^tur. Ayrica Rusya'nin, Türkiye'ye ula^tirdigi dogal gazi, Türkiye'nin üfüncü ülkelere satma hakki tanimamasi, ikili ili^kilerde pozitif toplamli bir durumun olu^masina da izin vermemi^tir.49
Türkiye, Sovyetler zamaninda yapilmi§ ilk dogal gaz anla^masinda aldigi dogal gazin ücretini o dönemde SSCB'nin ihtiyaci olan fe^itli ürünlerle ödedigi ifin makro ekonomik afidan bu durum, Türkiye'nin ödemeler dengesine olumlu yansimakta ve Türkiye'nin ihracatini artirici bir rol oynamaktaydi. Rusya ile yapilan dogal gaz anla^malarinda ise Rusya Federasyonu, bu ödeme yöntemini iptal ederek dogal gaz kar^iliginda pe§in para almaya ba§lami§tir. Bu durum özellikle Türkiye-Rusya di§ ticaret ili^kilerinde Rusya lehine bir durum ortaya fikartmi^tir.50 A^agidaki grafik incelendiginde, dogal gaz aliminda pe§in ödemeye gefilmesinin sonrasinda Türkiye-Rusya di§ ticaret hacmindeki dengenin nasil bir yol izledigini daha iyi anlamak mümkündür. Türkiye'nin 1997 yilinda Rusya'ya olan ihracati 2 milyar dolar
45 Burcu Kanbal, "Türkiye ve Rusya Federasyonu tlijkilerinde Boru Hatlari Diplomasisi," (Yayimlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Harp Akademileri Komutanligi, 2011), 57.
46 Ogan, "Mavi Akim Projesi," 2.
47 Hodalogullari ve Aydin, "Türkiye ile Rusya," 747.
48 Sinan Ogan, "Mavi Akim: Türk-Rus tlijkilerinde Mavi Bagimlilik," (2006), Erijim Tarihi: 15.06.2021, http://turksam.org/mavi-akim-turk-rus-iliskilerinde-mavi-bagimlilik.
49 Kakijim, "Karjilikli Bagimlilik," 80.
50 Ogan, "Mavi Akim,"
seviyelerindeyken, 2000 yilinda ihracat degerlerinin 600 milyon dolarlara geriledigi görülmektedir. Rusya'nin ise ayni sürefte Türkiye'ye yaptigi ithalat degerlerinin 2 milyar dolar seviyelerinden neredeyse 4 milyar dolar seviyelerine ula^masi dikkat fekici diger bir unsurdur.
Grafik 1: 1996-2000 Türkiye-Rusya Di§ Ticareti (Milyar Dolar)51
4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1
0,5 0
3,9
2,1 2,2 2,2
1,9
Ii II I
2,4
0,6
0,6
1996
1997
1998
1999
2000
HRusya'ya ihracat HRusya'dan ithalat
2. 3) Güney Akim Projesi
Türkiye, Mavi Akim sonrasinda Batili ülkeler ve Rusya tarafindan destek bulan ve birbirine rakip olan farkli iki dogal gaz nakil hatti projesi ifin yeniden rekabet sahasi olmu^tur. 2004'te gündeme getirilen ve ABD ile AB tarafindan desteklenen Nabucco projesi, bu projelerden ilkidir. Nabucco'yla Türkmenistan, Azerbaycan, Irak ve iran'in dogal gazlarini Türkiye üzerinden Avrupa'ya ihraci planlanarak Avrupali devletlerin Rusya'ya olan bagimliligini azaltmak amaflanmi^tir. Ancak Rusya, Nabucco'nun gündeme gelmesinin akabinde, Mavi Akim'in in^asina benzer bir §ekilde Güney Akim Dogal Gaz Boru Hatti'ni gündeme getirmi^tir. Rusya, Güney Akim'i Nabucco'yla rekabet edebilmek hatta mümkünse engelleyebilmek ifin gündemine almi§, bununla birlikte sorunlar ya^adigi Ukrayna'nin kendi dogal gazinin Avrupali devletlere ula^masindaki rolünü azaltarak dogal gaz aki^ini Güney Akim'a kaydirmak istemi^tir. Güney Akim, Rusya dogal gazini Rusya ve Türkiye'nin münhasir ekonomik bölgelerinden geferek Avrupali devletlere ta^imasi §eklinde tasarlanmi^tir.52
2009 yili, Rusya-Türkiye ili^kilerinin enerji alaninda Vladimir Putin'in Türkiye'ye yaptigi ziyaret sonrasinda tekrar arti§ göstermesi adina önemlidir. Bu ziyarette iki enerji alaninda i§ birligini güflendiren yeni protokollerde anla^maya varmi^lardir. Özellikle bu ziyarette Türkiye, Rusya'nin Güney Akim ifin gerekli olan münhasir ekonomik bölge iznini vermiß olmasi Nabucco'nun gerfekle^me ihtimalini de azaltmi^tir. Türkiye, Rusya'ya olan bagimliligini azaltmak ifin bir yandan Nabucco'ya destek verirken, diger yandan da Güney Akim'a destek veren bir politika izlemi^tir. Türkiye'nin bu politikasi,
o
Q Z ó
a ^ ^
< O ¿ P rg CQ Ot- v.0 ©
|145|
51 Fatma Sariaslan, "Türkiye'nin Rusya Federasyonu ile tlijkilerinde Ekonominin Rolü," Avrasya lucelemeleri Dergisi 8/2 (2019): 185. (TÜlK verileri baz alinarak hazirlanmijtir.)
52 Kakijim, "Karjilikli Bagimlilik," 80.
dogal gaz konusunda Rusya'ya bagimliliginin devam etmesine neden olmuçtur.53 Türkiye'nin münhasir ekonomik bölgesinin kullanimina izin vermiß olmasi, Rusya tarafindan bir jest olarak algilanmiç, Putin Türkiye'yi, tüm sözlerini yerine getiren güvenli bir ortak olarak tanimlamiçtir.54
Ikili enerji iliçkileri olumlu yönde seyrederken bu sûreçte Rusya-Türkiye enerji rekabetini artiran bir proje ortaya çikmiçtir. Azerbaycan ve Türkiye arasinda enerji iç birligini oluçturan, Hazar Denizi kiyisindaki Azerbaycan'in dogal gazini Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaçtirmasini saglamak adina Türkiye ve Azerbaycan arasinda 2011'de Trans Anadolu Dogal Gaz Boru Hatti Projesi (TANAP] anlaçmasi imzalanmiçtir. TANAP'in tasarlanmasinin amaci, Güney Kafkasya Boru Hatti (SCP) ve Trans Adriyatik Boru Hatti (TAP] ile birleçtirerek Güney Dogal Gaz Koridorunu hayata geçirmektir.55 Projenin inçaati 2015'te baçlarken, 2018'de tamamlanmiçtir. TAP'in tamamlanmasiyla birlikte 2020'de gaz akiçi saglanmiçtir. Türkiye'nin Dogu Bati Enerji Koridorundaki rolü TANAP ile g^lenirken, TANAP, Rusya'nin enerji pazari politikalarina ters dü^en bir proje olmuçtur. Özellikle Avrupa'nin enerji baglaminda Rusya'ya olan bagimliligi, TANAP sayesinde kirilarak Rusya'nin önemli bir kozunu kaybetmesine neden olmuçtur. Rusya adina hem ekonomik hem siyasi anlamda bir g^ kaybi yaçanmiçtir. Rusya, Türkiye'nin bu s^eçte Nabucco'ya destek vermesi ve Azerbaycan ile TANAP üzerinde anlaçmasindan ötürü, Rusya'nin by-pass edilmesine Türkiye'nin destek verdigini degerlendirerek Türkiye'ye güvenli bir transit ülke görevi yapmadigi çikayetinde bulunmuçtur.56 Rusya'nin çikayetlerine ragmen TANAP, Rusya-Türkiye enerji iliçkilerine bir zarar vermemiç, iki ülke arasinda Güney Akim üzerinde çaliçmalar devam etmiçtir.
Çikiç noktalari farkli olmakla birlikte Güney Akim ve Nabucco'nun güzergahi hemen hemen ayniydi. Rusya'nin temel amaci dogal gazin Avrupa pazarina Rusya'nin kontrolü diçinda gitmesini engellemek olmuçtur. Güney Akim tahmini maliyet bakimindan ve garanti bir dogal gaz akiçi saglamasindan ötürü Nabucco'nun daha önünde yer almiçtir. 2012'de Gazprom ve Bulgaristan Enerji Holdingi EAD arasinda yapilan anlaçmayla Güney Akim'in Rus dogal gazini Rusya üzerinden Karadeniz vasitasiyla ilk olarak Bulgaristan'a, daha sonra da Sirbistan, Macaristan ve Avusturya'ya ulaçtirmasi amaçlanmiçtir. Bulgaristan, Ukrayna üzerinden gönderilen dogal gazin kisitlanarak Güney Akim üzerinden gönderilmesi adina Rusya için önemli bir ülkedir. AB ülkelerinden birisi olan Italya, Güney Akim projesinin en büyük destekçilerinden olmuç ve Italyan ° enerji çirketi ENI, bu proje özelinde Gazprom ile 10 milyar Euro degerinde bir anlaçma z imzalamiçtir.57
£ 5 Ukrayna krizi çerçevesinde Rusya'nin Kirim'i ilhakiyla birlikte AB ve Rusya sR vo2 © arasinda ipler gerilmiçtir. AB ve ABD, Rusya'ya yönelik yaptirim karari almiçtir. Bu |146| _
53 Farida Khamzaeva, "Türkiye-Rusya Ekonomik Iliçkilerinde Yeni Dönem: Karçilaçtirmali Bir Inceleme," (Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Istanbul Medeniyet Üniversitesi, 2019], 86.
54 Özbay, "Türkiye-Rusya," 377.
55 Ömer Faruk Kaya, "2010 ve Sonrasi Türkiye ve Rusya Iliçkileri," (Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Giresun Üniversitesi, 2020], 23.
56 Özbay, "Türkiye-Rusya," 376.
57 Efe Siviç, "Enerji Politikalarinda Denge Arayiçi, ABD-Rusya ve Avrupa Birligi Ûçgeni: Türk Akim Projesinin Belirleyici Faktörleri," Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23/3 (2019): 1379.
s^eçte, Güney Akim'in en önemli güzergäh noktalarindan Bulgaristan, AB üyesi olmasi nedeniyle AB ile birlikte hareket etmek zorunda kalmiç, AB müktesebati geregince Güney Akim'in inçasinda sorunlar çikartmiçtir. Bitmek bilmeyen sorunlar nedeniyle Rus lideri Putin, rest çekerek Güney Akim'i askiya almaya karar vermiç ve Aralik 2G14'te Türkiye'yi ziyaretinde Güney Akim'i iptal etmiçtir. Putin, Avrupa'ya dogal gazin Trakya üzerinden inça edilecek Türk Akimi Dogal Gaz Boru Hatti'yla gönderilmesini öngören bir projeyi açiklamiçtir.58
2. 4) Türk Akimi Projesi
Rusya'nin Kirim'in ilhaki nedeniyle Bati ile yaçamiç oldugu sorunlarin çiktisi olarak Güney Akim, Vladimir Putin tarafindan iptal edilmiçtir. Putin'in, Güney Akim'a alternatif olmasi açisindan gündeme getirdigi Türk Akimi'na Türkiye'nin de sicak bakmasiyla proje için çaliçmalar baçlamiçtir. Türk Akimi'nin deniz kesimi, Karadeniz'de birbirine paralel ilerleyen ve her biri 15,75 milyar metreküp kapasiteye sahip olmasi planlanan iki hattan oluçmaktadir. Bu hatlardan birinin Türkiye'nin dogal gaz ihtiyacini karçilamasi, diger hattin da AB'nin dogal gaz ihtiyacini karçilamasi planlanmiçtir. Türk Akimi tamamlandiktan sonra Rusya'nin Ukrayna üzerinden Türkiye'ye gaz gönderdigi Bati Hatti'nin da iptal edilmesi gündeme getirilmiçtir.59 Yapilan göгüçmeleг neticesinde Gazprom ve BOTA§, 1 Aralik 2G14'te Türk Akimi için mutabakat anlaçmasi yapmiçlardir. Bu anlaçmaya göre 48 milyar metreküp dogal gazin Yunanistan'da; 15 milyar metreküp dogal gazin da Türkiye'de depolanmasi planlanarak Türk Akimi'yla 63 milyar metreküp gaz gönderilmesi hedeflenmiçtir. Ancak daha sonra hat kapasitenin 31,3 milyar metreküpe indirilmesi kararlaçtirilmiçtir.
Türk Akimi, Rusya gazinin AB ülkelerine ilk defa Türkiye üzerinden gönderilecek olmasi nedeniyle Türkiye ve Rusya adina oldugu kadar enerji arz güvenliginin saglanmasi açisindan AB'li ülkeler için de kilit öneme sahip olmuçtur.6G Rusya, Avrupa piyasasinda sahip oldugu enerji gücünde TANAP sonrasinda azalma olacagini bilmesinden ötürü TANAP'in uygulanabilirligini zayiflatmak için Türk Akimi'ni ortaya atmiçtir diyebiliriz. Türkiye'nin TANAP'a verecegi destegi ve önemi azaltmasini saglamak da Putin'in Avrupa'ya gönderilecek dogal gaz hattini Türk Akimi'yla Türkiye'ye kaydirmasindaki ana nedenlerden birisi olarak okumak mümkündür.
Türk Akimi, her iki taraf açisindan da ilk baçlarda heyecan uyandirmiçtir. Ancak hattin gündeme geldigi s^eçte Rusya'nin Suriye'deki krize müdahil olmasiyla Türkiye ve Rusya arasinda göгüç ayriliklari baç göstermeye baçlamiçtir. Özellikle Kasim 2G15'te ^
Türkiye tarafindan Rus jetinin d^ürülmesiyle iki ülke iliçkilerinde kriz dönemi §
baçlamiçtir. Rusya, Türkiye'ye yönelik baçta ekonomik olmak üzere birçok alanda < g yaptirim uygulama karari almiçtir. Bunun neticesinde Türkiye ile yürütm^ oldugu enerji § ^o ©
j 147j
58 Okan Yejilot ve Burcu Özdemir, "Putin Dönemi Türk-Rus tlijkileri: Krizler Firsata Dönüjebilir Mi?," VII. Uluslararasi KaradenizSempozyumu: "TürkRus Ilipkileri," (2017): 247.
59 Cemal Kakijim, "Türkiye'nin Enerji Politikalari Afisindan Türk Akimina Yönelik Bir Degerlendirme," Akademik Sosyal Araptirmalar Dergisi 5/50 (2017): 524.
60 Emel Ilter ve Hülya Kinik, "Türkiye'nin Enerji Denklemi: Trans Anadolu Dogal Gaz Boru Hatti ve Türk Akimi," Uluslararasi Iktisadi ve Idari Incelemeler Dergisi 18 (2017): 194.
projelerini durdurarak Türk Akimi'ni da askiya almi^tir.61 Ilerleyen sürefte Cumhurba^kani Erdogan'in Putin'e gönderdigi mektup sonrasinda ili^kiler normalle^meye ba§lami§tir. Türkiye'de 15 Temmuz 2016'da ya^anan darbe giri^iminde Türkiye'nin "müttefiki" Batili ülkelere nazaran Rusya'nin Türkiye'ye verdigi destek, ikili ili^kilerin rayina oturmasinda önemli bir dönüm noktasi olmu^tur. Ili^kilerin düzelmesiyle Türk Akimi projesi tekrar gündeme getirilmi§ ve proje ifin fali^malar ba§lami§tir. 11 Ekim 2016'da Türk Akimi ifin hükümetler arasi anla^maya imza atilmi^tir.62
Gazprom, Türk Akimi'nin deniz kismi ifin 7 Mayis 2017'de in^aata ba§lami§, 19 Kasim 2018'de ise her iki hattin deniz kismi in^aatini tamamlami^tir. 31 Aralik 2019'da Rusya'daki kompresör istasyon ve Türkiye'deki alim terminali tamamlanirken, Bulgaristan ve Yunanistan'in hattin kendilerine ait kisimlarini in§a etmeleriyle birlikte Türk Akimi tamamlanmi§, 1 Ocak 2020 itibariyle de bu hatta gaz doldurulmu^tur. Türkiye, özellikle Türkiye'nin son yillarda arti§ gösteren enerji ihtiyacini kar^ilayacak kapasiteye sahip ve prestiji afisindan güvenilir bir ülke olarak görülmesini saglayacak olmasi nedeniyle Türk Akimi'nin yapili§ sürecinde projeye destek vermi^tir. Rusya'nin, Avrupa'ya Ukrayna üzerinden ihraf ettigi gazin Türk Akimi üzerinden gönderilecegini afiklamasiyla birlikte, Rusya Türkiye'yi daha güvenli bir ülke olarak görmeye ba§lami§tir. Türkiye, sahip oldugu konumdan ötürü uyguladigi enerji diplomasisiyle, özellikle Ukrayna Krizi sonrasi AB ve Rusya arasinda ya^anan gerilimin azaltilmasinda önemli bir rol oynarken, attigi adimlarla güvenli bir gefi§ ülkesi oldugunu da göstermi^tir.63 Tablo 1: Türkiye'nin 2010-2020 Dönemi Dogal Gaz ithal Ettigi Ülkeler64
o
Q Z u
a ^ "r < g ±
g ° oa oi vo~ ©
|148|
Yillar Rusya Milyon Sm3) Pay (%) Azerba ycan (Milyon Sm3) Pay (%) Iran (Milyon Sm3) Pay (%) Diger (Milyon Sm3) Pay (%) Toplam ithalat (Milyon Sm3)
2010 17.576 46,21 4.521 11,89 7.765 20,41 8.164 21,49 38.036
2011 25.406 57,91 3.806 8,67 8.190 18,67 6.472 14,75 43.874
2012 26.491 57,69 3.354 7,3 8.215 17,89 7.862 17,12 45.922
2013 26.212 57,9 4.245 9,38 8.730 19,28 6.082 13,34 45.269
2014 26.975 54,76 6.074 12,33 8.932 18,13 7,281 14,78 49.262
2015 26.783 55,31 6.169 12,74 7.826 16,16 7.649 15,79 48.427
2016 24.540 52,94 6.480 13,98 7.705 16,62 7.627 16,46 46.352
2017 28.690 51,93 6.544 11,85 9.251 16,74 10.765 19,48 55.250
2018 23.642 47,02 7.527 14,97 7.863 15,64 11.250 22,32 50.282
2019 15.196 33,61 9.585 21,2 7.736 17,11 12.694 28,08 45.211
2020 16.166 33,59 11.548 24,00 5.321 11,06 15.091 31,35 48.126
61 "Türk Akimi ve Akkuyu Görüjmeleri Askiya Alindi," (2015), Erijim Tarihi: 20.08.2021, https://tr.sputniknews.com/20151201/turk-akimi-akkuyu-nukleer-1019407826.html.
62 Kakijim, "Türkiye'nin Enerji," 523.
63 £etinkaya, "Enerji Arz," 173-174.
64 EPDK, "Dogal Gaz Piyasasi 2020 Yili Sektör Raporu," (2021): 10., Erijim Tarihi: 17.08.2021. https://www.epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-0-166/resmi-istatistikleri
Yukaridaki tablo baz alindiginda, Rusya-Türkiye iliçkilerinde dogal gaz özelinde enerjinin rolünü daha saglikli bir çekilde degerlendirebilmek mümkündür. Tablo incelendiginde Türkiye pazarinin Rusya'ya, dogal gaz alimi açisindan 2010'lu yillarin ortalarina dek Bati Hatti ve Mavi Akim anlaçmalarindan kaynakli olarak bagimli kaldigi görülmektedir. Türkiye'nin ithal ettigi dogal gaz miktarinda Rusya'nin payi 2015'ten itibaren her geçen yil azalmiç olsa da 2020'de dahi özellikle Türk Akimi'nin etkisiyle de Türkiye'nin dogal gaz ithalindeki en büyük pay Rusya'nin olmuçtur.
TANAP'la birlikte Türkiye-Azerbaycan iliçkilerinde yaçanan ivmeyi de tablodan okuyabilmek mümkündür. Azerbaycan, 2018'den itibaren Iran'i geride birakarak Türkiye'nin en çok dogal gaz ithal ettigi ikinci ülke konumuna yükselmi^tir. iran'in enerji ihraci konusunda uluslararasi yaptirimlar nedeniyle sinirlamaya tabi olmasi da Azerbaycan'i Türkiye için önemli kilan bir diger etmen olmuçtur. Türkiye açisindan dogal gaz ithalinde tek bir ülkeye bagimli kalmak yerine alternatif ülkelere yönelmek pozitif bir geliçmedir. Türkiye'nin, dogal gaz konusunda Rusya'ya bagimli olmanin yaratmiç oldugu asimetrik karçilikli bagimliligin etkilerini, Rusya diçindaki alternatif ülkelerle yaptigi anlaçmalar sayesinde en aza indirgemeye çaliçmiçtir. 2015'te Türkiye'nin dogal gaz ithalinde Rusya'nin payi %55 seviyesindeyken, 2020'ye gelindiginde bu pay %33'e kadar inmiçtir.
Türkiye'nin enerji merkezi olma amaci ve enerji kaynaklari ithalinde çeçitlilik yaratmasi konularinda Rusya ve Azerbaycan'dan sonra en önemli ülke Iran'dir. Iran-Türkiye-Avrupa Dogal Gaz Boru Hatti, (ITE) 2008'de Türkiye ve Iran arasinda yapilan mutabakat çerçevesinde Iran gazinin Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaçtirilmasi için tasarlanmiçtir. Ancak iki ülke arasinda yapilan mutabakat, AB ve ABD tarafindan iran'a yönelik yaptirimlarin uygulanmasi ve Iran'in sinirli dogal gaz ihracat kapasitesine sahip olmasi gibi engeller nedeniyle nihai bir anlaçmayla sonuçlanmamiçtir. Türkiye de Iran'dan enerji ithalatini Iran'a uygulanan uluslararasi yaptirimlar nedeniyle sinirli tutmak zorunda kalmiçtir.65
Sonuç
2000'lerle birlikte Rusya'da Vladimir Putin'in; Türkiye'de ise AKP'nin iktidar olmasi Rusya ve Türkiye iliçkilerinin 1990'li yillardaki rekabet ortamindan bir nebze siyrilarak çok boyutluluga evrilmesini saglamiçtir. Rusya, sahip oldugu enerji kaynaklari sayesinde hem uluslararasi sistemde önemli bir aktör olmaya devam etmiç hem de enerji ihracati yaptigi ülkeleri kendine bagimli hâle getirmeyi baçarmiçtir. Rusya-Türkiye ^
iliçkilerinde de son 20 yilda enerji konusu ön plana çikmiçtir. Türkiye enerji kaynagi §
ihtiyacinin büyük bir kismini, artiç gösteren ikili iliçkilere paralel olarak Rusya'dan < g karçilamaktadir. Türk pazarindaki potansiyelin farkina varan Rusya, 21. yüzyilla birlikte § © Türkiye ile iliçkilerini sicak tutarak Türk pazarini enerji konusunda kendine bagimli hâle |149| getirmeye yönelik siyaset izlemiç, Mavi Akim ve Türk Akimi gibi projelerle bunu baçarmiçtir.
Iki ülke arasinda yapilan enerji anlaçmalari, siyasi açidan fikir ayriliklari ve çikar
65 Cemal Kakiçim, "Türkiye'nin Bölgesel Dogal Gaz Merkezine Dönüjebilme Potansiyeli," Avrasya Uluslararasi AraftirmalarDergisi 8/24 (2020): 271.
çatiçmalari yaçandigi donemlerde dahi bir zarar gormemiçtir. Suriye krizi baglaminda yaçanan uçak krizi buna somut bir ornektir. Kriz doneminde Rusya, Mavi Akim ve Bati Hatti ile Türkiye'ye gaz gondermeye devam ederken, anlaçmaya varilan Türk Akimi projesini iptal etmemiçtir. Ayni çekilde Akkuyu Nükleer Gûç Santrali'nin inçasi adina Rusya ile yapilan anlaçma da iptal edilmemiç, tesisin inça çaliçmalari devam etmiçtir.
Türkiye enerji bakimindan fakir olmasina ragmen enerji kaynaklarinin dünya pazarina iletilmesi açisindan onemli bir role sahiptir. Ozellikle BTC projesi ile Azerbaycan petrolünü; Türk Akimi'yla Rusya'nin gazini, TANAP ile de Azerbaycan'in gazini Avrupa pazarina iletmek baglaminda onemli bir rol üstlenmi^tir. Türkiye, farkli enerji kaynaklari hatlarinin güzergah bolgesi merkezi olmasi açisindan sahip oldugu onemli rolü, enerjinin ithali konusunda uzun yillar boyunca Rusya'ya bagimli kaldigi için gosterememiçtir. Bir dogal gaz ticaret merkezi hâline gelme amaci olan Türkiye, enerji ihtiyaci konusunda belirli bir ülkeye bagimli olmaktan kurtulmalidir. Rusya diçinda bolge ülkeleriyle, Azerbaycan, Iran ve Türkmenistan gibi, ozellikle dogal gaz konusunda anlaçmalar yaparak Rusya'ya olan bagimliligini azaltmali, alternatif enerji kaynaklarina yonelmelidir. Türkiye'nin enerji kaynaklarina olan ihtiyaci azaltmak adina nükleer santral inça ettirmesi dogru bir adimdir ancak bu santrallerin tesisini de zaten dogal gaz alaninda bagimli olunan Rusya'ya birakmak, enerji konusunda bu ülkeye bagimliligin daha fazla artmasina sebep olacaktir.
Yeni bir proje olan Türk Akimi dogal olarak iki ülke arasinda karçilikli bagimlilik yaratmiçtir ancak Türkiye'nin bu anlaçma için Rusya ile masaya oturdugunda bu anlaçmadan en çok faydalanacak AB, Türkiye'yi bu masada yalniz birakmiçtir. Bu nedenle Türk Akimi, iki ülke iliçkilerinde karçilikli bagimliktan çok asimetrik bagimlilik yaratmiçtir. AB ozellikle enerji güvenliginin saglanmasi açisindan Türkiye'nin Rusya'ya karçi belirli kurallar uygulatmasini gündeme getirerek Türkiye'ye destek verseydi,
Türkiye'nin eli daha g^lü olabilirdi.
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye baçkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
o
2 3. Çikar Çati^masi Beyani: Yazar, herhangi bir çikar çatiçmasi olmadigini beyan
ù etmektedir.
a X *
S ° « Declarations:
v.0" ©
- 1. Ethics approval: Not applicable.
11501
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAK£A
"2015'te Rusya-Türkiye Ili^kileri: Stratejik Ortakliktan Krize Giden Yol." (2015). Eri^im Tarihi: 19.08.2021. https://tr.sputniknews.com/20151231/rusya-turkiye-1019961413.html.
Bilgin, Inci. "Suriye If Sava^i'nda Küresel ve Bölgesel Güflerin Kesten Müdahaleleri: Nedenler, Yöntemler ve Zamanlama." Uluslararasi ilipkiler ve Diplomasi Dergisi 2/1 (2019): 1-19.
Bozkurt, Abdulgani. "Türkiye'nin Libya Olaylarinda Izledigi Politikayi Realizmin Insan Dogasi, Güf ve Ahlak Tanimlari Üzerinden Afiklamak." Gümüphane Üniversitesi SBE Dergisi 7 (2013): 1-23.
£etinkaya, §eref. "Enerji Arz Güvenligi Üzerinde Rusya-Bati Gerilimi ve Türkiye."
Yayimlanmami§ Doktora Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2019. Davutoglu, Ahmet. "Türkiye Merkez Ülke Olmali." (2004), Eri?im Tarihi: 19.08.2021, http://www.radikal.com.tr/yorum/turkiye-merkez-ulke-olmali-702116/
Demir, A. Faik. "Türkiye-Rusya Ilipkilerinde Suriye Krizi'nin Yansimalari ve Etkileri."
Marmara Türkiyat Dergisi 3/2 (2016): 139-151. Demiryol, Tolga. "Türkiye-Rusya Ilipkilerinde Enerjinin Rolü: Asimetrik Karpilikli Bagimlilik ve Sinirlari." Gaziantep University Journal of Social Sciences 17/4 (2018): 1438-1455.
EPDK. "Dogal Gaz Piyasasi 2020 Yili Sektör Raporu." (2021). Eripim Tarihi: 17.08.2021.
https://www.epdk.gov.tr/Detay/Icerik/3-0-166/resmi-istatistikleri. Furuncu, Yunus ve Akbap, Zafer. "Neoliberal Teori Ekseninde Küresellepmenin Türkiye'nin Enerji Politikalari Üzerindeki Etkileri: Enerji Ticareti Boyutu." Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 18/72 (2019): 1724-1741.
Gök, Naim. "Suriye Krizi'nin Türkiye'ye Yansimalari (2011-2017)." Üsküdar Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi 8 (2019): 77-114. Hodalogullari, Zeliha ve Aydin, Aydin. "Türkiye ile Rusya Arasindaki Dogal Gaz Ipbirliginin Türkiye'nin Enerji Güvenligine Etkisi." Uluslararasi Sosyal Araptirmalar Dergisi 9/43 (2016): 744-755.
Ilter, Emel ve Kinik, Hülya. "Türkiye'nin Enerji Denklemi: Trans Anadolu Dogal Gaz Boru
Hatti ve Türk Akimi." Uluslararasi iktisadi ve idari incelemeler Dergisi 18 (2017): °
185-200. g
ö
Inönlü, Ridvan. "Türk-Rus Enerji Jeopolitiginde Boru Hatlari ve Lojistigin Önemi." a £ ^ Yayimlanmamip Yüksek Lisans Tezi, Dumlupinar Üniversitesi, 2018. g ™ @
Kakipim, Cemal. "Karpilikli Bagimlilik Kapsaminda Türkiye-Rusya Enerji Ilipkilerinin |151| Analizi." Uluslararasi Siyaset Bilimi ve Kentsel Araptirmalar Dergisi 7/1 (2019): 6789.
Kakipim, Cemal. "Türkiye'nin Bölgesel Dogal Gaz Merkezine Dönüpebilme Potansiyeli."
Avrasya Uluslararasi Araptirmalar Dergisi 8/24 (2020): 255-280. Kakipim, Cemal. "Türkiye'nin Enerji Politikalari Afisindan Türk Akimina Yönelik Bir
Degerlendirme." AkademikSosyal Araptirmalar Dergisi 5/50 (2017]: 517-527.
Kalyoncu, Hüseyin ve Amanov, Shatlyk. "Orta Asya Enerji Kaynaklari ve Enerji Baglaminda ABD'nin Orta Asya Politikasi." Çag Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/2 (2010): 38-71.
Kanbal, Burcu. "Türkiye ve Rusya Federasyonu iliçkilerinde Boru Hatlari Diplomasisi." Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Harp Akademileri Komutanligi, 2011.
Kaya, Ömer Faruk. "2010 ve Sonrasi Türkiye ve Rusya îliçkileri." Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Giresun Üniversitesi, 2020.
Kazdal, Melih. "Adalet ve Kalkinma Partisi Dönemi Türkiye-Rusya iliçkileri (2002-2017): Diç Politikada Çatiçma ve Iç Birligi."Journal of Awareness 3/2 (2018): 51-62.
Khamzaeva, Farida. "Türkiye-Rusya Ekonomik Iliçkilerinde Yeni Dönem: Karçilaçtirmali Bir Inceleme." Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Istanbul Medeniyet Üniversitesi, 2019.
"Kirim'in Ilhaki ve Geliçen Türkiye-Ukrayna Iliçkileri." Eriçim Tarihi: 19.08.2021. https://www.insamer.com/tr/?output=pdf&type=post&id=4525.
Kurban, Vefa ve Cabbarli, Hatem. "Türkiye-Rusya Iliçkileri ve Uçak Krizinin Türk-Rus Kamuoyuna Yansimalari." Ege Strateji Araptirma Dergisi 10/2 (2019): 105-118.
Minisker, Mert. "Türkiye-Rusya Uçak Krizi ve Krizin Türk Basininda Ele Aliniç Biçimi Ekseninde Türkiye-Rusya Iliçkileri." Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Abant Üniversitesi, 2019.
Ogan, Sinan. "Mavi Akim Projesi: Bir Enerji Stratejisi ve Stratejisizligi Örnegi." STRADlGMA 7 (2003): 1-20.
Ogan, Sinan. "Mavi Akim: Türk-Rus Iliçkilerinde Mavi Bagimlilik." (2006). Eriçim Tarihi: 15.06.2021. http://turksam.org/mavi-akim-turk-rus-iliskilerinde-mavi-bagimlilik.
Özbay, Fatih. "Soguk Savaç Sonrasi Türkiye-Rusya îliçkileri: 1992-2010." Bilge Strateji 2/4 (2011): 35-77.
Özbay, Fatih. "Türkiye-Rusya Iliçkilerinde Içbirligi ve Rekabet, 1992-2012." Atilla Sandikli ve Erdem Kaya (Ed.) Bölgesel Sorunlar ve Türkiye. Istanbul: BILGESAM Yayinlari, 2013.
"Putin'den 'Güney Akim' Bombasi." (2014). Eriçim Tarihi: 19.08.2021. ^ https://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/putin-den-guney-akim-bombasi-
g 27690439.
Q ^ "V
< о >a Sandikli, Atilla ve Semin, Ali. "Bütün Boyutlariyla Suriye Krizi ve Türkiye." Atilla Sandikli
■ © ve Erdem Kaya (Ed.). Orta Dogu'da Degipim ve Türkiye (Istanbul: BILGESAM
|152| Yayinlari, 2014).
Sariaslan, Fatma. "Türkiye'nin Rusya Federasyonu ile Iliçkilerinde Ekonominin Rolü." Avrasya Incelemeleri Dergisi 8/2 (2019): 174-216.
Sarikaya, Ekim. "Soguk Savaç Sonrasi Dönemden Günümüze Enerji Güvenligi Baglaminda Türk- Rus Iliçkileri." Yayimlanmamiç Yüksek Lisans Tezi, Yildiz Teknik Üniversitesi, 2019.
Sivip, Efe. "Enerji Politikalarinda Denge Arayipi, ABD-Rusya ve Avrupa Birligi Üfgeni: Türk Akim Projesinin Belirleyici Faktörleri." Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23/3 (2019]: 1373-1388. "Türk Akimi Dogal Gaz Boru Hatti Türkiye, Rusya ve Bölge Ifin Ne Anlam Tapiyor?." (2020]. Eripim Tarihi: 20.08.2021. https://tr.euronews.com/2020/01/08/turk-akimi-dogal-gaz-boru-hatti-turkiye-rusya-ve-bolge-icin-ne-anlam-tasiyor.
"Türk Akimi ve Akkuyu Görüpmeleri Askiya Alindi." (2015]. Eripim Tarihi: 20.08.2021. https://tr.sputniknews.eom/2 0151201/turk-akimi-akkuyu-nukleer-1019407826.html.
"Ufak Krizi Patladigindan Beri Erdogan ve Putin Neler Söylediler?." (2015]. Eripim Tarihi: 19.08.2021. https://www.cnnturk.com/dunya/ucak-krizi-patladigindan-beri-erdogan-ve-putin-neler-soylediler?page=2.
Yeltin, Hüseyin ve Ipik, Kübra. "Rekabetten Ipbirligine Giden Sürefte Türkiye-Rusya Ilipkilerinde Bir Test: Suriye Krizi." Uluslararasi Politik Araptirmalar Dergisi 3/3 (2017): 39-50.
Yepilot, Okan ve Özdemir, Burcu. "Putin Dönemi Türk-Rus Ilipkileri: Krizler Firsata Dönüpebilir Mi?." VII. Uluslararasi Karadeniz Sempozyumu: "Türk Rus Ilipkileri". (2017): 343-355.
Yildirim, Adem. "2002-2015 Yillari Arasinda Türkiye-Rusya Ilipkilerinde Enerji
Güvenligi." Yayimlanmamip Yüksek Lisans Tezi, Istanbul Gelipim Üniversitesi, 2019.
^ ^ ^
o
Q Z ö
a ^ ^
< O ^ P rg CQ Ot- v.0 ©
|153|
