CC BY
14RUSAD 8, 2022,127-136
Qeviri Makale - Translated Article Geli? - Received: 29.11.2022 Kabul - Accepted: 23.12.2022 Yaym - Published: 31.12.2022 doi: 10.48068/rusad.1211499
BiRiNCi DÜNYA SAVA$I ARiFESiNDE VE ESNASINDA RUS DONANMASI VE KARADENiZ BOGAZLARI*
© Kirill Nazarenkoa © £ev. Alperen Küfükdagdelenb
Öz
Bogazlar meselesi XIX. yüzyil boyunca Rusya imparatorlugu'nun gündeminde yer etmigtir. Özellikle 1877-1878 Rus-Türk Savagi'ndan sonra, Osmanli imparatorlugu'nun iyice gücünü kaybettigi bir dönemde bu mesele Rus dig politikasinin en önemli gündem maddelerinden biri haline gelmigtir. Birinci Dünya Savagi arifesinde vuku bulan uluslararasi krizler ve savag sirasinda istanbul'un bagka bir gücün eline gefebilecegi ihtimali Rusya'da endigelere sebep olmugtu. Böyle bir duruma engel olmak ve Karadeniz'e yabanci donanmalarin girigine izin vermemek ifin yapilacak bir fikarma harekäti kapsaminda istanbul Bogazi'ni iggal planlari hazirlanmigti. Bir fikarma harekätinin bagarili olabilmesi ifin baglica kogul (XX. yüzyilin baglarinda askeri denizcilik teorisyenlerinin de belirttigi gibi) denize häkim olmak; denize häkim olabilmenin temel önkogulu ise savagi kazanmaya muktedir bir muharebe gemisi filosuna sahip olmakti. Bu nedenle Karadeniz'de Rusya ve rakiplerinin (Türkiye ve Türkiye'nin lehine müdahale etmesi muhtemel görülen Avusturya-Macaristan) muharebe gemisi filolari arasindaki denge, fikarma harekäti ifin hazirlanmanin mantikli olup olmadigini belirleyen en önemli koguldu. 1910 yilina kadar Rusya imparatorlugu Karadeniz'deki üstünlügünü korudu, ancak Avusturya-Macaristan'da dretnotlarin ingasi ve bunlarin Türkiye tarafindan siparig edilmesi güf dengesini kökten degigtirdi. Bu nedenle 1880-1890'li yillarda fikarma harekätina aktif bir gekilde hazirlanildi, üstelik bizim görügümüze göre bu hususta en büyük bagari 18961897 yillarinda elde edilebilirdi. Fakat Rus yönetiminin dikkatini Uzak Dogu'ya kaydirmasi, Rus-Japon Savagi'nda alinan yenilgi sonra da Avusturya-Macaristan ve Türk donanmalarinin güflenmesi sebebiyle gefici olarak fikarma fikrinden vazgefmek zorunda kalindi. Birinci Dünya Savagi sirasinda fikarma harekäti tekrar gündeme geldiyse de bu fegitli nedenlerden dolayi gerfeklegemedi. Bu faligmada Rus- Karadeniz, Türk ve ayrica Avusturya-Macaristan muharebe gemileri güf dengesi afisindan incelenmigtir. Güf dengesinin daha iyi anlagilabilmesi ifin faligmanin sonuna Rusya, Türkiye, Avusturya-Macaristan'a ait gemilerin taktik ve teknik özelliklerini gösteren tablolar eklenmigtir.
Keywords: Rusya, Türkiye, istanbul ve £anakkale bogazlari, Karadeniz donanmasi, muharebe gemileri.
^ ^ ^
* Makalenin asil künyesi ifin bk. Назаренко К.Б., "Русский флот и черноморские проливы накануне и во время первой мировой войны", Проблемы истории и историографии. Сборник докладов межвузовской научной конференции, т.3, СПбГЭТУ «ЛЭТИ», 2015, с. 59-67. Online Sürümü: https://etu.ru/assets/files/sbornik-kafedry-ikgp_2015.pdf. Özgün metinde yer almayan öz ve anahtar kelimelerin Ingilizce ve Rusfasi yazar tarafin sonradan metne eklenmij, bunlarin Türkfeye tercümesi fevirmen tarafindan yapilmijtir. Orjininal metindeki dipnotlar fevirmen tarafindan dergi dipnot kurallarina göre orijinal künye bilgilerine sadik kalinarak yeniden uyarlanmijtir ve makaleye kaynakfa eklenmijtir.
a Prof. Dr., St. Petersburg State University, Institute of the History, St. Petersburg/Russia, k.nazarenko@spbu.ru b PhD candidate, St. Petersburg State University, Institute of the History, St. Petersburg/Russia, alperenkdd@gmail.com
BY-NC-ND
THE RUSSIAN NAVY AND THE BLACK SEA STRAITS BEFORE AND DURING THE FIRST
WORLD WAR
Abstract
The problem of the Black Sea Straits was on the agenda of Russian Empire policy throughout the XIX century. Especially after the Russo-Turkish War of 1877-1878, when the Ottoman Empire noticeably lost its power, this issue became one of the main ones in Russian foreign policy. In the conditions of international crises that took place on the eve of the First World War and during the war, the possibility of Istanbul falling into the hands of another power caused fears in Russia. A plan was prepared to capture the Bosphorus as part of an amphibious operation to prevent such a situation and prevent the access of foreign ships to the Black Sea. The key condition for the success of the amphibious operation (according to the ideas of naval theorists of the early twentieth century) was the possession of the sea, and the main prerequisite for the possession of the sea was a squadron of battleships capable of winning a general battle. Therefore, the ratio of the linear fleets of Russia and its opponents on the Black Sea (Turkey and Austria-Hungary, whose intervention in favor of Turkey was considered likely) was the most important condition determining whether it made sense to prepare a landing or not. Until 1910, Russia maintained dominance on the Black Sea, but the construction of dreadnoughts in Austria-Hungary and their order by Turkey dramatically changed the balance of power. Therefore, the amphibious operation was actively prepared in the 1880s-1890s, and in our opinion, the greatest success could accompany it in 1896-1897. Russian leadership's distraction to the Far East, the defeat in the Russo-Japanese War, and then the strengthening of the Austro-Hungarian and Turkish fleets forced them to temporarily abandon the idea of landing. Only during the First World War they were returned to them again, but for a number of reasons the landing was not carried out. This study examines the issue through the prism of the ratio of the linear forces of the Russian Black Sea, Turkish, and Austro-Hungarian fleets. For a better understanding of the balance of forces, tables of tactical and technical characteristics of battleships of Russia, Turkey and Austria-Hungary were added at the end of the study.
Anahtar Kelimeler: Russia, Turkey, Black Sea Straits, Black Sea Fleet, battleships.
РУССКИМ ФЛОТ И ЧЕРНОМОРСКИЕ ПРОЛИВЫ НАКАНУНЕ И ВО ВРЕМЯ ПЕРВОЙ
МИРОВОЙ ВОЙНЫ
Аннотация
о
а
^ Проблема черноморских проливов стояла на повестке дня Российской империи на
а ™ ^т протяжении XIX века. Особенно после русско-турецкой войны 1877-1878 гг., когда
э ™ Османская империя заметно потеряла могущество, этот вопрос стал одним из главных
сС оо \ц) |128|
в российской внешней политике. В условиях международных кризисов, имевших место накануне Первой мировой войны и во время войны, возможность попадания Стамбула в руки другой державы вызывала опасения в России. Были подготовлены планы захвата Босфора в рамках десантной операции, чтобы предотвратить такую ситуацию и не допустить прихода иностранных судов в Черное море. Ключевым условием успеха десантной операции (согласно представлениям военно-морских теоретиков начала ХХ века) было владение морем, а основной предпосылкой для владения морем была
эскадра линейных кораблей, способных победить в генеральном сражении. Поэтому соотношение линейных флотов России и ее противников на Черном море (Турции и Австро-Венгрии, вмешательство которой в пользу Турции считалось вероятным) было важнейшим условием, определявшим - имеет смысл подготовка десанта или нет. Вплоть до 1910 года Российская империя сохраняла господство на Черном море, однако строительство дредноутов в Австро-Венгрии и заказ их Турцией резко изменил соотношение сил. Поэтому в десантную операцию активно готовили в 1880-1890-е гг., причем на наш взгляд, наибольший успех мог сопутствовать ей в 1896-1897 гг. Однако отвлечение внимания русского руководства на Дальний Восток, поражение в русско-японской войне, а затем усиление австро-венгерского и турецкого флотов заставили временно отказаться от идеи десанта. Лишь во время Первой мировой войны к ним вернулись снова, но по ряду причин десант не был осуществлен. В данном исследовании рассмотрен вопрос через призму соотношения линейных сил русского Черноморского, турецкого, а также австро-венгерского флотов. Для лучшего понимания баланса сил в конце исследования добавлены таблицы тактико-технических характеристик линейных кораблей России, Турции, Австро-Венгрии.
Ключевые слова: Россия, Турция, Черноморские проливы, Черноморский флот, линейные корабли.
Bogazlari zapt etme meselesi, Rus siyasi ve askeri idaredlerinin planlarinda farkli baglamlarda birfok kez ortaya fikmi^tir. Fakat mesele daha 50k, politik ve operasyonel karar alma yetkisini haiz olmayan ki^ilerce gündeme getirilmi^tir. Neticede tarihfiler bogazlarin i?gali ile ilgili konu^malari ve bogazlari i?gal planlarini birbirinden titizlikle ayirt etmek zorunda kalmaktadir.
Tarihte fok ge^mi^e gitmeden, bu meselenin 1830-40'li yillarda fiiliyata gefirildigi §üphe götürmemektedir.1 Istanbul ve £anakkale bogazlarinin ele gefirilmesi ifin Aralik 1852 ile Ocak 1853 tarihleri arasinda yapilmasi öngörülen fikarma harekati plani, I. Nikolay tarafindan tasdik edilmi§; sonrasinda ise 1853'ün ba^larina dek tanzim edilmi^ti. £ikarmaya kara kuvvetlerinden 40 binden fazla asker katilmasi planlaniyordu, fakat operasyona ba^lama emri bir türlü verilememi^ti.2
Rusya'nin Kirim Sava^i'nda yenilmesi ve Karadeniz filosunu kaybetmesinden sonra durum tamamen degi§mi§ti. Dahasi 1870'li yillarda Ingiltere'de in§a edilen 16 zirhli gemi sayesinde Karadeniz'de Türk deniz güzcü Rusya'ninkinden katbekat üstün hale gelmi^ti.
о Q
Haliyle bu §artlarda Istanbul Bogazi'na bir fikarma operasyonu dü^ünmek
söz konusu (j
bile olamazdi. < pj
э ° T
Bogazlara bir fikarmanin mümkün olup olmayacagi meselesi, Rusya yönetimince 02 °°8® 1870'lerin sonunda tekrar masaya yatirilmi^ti; fakat fikarma harekati, ancak ve ancak |129 Osmanli Imparatorlugu'nun karada ve denizde herhangi bir organize direnf
1 G. A. Grebenshchikova, Rossiiskiiflot pri Nikolae I (Sankt-Peterburg: Ostrov, 2014), 587-596.
2 Grebenshchikova, Rossiiskii flot pri Nikolae I, 622-623.
göstermesinin mevzu bahis olmayacagi bir durumda, bagka bir deyigle tam föktügü zaman mümkün olabilirdi.3
1880'li yillarda Rus-Karadeniz zirhli filo ingasina baglanmasiyla eg zamanli olarak, bogazlara bir operasyon hazirligina girigilmesi fok sayida zorlu görevin üstesinden gelmeyi gerektirmekteydi.4
Bagarili bir fikarma harekätinin en önemli ön kogulu, denize häkim olmaktir. Bu mesele, askeri denizcilik literatüründe birfok kez tartigilmig ve A. Mahan'in ünlü faligmalarinda tanimlanmasi yapilmigtir.5 Söz konusu iddia ile ilgili sorunlari incelemek, bu faligmanin kapsami diginda oldugu ifin 19. yüzyil sonu 20. yüzyil baglarinda askeri denizcilik uzmanlarinin bu dügünceyi tartigmasiz bir gerfek olarak kabul ettiklerini belirtmek yeterli olacaktir. Ayrica deniz savaginda kilit rolü muharebe gemilerinin oynayacagi tartigmasiz kabul edilmekteydi. Nitekim Rus-Japon Savagi'nin tecrübeleri de bu fikarimi tamamen dogrulamaktaydi.
Bu nedenle Birinci Dünya Savagi arifesinde Bogaz'a fikarma harekätinin mümkün olup olmayacagi meselesini Rus-Karadeniz, Türk ve Avusturya-Macaristan donanmalari arasindaki zirhli güf dengesi afisindan degerlendirmek yerinde olacaktir. Ayrica belirtmek gerekir ki, 1880'li yillarda Avusturya-Macaristan'a Rusya'nin potansiyel dügmani gözüyle bakilmaktaydi. Avusturya-Macaristan donanmasinin Türkiye'nin yaninda bogazlarin savunmasina katilma ihtimali söz konusuydu.
1890'li yillarda durum Rus-Karadeniz donanmasi ifin oldukfa elverigli görünmekteydi. Donanma önce 1889'da hizmete giren "imperatritsa II. Yekaterina" tipinde üf zirhliya sahipti. Sonra 1894'te donanmaya bu tipteki dördüncü gemi "Georgiy Pobedonosets" dähil edilmigti. Ayrica donanmaya "Dvenadtsat Apostolov"(1892) ile "Tri Svetitelya" (1895) zirhlilarida eklendi. Türkler, bu güce fiilen hifbir gekilde kargi koyamazlardi. Zira 1870'li yillarda inga edilen gemilerin devri artik gefmigti, üstelik teknik afidan da berbat bir vaziyetteydiler. Ayni zamanda mürettebatlari da fiilen egitimden yoksundu. O dönemde Avusturya-Macaristan'in donanmasinda da zirhli bulunmuyordu. Buna mukabil Rus-Karadeniz donanmasi 1890'li yillarda fikarma harekäti ifin nispeten iyi bir hazirliga sahipti. Yine bu yillarda, fikarmanin bagarili olabilmesi ifin anahtar vazifesi gören kara ve deniz birliklerinin koordinasyonu istenilen düzeyde degildi. Bütün bunlarla birlikte, fikarmanin gerfeklegmesi ifin muhtemelen en uygun zaman, 1890'larin ikinci yarisinda, yani 1896 Girit olaylari ve 1897 Türk-Yunan 2 Savagi sirasindaydi. Gerfi, bogazlarda görünmesi halinde bir Rus fikarma harekätini ö imkänsiz hale getirecek olan ingiliz Akdeniz donanmasinin olaylara müdahil olma ihtimali
Q cn 2
her daim mevcuttu. Bu durum daima göz önünde bulundurulmug ve fikarma & as® operasyonunun ategli savunucularini dizginlemigti. Üstelik bu devirde Rus yönetiminin |130| dikkati artik Uzakdogu'ya kaymigti.6
3 R. V. Kondratenko, Morskaia politika Rossii 80-kh godovXIX veka (Sankt-Peterburg: LeKo, 2006), 23-26.
4 Kondratenko, Morskaia politika, 257-274.
5 A.-T. Mekhen, Vliianie morskoi sily na istoriiu. 1660-1783 (Sankt-Peterburg: Tipografiia Morskogo korpusa, 1895); Vliianie morskoi sily na Frantsuzskuiu revoliutsiiu i imperiiu (Moskova, Leningrad: Voenmorizdat, 1940).
6 Ayrintili olarak bk. A. V. Boldyrev, Chernomorskie prolivy vo vneshnei politike Rossii na rubezhe XIX - XX vv. (Avtoref. diss. kand. ist. nauk, MGU im. M. V. Lomonosova, 2003).
1902-1904 yillarinda Avusturya-Macaristan donanmasina "Habsburg" tipinde üf zirhli dahil edilmi^se de bunlar Karadeniz'deki Rus zirhlilari ifin ciddi bir tehdit olu^turmuyorlardi. Üstüne bu devirde Rus donanmasi "Rostislav" ve "Knez Potemkin-Tavrifeskiy" (Panteleymon] zirhlilariyla zenginle§tirilmi§ti. Sonra 1904-1906 yillarinda Avusturya, "Erzherzog Karl" tipinde üf zirhli daha in§a etti. Bu gemiler, kabiliyetleri afisindan Rus zirhlilariyla mukayese edilebilir halde idiler. Ancak Avusturyalilarin üf tam te^ekküllü ve üf zayif zirhlisi kar^isinda sekiz gemiyle Rus-Karadeniz donanmasi sayisal üstünlügünü korumaya devam etti. Port Arthur ve Tsushima'da Baltik donanmasina ait Pasifik filosunun tamamen yok olmasina nazaran Karadeniz'de durum Rusya lehindeydi. 1907'de Avusturyalilar tarafindan in^asina ba^lanan "Radetskiy" tipindeki üf zirhli bile durumu pek degi§tirmemi§ti. Sadece Avusturya ile Rus-Karadeniz donanmasi (zirhlilarin kalitesi göz önüne alindiginda] sadece sayica e§it duruma geldi. Yeni Avusturya gemilerinin ortaya fikmasi, "Yevstafiy" tipi iki yeni zirhlinin Rus-Karadeniz donanmasina katilmasiyla denge yeniden saglandi. Eger 1911 yili sonunda Avusturya-Macaristan ve Rus-Karadeniz donanmalari arasindaki güf dengesini eskimi§ ve zayif gemiler ("II. Yekaterina" ve "Dvenadtsat Apostolov" tipi Rusya gemileri ile "Habsburg"tipi Avusturya gemileri] harif tutuldugunda özetleyecek olursak; oran 6'ya 5, yani e§ite yakin olarak Avusturya lehineydi.
Osmanli Imparatorlugu, 1910 yilinda Almanya'dan iki zirhli satin aldi. Afikfasi bunlar Rus-Karadeniz donanmasinin "Rostislav" tipi gemilerin di^indaki zirhlilara kar§i kazanma §ansi bulunmayan "Brandenburg" tipi ("Turgut Reis" ve "Barbaros Hayreddin" olarak adlandirilan) eski gemilerdi. Bu tarihten kisa bir süre önce Türkler eski zirhli "Mesudiye'yi" modernize etmi^lerdi. Ancak modernizasyondan sonra silah ve zirh afisindan zirhli standartlarini tutmadigindan onu kruvazör sinifina dahil etmek gerekir. £ok afik ki Türk donanmasinin bu önlemleri Karadeniz'deki güf dengesini degi^tirmeye yetmiyordu.
Ancak drednotlarin in§a edilmeye ba^lamasi, Rus donanmasinin Karadeniz'deki egemenligini tehlikeye atmi^ti. 1910-1912 yillari arasinda Avusturya-Macaristan, ciddi sava§ kabiliyeti ile fark yaratan 12 adet 305 mm top ta^iyan "Viribus Unitis" tipi (nispeten dü§ük tonitolatoyla tam te^ekküllü d'retnot silahlari ta^iyorlardi] muharebe gemileri in§a etmeye ba^ladi. Rusya 1911 Ekiminde yakla^ik olarak Avusturyalilarin gemileriyle ayni silahlara sahip olan ama özellikle torpidolara ve top mermilerine kar§i daha dayanikli "Imperatritsa Maria" tipi üf muharebe gemisi in§a etmeye ba^ladi. Hakikaten de sava§ °
sirasinda gerfekle^ecek olan bir farpi^mada Avusturyalilar ciddi bir üstünlük elde z
edebilirlerdi. Zira onlarin muharebe gemileri dünyada ilk defa kulelerinde top ta^iyan a ™ ^
o ^
yükseltilmi§ hat §emasinca yerle§tirilmi§ burundan veya kiftan ana kalibreli alti topla ate§ g ™ m
kabiliyetine sahip gemiler iken Rus muharebe gemileri ise bunu sadece klasik hat §emasinca yerle§tirilmi§ üf top ile gerfekle^tirebiliyorlardi.
Daha tehlikelisi; Türkler, 1911 yilinda Ingiltere'den ana kalibrede ati§ kabiliyeti Rus muharebe gemilerininkinin iki katindan daha fazla olan "Re^adiye" tipinde iki tam te^ekküllü muharebe gemisi sipari§ ettiler. Yeni Türk gemilerinin 343 mmlik toplari, Rus muharebe gemilerine fok ciddi hasarlar verebilirdi. Teorik olarak "Re^adiye" tipindeki iki
CÄ ctf ©
|131|
Türk muharebe gemisi, "imparatritsa Maria" tipindeki ^ Rus muharebe gemisiyle kiyaslandiginda daha güçlüydü. Gerçi Türk hazinesindeki kaynak yetersizligi durumu degiçtirdi. Türkler, ikinci muharebe gemisinden neredeyse hemen vazgeçtiler. Fakat 1913'te "Reçadiye" tipine yakin bir muharebe gemisi inçasi için tekrar kontrat imzaladilar. ismi "Sultan I. Osman" olarak degiçtirilen ve ingiltere'de inçasi baçlangiç açamasinda olan Brezilya muharebe gemisi "Rio De Janeiro'yu" 1912'de satin aldilar. Bu geminin toplarinin 305 mm kalibre olarak seçilmesinin, Brezilya yönetiminin birikmiç mermi rezervini kullanabilmek için savaç gemilerinde geleneksel ana kalibreyi muhafaza etme arzusundan ileri geldigi söylenebilir. Ana kalibredeki silahlarin sayisinin 14'e çikarilmasi gemi gövdesinin uzatilmasini zorunlu kildi ki bu durum tonilatonun artmasi ve ana zirh kemerinin kalinliginin incelmesi ile sonuçlandi. Bu gemi, "Reçadiye'den" biraz zayif olmasina ragmen hiçbir açidan Rus muharebe gemilerinden geri kalmamaktaydi. Eger Türkiye'nin gemi inça planlari baçariyla sonuçlansaydi, 1914'te inçasina baçlanan dördüncü Rus-Karadeniz muharebe gemisi "imperator I. Nikolay'a" ragmen bile Türk muharebe gemisi filosunun gücü Rus-Karadeniz donanmasinin gücünü açacakti.
Türkiye'nin gemi inça planlarina karçilik olarak Rus hükümeti Arjantin ve §ili için ABD ve ingiltere'de inça edilen "Rivadavia" (iki adet] ve "Almirante Latorre" tipi muharebe gemilerini satin alma imkânlarini bile gözden geçirdi. Ülkemiz tarafindan bu muharebe gemilerinin alinmasi durumunda Rusya ve olasi dü^manlarinin öngörülen filolarini karçilaçtiracak olursak; kabul etmek gerekir ki bu muharebe gemileri, "Reçadiye" ve "Sultan I. Osman" gemilerine karçi koyabileceklerdi. "Rivadavia" tipi gemiler, daha kalin bir zirha sahipti ve silah kapasitesi açisindan "imperatritsa Maria" tipi Rus muharebe gemilerinden daha açagi degillerdi. "Almirante Latorre" ise zirh gücü eçit olup "Reçadiye'den" daha üstün ve fevkalade g^lü silahlara sahipti.
Türkiye, sipariç edilen muharebe gemilerinden hiçbirini almaya muvaffak olamadi. "Reçadiye" Birinci Dünya Savaçi'nin baçinda istimlak edildi ve ingiliz donanmasinda "Erin" ismiyle hizmet etti. "Sultan I. Osman" da ayni akibete ugradi ve "Agincourt" ismini aldi. "Reçadiye" tipindeki ikinci muharebe gemisi ise kizaktayken söküldü. için buraya varacagi asla öngörülememi^ti. Eger savaç birkaç ay daha geç baçlamiç olsaydi o zaman Türkler "Reçadiye" ve "Sultan I. Osman'i" edinmiç olacaklardi. Oysa Rus-Karadeniz donanmasina ilk muharebe gemisi ancak 1915 Mayisinda, ikinncisi ayni yilin Ekim ayinda, üçüncüsü ise ancak 1917 Haziraninda katilmiçti. Buna mukabil, Rusya tarafindan satin 3 alinan muharebe gemilerinin Karadeniz'e geçiç ihtimalleri belirsizlikten daha da öteydi. z Zira Türkiye'nin söz konusu gemilerin bogazlardan geçiçine izin verebilecegi bir durumu a ™ z tasavvur etmek çok g^tür.
g ф Türk donanmasina Alman muharebe kruvazörü "Goeben'in" (Yavuz Sultan Selim]
|132| dâhil olmasiyla 1914-1915 yilinda gerçekleçen olaylar, Türklerin iki modern muharebe gemisine sahip olmasinin Rus-Karadeniz donanmasinin baçina ne derece büyük sorunlar açacagini göstermi^tir. Bu gemi, zirh ve silah açisindan muharebe gemilerinden daha zayifti. Buna ragmen Rus muharebe gemilerinin hizmete giriçine kadar eskimiç dretnot öncesi muharebe gemilerinden oluçan Rus-Karadeniz donanmasi için son derece tehlikeli
bir rakip olarak kaldi. "Imperatritsa Maria" sonra da "Imperatritsa II. Yekaterina'nin" donanmaya dâhil olmasi, Rus donanmasina denizdeki egemenligini geri kazandirdi.
1910-1915 yillari arasi Istanbul Bogazi'na yapilacak çikarma harekâti planlarinin Rus donanmasinin askerî denizcilik uzmanlari tarafindan neden çok riskli olarak nitelendirildigi belli oluyor. Dogal olarak, finansmanin yetersiz oldugu koçullarda hiç kimse bile isteye böyle riskli bir harekâta dâhil olmak istemezdi. Nitekim 1912 sonbaharinda Türk ordusunun Bulgarlar tarafindan yenilgiye ugratilmasi durumunda, "Hiristiyan ahaliyi korumak için" 5 bin Rus askerinden oluçan bir müfrezenin Istanbul'a nakli hususu diçiçleri bakanligi tarafindan gündeme getirildiginde Rus-Karadeniz donanmasinin böyle mütevazi bir birligin bile nakli için gerekli araç gereçten yoksun oldugu anlaçildi.7 Fakat problem beklenmeyen bir taraftan ortaya çikmiçti; Birinci Balkan Savaçi sirasinda Bulgaristan neredeyse bogazlara hâkim oluyordu. Dolayisiyla Rus birligi Hiristiyan ahaliyi korumak yerine Bulgar askerlerinin Istanbul'a giriçini engellemek zorunda kalabilirdi.
Bogazlarin yabanci ellere geçebilecegi anlaçildiginda çikarma hazirliklari tekrar baçlatildi. 1914 >ubat'inda yüksek çurada Arjantin ve §>ili için ABD ve Ingiltere'de inça edilen ûç muharebe gemisinin satin alinmasi da dâhil olmak üzere Rus-Karadeniz donanmasinin çikarma operasyonuna hazirlanmasi hususu ele alindi.8
Birinci Dünya Savaçi'nin baçlamasi ve Türkiye'nin savaça dâhil olmasindan sonra bogazlar meselesi tekrar gündeme geldi. Literatürde savaçan koalisyonlar için bogazlarin önemi geniç bir çekilde tartiçilmaktadir. Bir bakiç açisina göre; Alman karçiti koalisyon ülkeleri tarafindan Çanakkale ve Istanbul bogazlarinin içgali, Türkiye'yi hizli bir çôk^e götürecek, silah ve askeri teçhizat açisindan Rusya'ya ciddi bir yardim saglanarak savaçin seyrini ïtilaf Devletleri lehine çeviren bir dönüm noktasi olacakti. Bu nedenle Rus yönetiminin bütün g^lerini bogazlarin içgaline göndermeyi reddetmesi, büyük bir hata olarak degerlendirilebilir.9 Benzer bakiç açisi detayli bir çekilde literatürde dile getirilmektedir.10
Göz önüne almak gerekir ki; Rusya'nin müttefiklerinin Çanakkale Bogazi'ni içgal te^ebbüsleri (>ubat 1915-Ocak 1916], Ingiliz-Fransiz kuvvetlerinin baçarili olmasi durumunda Rusya'nin bogazlardan mahrum kalacagina dair Rusya Diçiçleri Bakanligi'nda tekrar bir endiçeye sebep oldu.
Rus yönetimince bogaza bir çikarma operasyonu savaç boyunca tartiçildi. 0
Operasyon tekliflerini ortaya atanlar diplomatlar olurken deniz ve özellikle kara a
kuvvetleri komutanligi daha ölçülü bir tavir takindi. A.V. Kolçak'in 1920'de verdigi ifadeye ù
göre; Romanya'nin tarafsiz kalmasi çartiyla 1917 baharinda gerçekleçtirilmesi dü^ünülen S ° « bogaza çikarma harekâti için 1916 yazinda planlar kuruldu. Ancak Romanya'nin savaça 0Ä ^®
|133|
7 Iu. Luneva, Bosfor iDardanell: TainyeprovokatsiinakanunePervoimirovoi voiny (1908-1914) (Moskova: 2010], 136137.
8 Luneva, Bosfor i Dardanelly: Tainye provokatsii, 203-209.
9 Bu bakiç açisi en belirgin haliyle çu çaliçmada tasvir edilmiçtir: P. V. Multatuli, Gospod' da blagoslovit reshenie moe..., (Sankt-Peterburg: Satisie, 2002].
10 S. P. Borisevich, "Voenno-politicheskoe rukovodstvo Velikobritanii i bor'ba za Chernomorskie prolivy v gody Pervoi mirovoi voiny. 1914-1916" (Avtoref. diss. kand. ist. nauk, Ussuriiskii gosudarstvennyi pedagogicheskii institut, 2003].
dahil olmasi ve askeri bajarisizligi, Rus güflerinin kaymasina sebep olmuj ve planlanan fikarma harekatini erteletmijti. 1917 yili bajinda fikarma fikri P.N. Milyukov tarafindan destekleniyordu. Fakat if politikadaki gelijmeler yüzünden artik fikarma harekatinin gerfeklejtirilmesi imkansizdi.11
Genel olarak bir fikarimda bulunmak gerekirse, Birinci Dünya Savaji öncesinde ve savaj sirasinda bogaza bir fikarma harekatinin askeri uzmanlarca (hem deniz kuvvetleri uzmanlari hem kara kuvvetleri uzmanlari) fok riskli oldugu afikfa belirtilmijti. Kara kuvvetleri komutanligina gore Rusya'nin bajlica düjmanlari olan Almanya ve Avusturya-Macaristan'in karada yenilgiye ugramasiyla savaj sona erecekti. Dolayisiyla bogazlar gibi merkezden uzak bir bölgede yapilacak olan operasyon ifin büyük bir güf ayrilamazdi.
Bu harekatin bajlica taraftarlari, meseleyi genel politik zaviyeden ele alan ama meselenin askeri-teknik problemlerine vakif olmayan Rusya'nin di§i§leri olmujtur. Bogazlara yapilacak olan harekatin reddedilmesinin temel sebebi ise söz konusu dönemde böyle ciddi bir operasyonu gerfeklejtirmek ifin Rus kara ve deniz kuvvetlerinin genel olarak yetersiz olmasiydi.
Tablo 1: Avusturya-Macaristan, Türk ve Rus-Karadeniz donanmalarindaki zirhlilarrn özellikleri
Gemi tipleri Yevstafiy (Rusya) Panteley mon (Rusya) Rostislav (Rusya) Tri Svetitelya (Rusya) Dvenadtsat Apostolov (Rusya) Brandenburg (Türkiye/ Almanya)12 Mesudiye (Türkiye/ ingiltere) Radetskiy (Avusturya- Macaristan) Erzherzog Karl (Av.-Mac.) Habsburg (Av.-Mac.)
ronilato 13950 13450 11000 14100 8700 10700 9700 15900 10650 8250
Hiz, knot 16 16 16 16 15 16 17 20,5 20,5 19,5
Ana kalibre silahlar 4 x 305 mm 4 x 203 mm 4 x 305 mm 4 x 254 mm 4 x 305 mm 4 x 305 mm 6 x 280 mm 2 x 234 mm 4 x 305 mm 8 x 240 mm 4 x 240 mm 3 x 240 mm
Orta kalibre silahlar 12 x 152 mm 12 x 152 mm 8 x 152 mm 8 x 152 mm13 4 x 152 mm 6 x 105 mm 12 x 152 mm 20 x 100 mm 12 x 190 mm
Kemer zirhi mm(max) 230 230 368 (180-240) * 457 (250-220) ** 356 (170-200) ** 400 (200-270) * 300 (100-120) 230 210 220
Kule zirhi mm(max) 254 254 254 (130-170) * 406 (225-190) ** 305 (150-170) ** 300 (150-200) * 152 (50-60) *** 250 240 210
Nicelik, adet 2 1 1 1 1 2 1 3 3
Kizaga konma Ekim-Kasim 1904 1898 1895 1891 1888 1890 1872 Ey.-Kas. 1907 Ocak1909 19021904 18991901
Suya indirme Nisan- Ekim 1906 1900 1896 1893 1890 1891 1874 Ey. 1908 Tem. 1909 Nis. 1911 19031905 19001902
Hizmete Mart-Mayis 1911 1905 1899 1895 1892 1894 1875, 1903'te temelli modernize edildi. Haziran 1910 Ocak1911 Eylül 1911 19061907 19021904
Q ^ ^
< g >- * £elik zirh, daha sonraki zirhlilarda kullanilan Krupp zirhina göre mermilere karji yaklajik 1.5-2 kat daha düjük
§ ra" © dirence sahipti. Parantez ifinde Krupp zirhina ejdeger zirh kalinligi gösterilmektedir.
- ** Bilejik zirh, daha sonraki zirhlilarda kullanilan Krupp zirhina göre mermilere karji yaklajik 1.8-2.1 kat daha düjük
|134|
dirence sahipti. Parantez ifinde Krupp zirhina ejdeger zirh kalinligi gösterilmektedir.
*** Demir zirh, daha sonraki zirhlilarda kullanilan Krupp zirhina göre mermilere karji yaklajik 2.5-3 kat daha düjük dirence sahipti. Parantez ifinde Krupp zirhina ejdeger zirh kalinligi gösterilmektedir.
11 V. Urban, "Mog li poiavit'sia Kolchak-Bosforskii", VPK, Voenno-promyshlennyi kur'er, Obshcherossiiskaia ezhenedel'naia gazeta, (30 Agustos 2006), http://vpknews.ru/articles/5405.
12 Egik fizgi ile gemiyi siparij eden ülke ve geminin inja edildigi ülke (eger farkliysalar) belirtilmijtir.
13 1911'de yeni silahlarla donatildiktan sonra.
Tablo 2: Avusturya-Macaristan, Turk ve Rus-Karadeniz donanmalarindaki muharebe gemilerinin ozellikleri
Gemi tipleri imperator Nikolay I (Rusya) imperatritsa Maria (Rusya) Re?adiye (Turkiye/ ingiltere) Sultan Osman I (Turkiye/ ingiltere) Viribus Unitis (Avusturya- Macaristan) Goeben (Almanya) Rivadavia (Arjantin/ ABD) Almirante Latorre (Sill/ ingiltere)
Tonilato 28500 25400 25250 30250 21600 25400 30 700 32500
Hiz, knot 21 21 21 22 20 28 22,5 22,5
Ana kalibre silahlar 12 x 305 mm 12 x 305 mm 10 x 343 mm 14 x 305 mm 12 x 305 mm 10 x 280 mm 12 x 305 mm 10 x 356 mm
Orta kalibre silahlar 20 x 130 mm 20 x 130 mm 16 x 152 mm 20 x 152 mm 12 x 150 mm 12 x 150 mm 12 x 152 mm 16 x 152 mm
Kemer zirhi mm(max) 260 260 305 230 280 270 305 230
Kule zirhi mm(max) 250 250 280 305 280 230 305 254
Nicelik, adet 1 3 2 1 4 1 2 1
Kizaga konma Haziran 1914 Ekim 1911 Agustos-Aralik 1911 Eylul 1911 Tem.-Eyl 1910 Ocak1912 (2 adet) Agustos 1909 Mayis-Temmuz 1910 Kasim 1911
Suya indirme Ekim 1916 Ekim 1913 Nisan 1914 Mayis 1914 Eylul 1913 2. kizakta sokuldu Ocak1913 Tem. 1911 Mart-Kasim 1912 Ocak1914 Mart 1911 Agustos-Eylul 1911 Kasim 1913
Hizmete giri? Girmedi Mayis 1915 Ekim 1915 Haziran 1917 Agustos 1914 Agustos 1914 Aralik 1912 Tem. 1913 Tem. 1914 Aralik 1915 Temmuz 1912 Agustos 1914 Mart 1915 Eylul 1914
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazarlar, makaleye e?it oranda katki saglami? olduklarini beyan etmektedirler.
3. fikar £ati$masi Beyani: Yazarlar, herhangi bir fikar fatijmasi olmadigini beyan etmektedirler. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The authors declare they have contributed equally to the article.
3. Competing interests: The authors declare no competing interests.
^ ^ ^
.
BIBLIOGRAPHY g
Boldyrev, A. V. Chernomorskie prolivy vo vneshnei politike Rossii na rubezhe XIX - XX vv. Q ^ z
< ™
Avtoref. diss. kand. ist. nauk, MGU im. M. V. Lomonosova, 2003. g ° oa
Q- 00 ©
Borisevich S. P. "Voenno-politicheskoe rukovodstvo Velikobritanii i bor'ba za Chernomorskie -
|135|
prolivy v gody Pervoi mirovoi voiny. 1914-1916." Avtoref. diss. kand. ist. nauk, Ussuriiskii gosudarstvennyi pedagogicheskii institut, 2003.
Grebenshchikova, G. A. RossiiskiiflotpriNikolae I. Sankt-Peterburg: Izd. Ostrov, 2014. Kondratenko, R. V. Morskaia politika Rossii 80-kh godov XIX veka. Sankt-Peterburg: Izd. LeKo, 2006.
Luneva, Iu. Bosfori Dardanelly. Tainyeprovokatsii nakanune Pervoi mirovoi voiny (1908-1914). Moskva: 2010.
Mekhen, A.-T. Vliianie morskoi sily na Frantsuzskuiu revoliutsiiu i imperiiu. Moskva. Leningrad: Voenmorizdat, 1940.
Mekhen, A.-T. Vliianie morskoi sily na istoriiu. 1660-1783. Sankt-Peterburg: Tipografiia
Morskogo korpusa, 1895. Multatuli, P. V. Gospod' da blagoslovit reshenie moe. Sankt-Peterburg: izd. Satisie, 2002.
Urban, V. "Mog li poiavit'sia Kolchak-Bosforskii." VPK, Voenno-promyshlennyi kur'er, Obshcherossiiskaia ezhenedel'naia gazeta (30 Agustos 2006), http://vpknews.ru/articles/5405.
* *
o
Q Z Ö
a ™ ^
< o ^ g ° «
Qi 00 ©
|136|
