CC BY
15RUSAD 8, 2022,1-15
Araçtirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 02.12.2022 Kabul -Accepted: 27.12.2022 Yaym - Published: 31.12.2022 doi: 10.48068/rusad. 1213536
1741 ÏHTÏLALÏ VE ÏNGÏLTERE'NÏN RUSYA POLÏTÏKASININ iFLASI
© Ahmet BÛYÛKAKSOYa Oz
18. yuzyilda buyuk devletler statusune giren Rusya'nin ingiltere (Britanya) ile olan ilijkileri çalkantili olmuj hatta iki devlet arasindaki ilijkiler kopma noktasina dahi gelmijti. Ancak 1727 yilinda II. George'un tahta geçmesinden sonra ingiliz ve Rus ilijkilerinde gozle gorulur bir gelijme yajanmijtir. Zira Rusya, ingiltere'nin kita Avrupa'sindaki politikalari için buyuk bir ehemmiyet kesp etmeye bajlamij ve bu yuzden de iki devlet arasindaki ilijkiler gittikçe gelijmijtir. Ozellikle de Rusya'nin, Avusturya ile ilijkilerini iyi bir seviyede tutmasi, ingiltere'nin tarihî rakibi olan Fransa'nin hirslarina ket vurmasi için onemli bir amildi. Ancak Rusya'yi kita tasavvurlarinda kullanmak isteyen tek devlet ingiltere degildi. Fransa da Avusturya'yi parçalamak gayesinde Rusya'dan istifade etmek istiyordu. Bunun için 1730'larin sonundan itibaren hummali bir çalijma yapmaya bajladi. Fransa bir yandan Rusya ile iyi ilijkiler kurmaya çalijirken bir yandan da Rusya'yi zor durumda birakacak hamleler yapiyordu. Bu jekilde 1741 yilinda once isveç-Rusya Savaji'ni çikardi ve bu savajin sonrasinda da ingiliz ve Avusturya yanlisi hukumetin dujmesine yol açan ihtilali hazirladi. 1741 ihtilali, ingilizlerin, Rusya'ya dair tasavvurlarinin hepsini suya dujurdu ve ingilizler yillar boyu Ruslardan istedikleri gibi istifade edemediler. Ancak eski pozisyonlarini kazanmak için çabalar da harcadilar. En sonunda ingiltere, Rusya'yi Avusturya Veraset Savajlari'na dahil ettiginde her jey için artik çok geçti. Zira barij gorujmeleri bajlamijti. Burada Avrupa'nin iki rakip devletinin Rusya uzerinde nasil bir rekabete girdigi ve bu rekabetten galip çikan devletin Fransa oldugu anlajilmaktadir. Fransa 1740-1748 yillari arasinda gerçeklejen Avusturya Veraset Savajlari'ndan Rusya'yi uzak tutabilmeyi bajarmijti. Bu da ingiltere'nin Rusya siyasetinin nasil iflas ettigini gostermektedir. ijbu çalijmada 1741 ihtilali'nin Fransa için ne kadar buyuk bir bajari, ingiltere içinse ne kadar buyuk bir bajarisizlik oldugu anlatilmaya çalijilacaktir.
Anahtar kelimeler: Rusya, ingiltere, Fransa, Avusturya Veraset Savajlari, Elizabeth Petrovna.
^ ^ ^
a Dr. Ôgr. Uyesi, Millî Savunma Universitesi ATASAREN, Harp Tarihi Abd. tstanbul/Turkiye, ahmetbuyukaksoy@hotmail.com
BY-NC-ND
1741 REVOLUTION AND THE COLLAPSE OF ENGLAND'S RUSSIAN POLICY
Abstract
As a rising power in 18th century Russia's relations with England was turbulent one, as both it was at a breaking point. However, when in 1727 George II, ascended to English throne, Anglo-Russian relations were improved significantly. For, Russia become crucial for England's continental policies and which is why relations between two states were improved. Especially, Russia's relations with Austria were important for containing the ambitions of England's historical rival, France. However, England was not the only state to use Russia for its continental plans. France wanted to use Russia in order to crush the Austria. Therefore, France worked with a great effort to achieve its goals. France while was trying to establish good relations with Russia, it was trying to undermine it. Thus, it managed to foment the Swedish-Russian War in 1741. This war also paved way for 1741 Revolution which caused the downfall for government that leaned to Austria and England. 1741 Revolution foiled England's plans for Russia and for years, English government was not able to use Russia for its goals. But they tried to regain their former position. When at last England managed to include Russia to Wars of Austrian Succession, it was too late. For peace negotiations were begun. It is clear that two rival states of Europe have emulation for Russia and France was the winner of this competition. France managed to keep Russia away from the Wars of Austrian Succession of 1740-1748. This is the failure of England's Russian policy. This present study tried to show that 1741 Revolution was a great success for France, and a huge fiasco for England.
Keywords: Russia, England, France, Wars of Austrian Succession, Elizabeth Petrovna.
ДВОРЦОВЫЙ ПЕРЕВОРОТ 1741 ГОДА И КРАХ РУССКОЙ ПОЛИТИКИ АНГЛИИ
Аннотация
Отношения России с Англией (Великобританией) в XVIII веке были бурными. Обе страны находились на переломном этапе. Однако, когда в 1727 году Георг II взошел на престол, англо-российские отношения значительно улучшились. Россия стала придавать большее значение политике Великобритании в континентальной Европе. В частности, сохранение Россией на хорошем уровне отношений с Австрией было важным фактором в сдерживании амбиций исторического соперника Великобритании — Франции. Однако Англия была не единственным государством, которое хотело использовать Россию в своих континентальных планах. В частности, Франция
о
^ прилагала огромные усилия для того, чтобы разбить Австрию, и лихорадочно работала ^ над этим с конца 1730-х годов. Вместе с тем Франция, пытаясь установить хорошие а ™ ^т отношения с Россией, делала шаги, которые ставили бы ее в затруднительное " ™ 5? положение. Так Франции удалось разжечь шведско-русскую войну в 1741 году. Эта
■-1 V ^
oi га © |2|
война, между прочим, проложила путь к дворцовому перевороту 1741 года и привела к падению правительства, склонявшегося к Австрии и Англии. Переворот сорвал планы Англии в отношении России, и в течение многих лет английское правительство не могло использовать Россию для своих целей. Они приложили усилия, чтобы вернуть себе прежние позиции. Но когда Великобритании, наконец, удалось включить Россию в войну за австрийское наследство, было уже слишком поздно, так как начались мирные переговоры. Очевидно, что два конкурировавших государства Европы
соперничали за Россию, и победительницей этого соревнования стала Франция. Франции удалось удержать Россию в стороне от войны за австрийское наследство между 1740 и 1748 годами. Это было провалом российской политики Англии. В настоящем исследовании предпринята попытка показать, что дворцовый переворот 1741 года был большим успехом для Франции и огромным фиаско для Англии.
Ключевые слова: Россия, Англия, Франция, Войны за австрийское наследство, Елизавета Петровна.
Ж Ж Ж
Giriç
"ingiltere ile tedafüi ittifak yapilmasi istegi zamaninda majesteleri tarafindan kabul edilmemiç olsa da siz, çariçe ile bu tür bir antlaçmaya girilmesine kralin karçi olmadigini dü:?ündügünüzü bildirecek ve çayet bu tür bir müzakere için adim atilirsa bunlarin makbul karçilanacagini da dü^ündügünüzü aktaracaksiniz."1
Ingiltere Kuzey Departmani Sekreteri Lord Harrington, Rusya'daki Ingiliz temsilcisi Claudius Rondeau'ya bu emirleri vererek, 1731'de baçlayan, 1733'te ticaret antlaçmasiyla geliçen Ingiliz-Rus yakinlaçmasini 1738 sonunda bir tedafüi ittifak ile taçlandirmak istedigini belirtmiçti. Ingilizlerin bu adimi atmasinin sebebi ayni yil Isveç'te irredentist çapkalilarin iktidara gelmesi ile Isveç, Ingiltere'nin en büyük rakibi olan Fransa'nin güdümüne girmesiydi.2 Kisa süre içerisinde Fransa, Kardinal Fleury'nin usta manevralari sayesinde Ingiltere'nin, Fransa'ya karçi bir denge unsuru olarak kullandigi Avusturya ile yakinlaçmaya baçlamiç,3 Osmanli Imparatorlugu'ndaki mümtaz konumunu yeniden elde etmiç4, Ispanya ile 1733'te "Aile Kompakti'ni" imzalamiç5 ve Lehistan Veraset Savaçlari'nda her ne kadar adayi Stanislaw'i Leh tahtina yerleçtirememiç olsa da Güney Italya'daki Napoli Kralligi'na bir Bourbon olan Don Carlos'u yerleçtirmiçti.6 Ayni zamanda Italya ve Kutsal Roma Imparatorlugu'nda attigi adimlarla da kita hâkimiyetini muhafaza edebilmiçti. Fransa bu çekilde 1730'larin sonuna gelindiginde Ingiltere'yi büyük ölçüde kita Avrupa'sinda izole etmeyi baçarabilmiçti.7
Bu noktada Avrupa'da Ingiltere'nin izolasyonunu kirmak için iki ülke kalmaktaydi. Bunlar Avusturya ve Rusya idi. Her ne kadar Ingiltere, Lehistan Veraset Savaçlari'nda
1 SbornikImperatorskogo russkogo istoriceskogo obsestva, C. LXXX (St. Petersburg, 1889), 402.
2 Ingiltere, Fransa'nin tsvef ile yanajmasi ve bir ihtimal Danimarka'yi da yanina fekebilmeleri ile bilhassa Kuzey Avrupa'nin hakimi olacagini düjünmekteydi. Sbornik, C. LXXX, 396. Dolayisiyla Ingiltere, Fransa'ya karji Kuzey'deki güf dengesinin korunmasi ifin Rusya'ya yanajmayi uygun görmüjtü. Sbornik, C. LXXX, 401-402. 18. yüzyilda Ingiltere'nin kita Avrupa'sindaki politikalari ekseriyetle Fransiz kudretini sinirlamak üzerine gerfeklejmijtir.
3 1739 Belgrat Antlajmasi'na mutavassit olmak suretiyle Fransa, Avusturya'ya adeta bir can suyu vermijtir. Ancak Fransa ve Avusturya arasindaki yakinlajmalar 1739 bajindan itibaren Ingiltere tarafindan hissedilir hale gelmijti. Bu yüzden Ingiltere, Rusya ile tedafüi ittifak girijimini Avusturya'dan saklama ihtiyaci hissetmijti. Sbornik, C. LXXX, 419.
4 1739 Belgrad Antlajmasi neticesinde Osmanli Imparatorlugu tarafindan Fransa'ya verilen kapitülasyonlar ila nihai hale getirilmijtir.
5 1700 yilinda Ispanya tahtina, Bourbon Hanedani'ndan V. Felipe (1700-1746) gefmijtir. Felipe, yegeni Fransa Krali XV. Lui (1715-1766) ile her ne kadar ilk bajta gergin ilijkiler tesis etmij olsa da daha sonradan Fransa ve Ispanya arasindaki ilijkiler düzelmijtir.
6 Lehistan Veraset Savajlari (1733-1736) sonucunda V. Felipe'nin oglu Don Carlos, Napoli krali yapilmijtir.
7 Arthur McCandless Wilson, French Foreign Policy During the Administration of Cardinal Fleury 1726-1743 (London: Cambridge University Press, 1936), 326.
Avusturya'ya kar§i olan taahhüdünü yerine getirmemi^8 ve Avusturya'yi Fransa cephesine kaptirmi§ olsa da Avusturya ve Rusya arasindaki "birligi[n] her zaman Fransa ifin büyük bir rahatsizlik" olacagini dü^ünmekteydi.9 Bu yüzden ingiltere, kendi güvenligi ifin hem iki devlet ile hem de iki devlet arasindaki iligkileri geli^tirmeye fali^ti.10 Ancak en kritik e§ik Avusturya Veraset Sava^lari idi. Kutsal Roma imparatoru VI. Karl'in (17111740] erkek varis birakmadan ölümüyle ve Fransa ve Prusya gibi devletlerin daha önce kabul ettikleri faydaci müeyyideyi tanimayarak, Habsburg Hanedani'nin mirasini payla^mak üzere harekete gefmi^lerdi.11 Avrupa'daki güf dengesini muhafaza etmek ve Fransa'nin "cihan hakimiyeti" politikalarina ket vurmak isteyen Ingiltere de Rusya'nin Avusturya'yi korumasini isteyecekti. Petersburg'daki ingiliz elfisi Edward Finch bu hususta fabalar harcarken ve bilhassa da iki devlet arasindaki tedafüi ittifakin imzalanmasi hususunda büyük mesafe kat etmi^ken, beklenmedik bir geli^me Ingiltere'nin Rusya siyasetinin iflasina yol afti. Bu hadise 1741 Ihtilali idi.
Bu fali^mada, Tarife Anna Ivanovna'nin (1730-1740] vefatindan sonra Ingiltere'nin, Rusya'da, mevcut Avrupa politikasini hayata gefirmek üzere attigi adimlardan bahsedilecektir. Daha sonra Ingilizlerin 1741 Ihtilali'nin bu adimlari nasil iskat ettigi belirtilecektir. Son olarak da ihtilal sonucunda tahta fikan Tarife Elizabeth'in (1741-1763] ilk dönemindeki Ingiliz-Rus ili^kilerinden bahsedilecektir.
1) % Hükümdarin Ölümü: 1740
1740 yili 18. yüzyil Avrupa tarihi ifin büyük bir dönüm noktasiydi. Ayni yil iferisinde Prusya Krali Friedrich Wilhem, Kutsal Roma Imparatoru VI. Karl ve Tarife Anna vefat etmi^ti. Üf ölümünde Avrupa siyasetini derinden etkileyecek sonuflari olacakti. Prusya tahtina, babasi tarafindan hakir görülen ve Ingiliz diplomatik yazi^malarinda da Fransiz yanlisi olarak telakki edilen II. (Büyük] Friedrich (1740-1786] gefmi^ti. O, Ingiltere Krali II. George'un (1727-1760] yegeni olmasi sebebiyle ingilizler tarafindan kazanilabilir görülmekteydi.12 Kutsal Roma imparatoru VI. Karl'in vefati ise bu üf vefat arasinda en problemli olaniydi. Her ne kadar müteveffa imparator, Habsburg mevrus topraklarinin kizi Maria Theresa'ya (1740-1780] kalacagini garanti eden "Faydaci Müeyyideyi" Avrupa'nin ba§ta Fransa olmak üzere muhtelif devletlerine imzalatmi§ olsa da bu beyhude bir faba olacakti. Zira VI. Karl'in vefati ile ortaya fikan bo^luk, diger devletlerin i^tahini kabartmi^ti. Anna Ivanovna'nin vefati da önemli sonuflar dogurmu^tur. £arifenin vefatindan sonra tahta, henüz bebek olan yegeninin oglu VI. Ivan (1740-1741] gefmi^ti. £arifenin vasiyeti geregi tahta sevgilisi Courland Dükü Ernest von Biron niyabet edecekti.13 Ancak dükün niyabeti uzun sürmedi ve Feldmare^al Münnich'in yapmi§ oldugu bir darbe ile dük ala^agi edildi. Bu §ekilde VI. Ivan'in annesi Mecklenburg
8 Derek McKay & H.M. Scott, Büyük Devletlerin Yükseli$i, çev. Eçref Bengi Özbilen (Istanbul: Dergâh, 2019), 179.
9 Sbornik, C. LXXX, 246.
10 Meselâ 1736 Haziran'inda Avusturya ve Rusya arasinda çikan sogukluktan mütevellit Ingiltere iki devletin arasini bulmasi için elçisine talimat vermiçti. Ingilizler iki devlet arasindaki birligin Avrupa'nin genel menfaatlerinin lehine oldugunu belirterek, aslinda bunun kendi lehlerine oldugunu ifade ediyorlardi. Sbornik, C. LXXX, 56.
11 Avusturya Veraset Savaçlari için bk. Reed Browning, The Wars of Austrian Succession (New York: St. Martin' Griffin, 1995).
12 Sbornik, C. LXXVI, 310.
13 Bu durum Ingiliz temsilcisi Edward Finch'in mektuplarinda uzun uzun anlatilmaktadir. Sbornik C. LXXXV, 295-312
dü^esi Anna Leopoldovna, grandük sifatiyla naibe oldu.
Bu üf ölümün birbirine bagli sonuflari olacakti. Maria Theresa'nin, Prusya'nin hak iddia ettigi Jülich ve Berg konusunda, Palatinat Elektörünü destekleyecegini ögrenen Büyük Friedrich, bunun kar^iliginda faydaci müeyyidenin mülga oldugunu ve Silezya kendisine birakilmadigi takdirde Avusturya'ya sava§ afacagini dani^manlarina deklare etti.14 Aslinda Friedrich'in fok daha önceden topraklarini geni^letmek üzere tasavvurlari vardi.15
Imparatorun ölümünün üzerine i^tahi kabaran tek ülke Prusya degildi. Avusturya'nin bu zayifliginin farkina varan Mare^al Belle-Isle, bari§ yanlisi Kardinal Fleury'e ragmen Avusturya'nin parfalanmasi ifin Fransa'nin Prusya ile beraber hareket etmesini saglamaya muvaffak olmu^tu. Belle-Isle, Kral XV. Lui'yi (1715-1766] Avusturya aleyhine Prusya ve imparatorluk tahtina namzet olan Bavyera Elektörü Karl Albert'i desteklemeye ikna etti. Diger taraftan Lehistan Veraset Sava^lari'nda oglu Don Carlos ifin Sicilyateyn Kralligi'ni elde eden ispanya "Kraliyet C^ifti", V. Felipe (1700-1746] ve Elizabeth Farnese, diger ogullari Don Felipe ifin Italya'daki Avusturya topraklarina göz dikmi^lerdi. Habsburg mirasi yikilmanin e^igindeydi.16
Prusya Krali'nin topraklarini geni^letmek üzere zengin maden yataklari olan Silezya'ya girdigi sirada ingiltere, halihazirda Fransa'nin müttefiklerinden biri olan Ispanya ile "Jenkins Kulagi" Sava^i'na girmi^ti. Ancak diger yandan ingiltere, Habsburg Mirasi'nin bölü^ülmesini istemiyordu. 1740, yilinda Parlamento'da yaptigi konu^mada II. George, ingiltere'nin, Fransa'nin gücünü dengelemek ifin Avusturya'ya muhtaf oldugunu ve bu yüzden de Prusya kralinin "kanatlarinin koparilmasi" gerektigi sonucuna vardi.17
Prusya'nin, Silezya'yi i?gal ettigi haberi geldiginde Londra, St. Petersburg'un tavrini ögrenmek istedi.18 Londra'nin emri gelmeden önce Rus hariciye vekili Kont Ostermann ile görü^en ingiliz elfisi Edward Finch, Rusya'nin, Habsburg mirasinin bölünmesine cevaz vermeyecegini ve ingiltere, Hollanda ve Rusya'nin atacagi ortak adimlar ile Prusya'yi i^galden vazgefirebilecegi dü^ündügünü ögrendi.19 Rusya ilk önce Prusya'ya i^galden vazgefip gefmeyecegini ögrenmek istiyordu.
Avusturya fok zor bir durumdaydi ve inkirazin e^igindeydi. Bir taraftan Fransa, bir taraftan Prusya ve bir taraftan da ispanya tarafindan tazyike edilmekteydi. II. George'un da zikrettigi üzere Fransa'nin gücünü dengelemek ifin Avusturya'nin varligi zaruri idi. 1740 yazinda St. Petersburg'a ingiliz büyükelfisi olarak tayin edilen Edward Finch'e verilen talimatlarda, Rusya ve Avusturya arasindaki ittifakin, ingiltere ifin ne kadar degerli oldugu ve bu ittifakin korunmasinin mutlak zaruriyet kesp ettigi belirtiliyordu.20 1740 sonunda patlak veren Avusturya Veraset Sava^lari'nda ingiltere, Rusya'nin Avusturya'ya fiili destek vermesini istiyordu.
14 Browning, The Wars, 39.
15 Browning, The Wars, 33.
16 McKay & Scott, Büyük Devletlerin Yükselifi, 197.
17 Browning, The Wars, 48-49.
18 Sbornik, C. LXXXV, 432.
19 Sbornik, C. LXXXV, 433-435.
20 Sbornik, C. LXXXV, 5-18.
2) ingiltere'nin Avusturya'ya Destek Arayi^lari
Rusya'nin faydaci müeyyidenin korunmasi yönündeki kararliligini ögrenen Ingiltere, 1741 ^ubat'inda Rusya'dan beklentilerini yükseltti. Ingiliz hükümeti adina Lord Harrington, Rusya'daki Ingiliz elfisi Edward Finch'e Rusya'nin bu konudaki tavrinin samimi olup olmadigini gözlemlemesini ve jayet Rusya samimi ise Avusturya'yi kurtarmak ifin en iyi yolun Rusya'nin Prusya'ya hatiri sayilir miktarda asker göndermesi hususunda falijmalar yapmasini bildirdi. Diger yandan Rusya'nin istegi üzerine Avusturya lehine Hollanda ile müzakereler yapan Ingiltere de bu konuda Rusya ile tam bir uyum ifinde olacakti.21 Kont Ostermann, Ingiliz elfisinin anlattiklarini fok dikkatle dinledi ve Ingiltere'nin isteginin yerine getirilmesi ifin daha somut bir plana ihtiyaf duydugunu belirtti. Finch, jimdilik böyle bir planin söz konusu olmadigini ama birkaf hafta iferisinde daha elle tutulur bir plan sunabilecegini düjündügünü belirtti. Bunun üzerine Kont Ostermann, faydaci müeyyidenin müdafaasi ifin Rusya'nin "düvel-i bahriye" olarak adlandirdigi Ingiltere ve Hollanda ile saglam bir ittifak kurmaya meyilli oldugunu belirtti. Eger Prusya krali dostane yöntemler ile yola getirilmezse, Rusya büyük bir orduyu sinirlara göndermeye hazirdi. Bu jekilde savaj 1741 yazindan önce biterdi. Ancak Rusya'nin bu tasavvurunun gerfeklejmesi ifin Ingiltere ve Hollanda'nin zaman kaybetmeden bir operasyon plani ortaya koymasi ve St. Petersburg'daki elfilerine tam yetki vermeleri gerekmekteydi.22
Savaj ciddilejmeye bajlayinca Ingiltere, Kont Ostermann'in ileri sürdügü dostane yöntemleri kullanmaya karar verdi ve bu yüzden de Viyana ve Berlin'deki temsilcilerine talimatlar gönderdi. Londra'nin iddiasina göre bu faydaci müeyyideden vazgefmek manasina gelmiyordu. Ingiltere'nin müzakere masasinda elini güflendirmesi ifin Rusya'nin derhal Prusya sinirina yiginak yapmasi gerekiyordu. Ingiltere bundan sonra Rusya ile bir operasyon plani hazirlamaya da hazirdi.23 Kont Ostermann, siginirlara yiginak yapilmasi talebine bir cevap vermedi ama Rusya'nin müzakereler tikandigi takdirde Ingiltere ile beraber hareket etmekten geri kalmayacagini belirtti.24
Rusya'nin faydaci müeyyideyi korumak yönündeki müspet tavri üzerine gerfekten de talep edildigi üzere Prusya'ya karji operasyon planlarini tartijmak üzere Saksonya'nin bajkenti Dresden'de bir kongre toplandi. Rus, Saksonya, Ingiliz ve Felemenk temsilcileri faydaci müeyyidenin müdafaa edilmesi ifin Prusya'ya karji jedit tedbirler ihtiva eden müzakereler yaptilar. Ingiltere, Rusya'yi bu konuda yanina fekmij gözüküyordu. Rus dij politikasina son derece hakim olan Kont Ostermann, Prusya'nin büyümesine izin vermeyecegini Ingilizlere deklare etmijti.25 Ancak Dresden müzakeresi Ingilizlerin bekledigi sonucu iki sebepten mütevellit veremedi. Bunlardan bir tanesi Dresden müzakeresinin istihbaratini alan Prusya kralinin alelacele Fransa ile anlajip, Avusturya karjiti cepheyi genijletmesiydi.26 Ikinci sorun ise Isvef'teki irredentist hükümetin
21 Sbornik, C. LXXXV, 480-481.
22 Sbornik, C. LXXXV, 490-495.
23 Sbornik, C. XCI, 20-21.
24 Sbornik, C. XCI, 51-56.
25 Sbornik, C. XCI, 56-62.
26 Browning, The Wars, 50-51.
Rusya'dan intikam almak ifin harekete gefmek üzere oldugu haberlerinin St. Petersburg'a gelmesiydi. Bu durum Ingilizlerin faydaci müeyyideyi korumak hususunda Rus yardimini bekletme giri^imlerine ket vurdu. 3) isvef Krizi
Ingiltere'nin Rusya ile iyi ili^kileri geli^tirme fabasinin ba§ka bir tezahürü de Isveflilerin Rusya'ya saldirma tasavvurlariyla ilgiliydi. 1738'de iktidara gelen ^apkalar hükümeti, Rusya'nin 1736-39 Osmanli Sava^lari'nda kaynaklarinin büyük kismini tükettigini dü^ündügünden intikam ifin tam da firsatin geldigi kanaatindeydi. Bu hususta Fransa'nin destegini alan isvef, 1721'de Büyük Kuzey Sava^lari'ni nihayete erdiren Nystat Antla^masi ile kaybettigi, Livonya ingirya ve Estonya gibi Baltik vilayetlerini istirdat edip, tekrar imparatorluk günlerini geri kazanacagini ümit ediyordu. Bu hususta Fransa'nin yani sira Prusya'nin ve Osmanli Imparatorlugu'nun da destegini alacagini hesapliyordu.27 Rusya'yi planlari ifin son derece mühim gören ingiltere, 1739 yilinda daha Avusturya Veraset Sava^lari patlak vermeden, isvef'teki yeni rejimin Rusya'ya saldirmak üzere planlar yaptigi haberini aldi ve bu istihbaratin derhal Rusya'ya aktarilmasini St. Petersburg'daki ingiliz elfisine emretti.28 Konuyu hem dönemin £arifesi Anna'nin gözdesi Courland Dükü hem de nafiz hariciye naziri Kont Ostermann ile görü^en Ingiliz elfisi, muhataplarinin bu istihbarati fok fazla önemsemediklerini ve kendilerine ziyadesiyle güvendiklerini mü^ahede etti.29
Avusturya Veraset Sava^lari'nin arifesinde vefat eden Claudius Rondeau'nun yerine tayin edilen Edward Finch'e verilen talimatlarda da Fransa'nin, isvef, Prusya ve Danimarka gibi ülkeleri Rusya'ya kar§i ki^kirttigi haberlerinin Rus yetkililerine aktarilmasi gerekiyordu.30 Kont Ostermann bir kere daha bu istihbarati fazla ciddiye almadi.31 Kral II. George, Ostermann'in bu kayitsizligindan son derece huzursuz oldu.32
Sava§ fikinca Avusturya'yi korumak ifin ugra^an Ingiltere ifin Rusya'nin rolü daha hayati bir hal almi^ti. Bu yüzden Londra'nin aldigi istihbarat adeta bir felaket niteligindeydi. Bu istihbarata göre Isvef, bir yandan Rusya'ya saldiracak, bir yandan da St. Petersburg'daki Fransiz elfisi Marki de La Chetardie ve Prenses Elizabeth'in cerrahi Lestock ile Avusturya yanlisi büyük dü§es aleyhine bir darbe yapacaklardi. Bu adim ile Rusya'yi tekrar izole bir devlet yapmakla kalmayip, pragmatik cepheden de sonsuza kadar mahrum edeceklerdi.33
Kont Ostermann bu sefer kendisine gelen istihbarati ciddiye aldi ve Ingiliz p
temsilcisine §öyle bir cevap verdi: "Isvef'e kar§i hazir 80 bin adamimiz vardir ve kisa g
sürede i^lerini bitirmeyi ümit edecegiz. Donanmalarinin tefhizi ifin bir emir verdiklerini ^ z duydunuz mu? Ingiliz donanmasina güvenebilir miyiz? Zira bizim donanmamiz g 8 03
Ot- 00 ©
|7|
27 Stewart P. Oakley, War and Peace in Baltic, 1560-1790 (London and New York: Routledge, 1992), 128-131.
28 Sbornik, C. LXXX, 491-494, 496-497.
29 Sbornik, C. LXXX 507.
30 Sbornik, C. LXXXV, 5-18.
31 Sbornik, C. LXXXV, 78.
32 Sbornik, C. LXXXV, 97
33 Sbornik, C. XCI, 25-27.
onlarinkine dayanacak güfte degildir?"34 Rusya afikfa ingiltere'nin o siralarda müzakere edilmekte olan tedafüi ittifak neticesinde Ingiltere'nin isvef'e kar§i deniz yardimi yapmasini istiyordu. Kont Ostermann, ingilizlerin Baltik'a bir filo gönderdikleri takdirde sava^in hizli bir §ekilde zaferle bitirilebilecegini ve Rusya'nin da Ingilizlerin istegi üzerine Avusturya'ya yardim ifin 40 bin adam gönderebileceklerini söyledi.35
Kralin, Hannover'e gitmesinden mütevellit36 ingiliz kanfilaryasi Ruslarin donanma talebine resmi bir cevap vermedi. Dolayisiyla burada inisiyatif almak Edward Finch'e kaldi. Finch, "bir zorunluluk olmadan" Ingiltere'nin 12 hat gemisini yalnizca "balikfilik" ifin Baltik'a göndermeyecegini söylemi^ti. Elfi bu cevabiyla Ingiltere'nin, Rusya isvef tarafindan fiili bir saldiriya ugramadan gemilerini gönderemeyeceginin altini fiziyordu. Finch'in bu cevabi Ostermann'i hif de memnun etmedi ve kont Ingiliz donanmasina ihtiyaf duyuldugunu hassaten vurguladi. Zira Finch'e göre her ne kadar Rus kara kuvvetleri fok iyi durumda olsa da deniz kuvvetleri iyi durumda degildi.37 Ostermann, Ingiliz deniz yardimini, Rusya'nin faydaci müeyyidenin korunmasinin §arti olarak görmü^tü.38
Edward Finch, Londra'dan herhangi bir talimat almadan, Kont Ostermann'a, ingiltere'nin uzun süredir Rusya'yi isvef'in hasmane tutumu hususunda uyardigini ve konjonktür elverdigi takdirde, ingiliz filosunun elbette Ruslarin yardimina gelebilecegi taahhüdünü verdi.39 Finch'in inisiyatifleri Londra tarafindan da makbul kar^ilandi. ingiliz di§ politikasinin önemli isimlerinden biri olan Newcastle Dükü Thomas Pelham-Holles, Edward Finch'e gönderdigi talimatlarda, ingiltere'nin ispanya ile olan savanna ragmen Rusya'ya isvef'e kar§i gereken imkan oldugu takdirde Baltik'a filo göndererek, böyle bir imkan olmadigi takdirde gemi yardiminin kar^iligi para vermek suretiyle yardim edecegini bildirdi. Ancak bunun kar^iliginda da ingiltere, Rusya'nin Avusturya'yi "ne zaman ve ne §ekilde" destekleyecegini ögrenecekti.40
ispanya Sava^i ve Fransiz tehdidi yüzünden ingilizler Baltik'a filo göndermeye istekli degildi. Para hususunda ise ingilizler elfilerine Ruslar bu konuyu dile getirmedikfe diretmemesi talimatini verdiler. Ancak Ruslar israr ederse para ödenecekti. Diger yandan ingilizler, Fransizlar tarafindan desteklenen isveflilerin Rusya'ya kar§i saldirgan tasavvurlari hakkinda, Rus devlet adamlarina aktarilmak üzere yeni istihbarat verdiler.41 ingilizlerin 1738'den beri yaptiklari uyarilar sonunda gerfekle^ti. 1741 yazinda isvef, Rusya'ya sava§ ilan etti. ingiltere'nin Avusturya'yi ve faydaci müeyyideyi koruma amaflarina bu sava§ büyük bir darbe vurdu. Zira Rusya'nin Avusturya'dan önce kendini dü^ünmesi gerekiyordu. Ancak bu sava§ ingilizlerin Rusya'yi Avusturya lehine yanlarina
34 Sbornik, C. XCI, 35,
35 Sbornik, C. XCI, 35-36.
36 II. George, elektorlugun durumunu tehlikede gordugunden mutevellit Hannover'i ziyaret etmek istemijti. Andrew Thompson, George II (New Haven and London: Yale University Press, 2012), 139.
37 Sbornik, C. XCI, 133.
38 Sbornik, C. XCI, 147-150.
39 Sbornik C. XCI, 150.
40 Sbornik, C. XCI, 167.
41 Sbornik, C. XCI, 183-185.
fekme siyasetinin iflasi anlamina gelmiyordu. Asil Iflas1741 Kasim'indaki darbeydi.42 4) ingilizlerin ihtilal Uyarilari
1741'de ihtilalin hemen öncesindeki hükümet her ne kadar fe^itli meselelerden ötürü fiili olarak, ingiltere'nin arzu ettigi üzere Avusturya'ya yardim edememi§ olsa da bebek £ar VI. Ivan adina ülkeyi yöneten ekip Avusturya yanlisiydi. Bu ekip, sabik naip Courland Dükü Ernest von Biron'un zamaninda yükselmeye ba§lami§ ve bu yükseli§ bebek farin döneminde zirveye ula§mi§ti. Baltik Almanlarindan olu^an bu ekip, Rusya'da "Vremen^ik" olarak adlandirilmaktaydi.43 Gefici nüfuz sahibi manasina gelen Vremen^iklerin iktidarda kalmasi Ingiltere ifin fok önemliydi. Zira bu ekibin lider kadrosu olan Büyük Dü§es Anna Lepoldovna, gözdesi Julia Mendgen ve Kont Ostermann, faydaci müeyyideyi destekliyordu. Dolayisiyla Rusya'da ya^anabilecek herhangi bir iktidar degi^ikligi, Ingiltere'nin Rusya üzerindeki tasavvurlarini akamete ugratabilirdi.
1741 baharinda Ingiltere'ye St. Petersburg'da bebek £ar ve Büyük Dü^ese kar§i bir darbe hazirlandigina dair haberler gelmeye ba^ladi. Buna göre isvef, Rusya'ya saldirdigi sirada St. Petersburg'da Fransiz yanlisi bir hizip, Büyük Petro'nun (1682-1725] kizi Elizabeth Petrovna lehine darbe yapacak ve iktidari ele gefirecekti. Bu plan neticesinde Isvef, Büyük Kuzey Sava^lari'nda kaybettikleri yerleri geri alacak ve yeni farife olan Elizabeth de iktidarini sürdürmek ifin Fransiz güdümlü bir siyaset izleyecekti. Kral II. George "Ortak dava ve Avrupa hürriyetinin muhafazasi" yani faydaci müeyyidenin korunmasi ifin son derece hayati olan bu istihbaratin, zaman kaybedilmeden Büyük Dü^ese aktarilmasini istedi.44
St. Petersburg'daki Ingiliz elfisi Edward Finch bu bilgiyi alir almaz büyük dü^esin e§i olan Brunswick Prensi Anton Ulrich ile bir görü^me yapti. Prens, Fransiz elfisi La Chetardie, Prenses Elizabeth ve Elizabeth'in doktoru olan Hannoverli Johann Hermann Lestock arasinda bir muhaberat olduguna dair istihbaratin kendilerine de geldigini söyledi. Prense göre, Elizabeth hakkinda §üpheler yogunla^irsa kendisi bir manastira kapatilabilir ama kendisi halk ve ordu tarafindan sevildigi ifin bu durum ters tepebilirdi. Ancak Prens Anton Ulrich'e göre fözüm, Feldmare^al Münnich gibi Elizabeth ile i§ birligi yaptigindan §üphelenildigi ki^ileri tutuklamakti.45
Finch, dürüst, müfik ancak tecrübesiz bir zat olarak gördügü Anton Ulrich'le yaptigi konu^madan sonra ondan fok daha tecrübeli bir devlet adami olan Hariciye Naziri Kont Ostermann ile de bu konuyla ilgili bir görü^me yapti. Kont, bu istihbarata fazla itibar 0
etmemi§ gibi görünmeye fali^sa da bu hususta ba^arili olamadi. Evvela yüz ifadesi a
endi^esini ele verdi. Daha sonra endi^esini itiraf etmek zorunda kalan kont, Prenses ^
Elizabeth'in cerrahi ve komplonun önemli aktörlerinden biri olarak telakki edilen Ss ° « Lestock'u tutuklamanin icap edip etmeyecegini sordu. Edward Finch, §imdilik böyle bir 0Ä ra"® adimin tehlikeli sonuflar dogurabilecegini ve bunun ifin ba§ka delillere ihtiyaf oldugunun
|9|
42 Sergei M. Soloviev, History of Russia, C. XXXVII, fev. Patrick J. O'meara (USA: Academic International Press, 1996), 72.
43 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Ba^langiftan 1917'ye Kadar (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2014), 296.
44 Sbornik, C. XCI, 21.
45 Sbornik, C. XCI, 98.
altini çizdi.46
Üstüne dü^eni yapan Finch için durum pek de iç açici degildi. Finch'e göre yaçli Ruslar, niyabet hükümetinden hiç de memnun degillerdi. Aslinda onlarin rahatsizliklari genel olarak Büyük Petro döneminden itibaren izlenen politikalardaydi. Hiçbiri St. Petersburg'da yaçamak istemiyor, Rusya'nin isveç'ten aldigi topraklari "çeytanî" olarak addediyor, yabancilardan hoçlanmiyor ve Rusya'nin eskiden oldugu gibi izolasyonist bir politika izlemesini arzuluyorlardi.47 Dolayisiyla mevcut hükümetin alaçagi edilmesini arzulayan çoktu. Böyle bir durum en çok Fransa'nin içine gelirdi. Zira Avrupa meselelerinden uzak bir Rusya, Fransa'nin Habsburg mirasini parçalama planlarini kolaylaçtiracak en önemli unsurlardan biriydi. Böyle bir durum ingiltere içinse bir felaket ve Ingiltere'nin Rusya politikasinin iflasi manasina gelirdi. Bu yüzden Finch, için altini kazimaya ve bilhassa La Chetardié'nin faaliyetlerini takip etmeye devam etti. Nitekim ingiliz elçisi, Fransiz meslektaçi ile Prenses Elizabeth arasindaki muhaberatin devam ettigini fark etti.
Durumu Kont Ostermann'a aktaran Finch ortada bir komplo oldugunu ima etmeye çaliçti ama bu sefer Ostermann'i biraz fazla kendinden emin buldu. Finch'in uyarilarina karçi Kont Ostermann, kayitsiz kaldi ve Prenses Elizabeth'in Rusya'ya ihanet etmeyecek kadar vatansever oldugundan dem vurdu. Bütün uyarilarina ragmen Büyük Dûçes ise gereken tedbirleri almiyordu. Derdini anlatamayan Finch, ingiltere'ye bir ihtilal ihtimalinin hiç de azimsanmayacak seviyede oldugunu söylemekten baçka bir çey yapamadi.48
ingilizler, Rus devlet adamlarina gereken uyarilari yapmiçlardi. Ancak ne büyük dûçes ne de Kont Ostermann bu uyarilara riayet ettiler. Finch, tehlikenin ne kadar büyük oldugunu fark etmiç ve gereken tedbirler alinmadigi takdirde hükümetin d^ecegini defaatle ima etmiçti. Ancak elçinin uyarilari gereken etkiyi yaratmadi. 1741 sonunda ingilizlerin korktuklari baçina geldi ve ihtilal gerçekleçti. 5) 1741 ihtilali ve ingiliz Politikasinin iflasi
25 Kasim/6 Aralik 1741'de gerçekleçen ihtilal sonucunda Çar VI. Ivan tahttan indirildi ve Büyük Petro'nun kizi, Çariçe Elizabeth (1741-1763] tahta çikti. Bu durum Fransa için büyük bir zafer ingiltere içinse hezimetti. Zira eski "Alman" hükümeti tamamen Avusturya yanlisiydi ve yeni Çariçe de Fransa'ya daha meyyal olacakti.49 Fransiz о elçisi La Chetardié, Çariçe tarafindan büyük bir hürmet görmekteydi.50 g isveç'in Rusya'ya saldirmasi ve akabinde gerçekleçen darbe aslinda Fransa'nin
Q ts, z Avusturya'nin boynuna geçirdigi "diplomatik ilmigin"51 bir parçasiydi. Bu çekilde Fransa,
< 14 >-
g S « Avusturya yanlisi Vremençiklerin, Avusturya'ya faal bir destek vermesini engellemiç, hem
ой ctf ©
|10| _
46 Sbornik, C. XCI, 100.
47 Sbornik, C. XCI, 108.
48 Sbornik, C. XCI, 272.
49 Soloviev, History of Russia, 54.
50 Sbornik, C. XCI, 356-357.
51 1741 Nisan'indan Eylül'üne kadar Fransa, Avusturya'yi yok etmek için diplomatik manevralar yapmiç ve Avusturya'yi oldukça müjkül bir duruma düjürmüjtü. Reed Browning, Fransa'nin bu manevralarini, "Fransa'nin Diplomatik Ilmigi" olarak adlandirmiçtir. Browning, The Wars, 55- 72.
de onlarin dü§ü§üne yol afacak sava^i ba§latmi§lardi.52
Diger yandan bu durum Ingilizler ifin büyük bir hezimet oldu. Evvela, Finch ile Ostermann arasinda müzakere edilen tedafüi ittifak projesi akim kaldi. Ikinci olarak da Büyük Dü§es Anna Leopoldovna, Prens Anton Ulrich, Kont Ostermann, Feldmare^al Münnich ve Julia Mendgen gibi ihtilaldan sonra vatana ihanetle suflanan isimler, Edward Finch'in kendilerini komplo konusunda uyardiklarini itiraf ettiler. Bu durum yeni £arifeyi hif de memnun etmedi.53 Hatta Tarife §ayet devrik hükümet Finch'i dinlemi§ olsaydi asla tahta gefemeyecegini de söylemi^ti. Finch nafile yere kendini savunmaya fali^ti ama netice itibariyla artik bir istenmeyen bir adam olarak Rusya'da daha fazla kalamazdi.54 Görüldügü üzere ingiltere'nin Rusya'daki durumu hif de iyi vaziyette degildi. Fransizlar Ingilizleri bu alanda maglup etmi^lerdi.
Yeni Tarife Elizabeth, tahta fiktiginda Kont Ostermann'in Avusturya yanlisi siyaseti sona erdirmek ve isvef ile olan sava^i bitirmek istedi. Ancak Elizabeth her ne kadar bari§ yanlisi olsa da Büyük Petro döneminde kazanilan topraklardan taviz vermeye razi degildi. La Chetardie iki ülke arasinda mutavassit olamadi ve her ne kadar Tarife tarafindan hürmet görmeye devam etse de nüfuzu git gide azalmaya ba^ladi.55
Bu durum üzerine ingiltere, §ansini yeni hükümet nezdinde denemek istedi. 1742 Nisan'inda Edward Finch'in yerine tayin edilen Sir Cyril Wich, yeni hükümetin Avusturya'ya tutumu kar^isinda nabiz yokladi. Ancak ara^tirmalari sonucunda elde ettigi istihbarat, Isvef ile sava§ devam ettigi sürece Rusya'nin Avusturya'nin yardimina gelmeyecegi yönündeydi.56
Sir Cyril Wich ile ayni dönemlerde Ingiltere hariciyesine bu dönemde yön veren isimlerden biri olan Lord Carteret57 Londra'daki Rus elfisi Nari^kin'e, £arifenin Moskova'dan, Avrupa meselelerine daha yakin olabilecegi St. Petersburg'a dönmesinin daha iyi olacagini ve "Macaristan Kralifesi ve bütün Avrupa'nin selametinin imparatorifenin Prusya ve Lehistan58 krallarina tavsiyede bulunmasina" bagli oldugunu bildirmi^ti. Eger Tarife Elizabeth, dedikodularda belirtildigi üzere dini ayin ifin Kiev'e giderse bütün yaz hifbir §ey yapilamaz ve faydaci cephenin dü^manlari amaflarina ula§mi§ olurdu. Ancak Rus hükümeti Nari^kin'e bu konulari Ingiliz muhataplariyla konu^mama emri vermi^ti.59
Ingilizlerin elini rahatlatan yukarida belirtildigi üzere darbe sonrasi hükümette büyük bir nüfuza sahip olan Fransizlarin, Isvef ile Rusya'yi bari^tiramadiklarindan mütevellit eski nüfuzlarini kaybetmeleriydi. Bunun üzerine Ingiltere, eski politikalarini yeni hükümet üzerinde de denemeye karar verdi. Kral II. George, Rusya'nin Avusturya
52 Browning, The Wars, 65.
53 Edward Finch, büyük düjese, onunla kart oynayacak, hatta o, Saksonya elçisi Kont Lynar ve Julia Mendgen arasindaki mukareneti bilecek kadar yakindi. Sbornik, C. LXXXV, 478-479; XCI, 110
54 Aslinda Finch uzun zaman önce kendi istegi üzerine geri çagirilmiç ama çeçitli çartlardan ötürü geri dönememijti.
55 Sbornik, C. XCI, 450.
56 Sbornik, C. XCI, 460.
57 Carteret'in gûç kazanmasi ve savaçta daha agresif bir politika izleme süreci için bk. Browning, The Wars, 99-102.
58 Bu dönemde Lehistan Krali III. Augustus (1733-1764) Saksonya elektörü sifatiyla Prusya'nin yaninda Habsburg mirasini parçalamaya baçlamiçti. Bk. Browning, The Wars, 70-71.
59 Soloviev, History of Russia, 73.
lehine harekete gefmesini saglamasi ifin emir verdi. Kralin emirlerini aktaran Sir Cyril Wich, Avusturya'nin yok edilmesinin Rusya'nin ne kadar aleyhine olacagini ve Fransa'nin Rusya'ya kar§i habis tutumunu §u sözlerle aktardi:
"$üphesiz bütün dünya bilmektedir ki yalnizca ve tamamen Fransiz para yardimlari ile yapilan bu [Isvef ile] savap, Kuzey'in efendisi olabilmek igin Rusya'ya baski yapmak gayesiyle yapilmiptir. Ayni pekilde Avusturya Hanedani'nin da yok olmasi Fransa'nin plan ve sistemidir. Bu pekilde Avrupa'nin geri kalanini da köleleptirmek istemektedirler. Sarayinizin bunu agik olarak görmüyor olmasi mümkün degildir. Bu yüzden de o tacin tehlikeli görüplerine karpi gikma fazilet ve cesaretine sahip devletlere katilmak onlarin büyük ve zaruri menfaatidif
Carteret ayni zamanda Carife Elizabeth'in St. Petersburg'dan ayrilmamasini saglamasi yönünde de Wich'e emir verdi.60
Wich, evvela Carife Elizabeth'i Moskova'ya gitmeme hususunda ikna edemedi. Diger yandan Büyük ^ansölye Prens Cerkaski ve Vekil ^ansölye Besthuzev gibi devlet adamlarinin Avusturya'ya yardim etmek üzere mütemayil oldugunu görse de Elizabeth'in §u an Avusturya'ya fok kizgin oldugunu ve onun kizginligini azaltmanin zor olacagini rapor etmi^ti.61
Carife Elizabeth'in Avusturya'ya kizgin olma sebebi Avusturya ve Vremen^iklerle arasinda olan iligkiydi.62 Elizabeth'in §ahsi kizginligi devam ettigi sürece Ingiltere'nin Avusturya ifin destek bulmasi fok zordu.63
Fransa ne Rusya'yi ihtilaldan sonra kendi nüfuzuna alabildi ne de Isvef'in kaybettigi topraklari geri alabilmesini sagladi. Ancak Fransa'yi ba^arili kilan husus Rusya'yi Avusturya Veraset Sava^lari'nin fok hayati bir döneminde di^arida birakabilmesiydi. Bu Ingilizler ifin büyük bir hayal kirikligiydi. Yukarida belirtildigi üzere kita politikasini Avusturya ve Rusya arasindaki dostluga baglayan Ingiltere'nin iki devlet arasindaki feki^meden zarar gördügü a^ikärdi. Ihtilal sonrasi dönemde Ingiltere'nin Rusya'dan elde ettigi tek kazanf 1738'den beri müzakere edilen tedafüi ittifakin 1742 sonunda imzalanmasi oldu. Ancak 1741 ihtilali söz konusu antla^manin imzalanmasini en az bir yil geciktirmi^tir. Bu afidan bakildiginda 1741 ihtilali Ingilizlere hifbir pekilde yaramadi. Fransizlar ise her ne kadar beklentilerini tam olarak gerfekle^tiremeseler de en azindan Rusya'da, Avusturya kar^iti bir hükümdarin tahta oturmasini dogrudan veya dolayli 5 müdahaleleriyle sagladilar. 1741'de Rusya politikasi iflas eden Ingiltere 1742 sonrasi § sürefte kaybettigi pozisyonunu geri almak zorundaydi.
a ™ ^ 6) Ingiltere'nin I^ini Zorla^tiran Bir Mesele: Lopukhin Meselesi
« 8 «
§ ra- © Rusya'nin Avrupa politikalari ifin ne kadar önemli oldugunu bir an dahi aklindan
|12| fikarmayan Ingiliz hükümeti, hemen yeni rejimde dostlar edinmek istedi. Kral, Carife
60 Sbornik, C. XCI, 466.
61 Sbornik, C. XCI, 482.
62 Avusturyalilar, onceki hukumete, o zamanlar prenses olan Elizabeth'in, Petro'nun gayri mejru kizi oldugunu ilan etme tavsiyesi vermij ve bu da farife tarafindan ogrenilmijti. Soloviev, History of Russia, 77.
63 Oyle ki £arife Elizabeth, Macaristan Kralifesi Maria Theresa ifin "uryan kralife demijtir". Browning, The Wars, 8586.
Elizabeth üzerinde büyük bir nüfuzu olan Lestock'a maaç baglatti.64 Diger yandan, haricî içlere yön veren Vekil ^ansölye Aleksei Besthuzev, kardeçiyle beraber Rusya'yi ingiltere ve Avusturya tarafina çekmek için ugraçiyorlardi.65 Bu yüzden Fransa Besthuzev kardeçleri ortadan kaldirarak, diplomatik ilmigi boynuna doladigi Avusturya'ya son darbeyi vuracakti. 66
Çariçe Elizabeth'i devirmek ve Vremençik hükümetini restore etmeyi amaçlayan, Ingiliz elçisi Sir Cyril Wich'e göre "birkaç öfkeli kadinin konuçmasindan neçet eden"67 bir komplo olan Lopukhin meselesi ingilizlerin, Rusya ve Avusturya'yi yan yana getirme tasavvurlarina büyük bir darbe vurdu.68 Zira komploya kariçanlarin arasinda Ingiliz ve Avusturya yanlisi Besthuzev yanlisi kardeçlerden Mikail'in hanimi Anna Besthuzeva da vardi. Baçka bir felaket ise sorgulanan komplocularin bir zamanlar Avusturya'yi Rusya'da temsil eden Marki Botta d'Adorno'nun kendilerine yardim vaat ettigini söylemeleriydi.
Lopukhin meselesinde Besthuzev kardeçlerin ciddi bir zarar görmemesi69 ingilizler için büyük bir çans olsa da Botta meselesi tam bir hayal kirikligi oldu. Fransiz vekili d'Alion, çariçeye Botta'nin Berlin'de, Rusya'da Elizabeth hükümetinin devrilecegine dair konuçmalar yaptigina dair deliller sundu. D'Alion firsattan istifade ederek, Elizabeth'i Maria Theresa'ya karçi kiçkirtacak argümanlar da sundu.70 Çariçe de bunlara inandi.71
Ingilizler, Botta meselesine kariçmayi münasip görmediler. ingiliz mümessili Cyril Wich, bu açamada yapacak en iyi çeyin evinde oturmak olduguna kanaat getirmiçti.72 Dolayisiyla ingilizler, Avusturya ile Rusya'nin arasini bulmak için bir çey yapamadilar.
Lopukhin meselesinde Fransizlar ve onlari destekleyen hizip, bir taraftan Besthuzev kardeçleri devirmek, bir taraftan da komploya müdahil oldugu iddia edilen Botta meselesiyle Rusya ve Avusturya arasinda bir ihtilaf çikarmak istemiçlerdi. Çariçe, Besthuzevleri uzaklaçtirmadi. Diger yandan Maria Theresa, Çariçe Elizabeth'in istegi üzerine Botta d'Adorno'yu cezalandirmayi kabul etmedi ve iki kadin hükümdar arasindaki gerginlik daha da artti.73 Avusturya Veraset Savaçlari'nin neredeyse ortasina gelinmiçti ve hâlâ ingiltere, Avusturya için Rus destegini almaya muvaffak olamamiçti. Zira Fransa dogrudan veya dolayli bir çekilde Botta meselesini köpürterek bu firsattan iyi bir çekilde istifade etmiçti.
7) Savaç Sonuna Dogru
ingiltere 1742 sonundan itibaren pek çok konuda Rusya ile ortak hareket etmeye
64 Sbornik, C. XCI, 492.
65 Robert Nisbet Bain, The Daughter of Peter the Great, A History of Russian Diplomacy and of The Russian Court Under the Empress Elizabeth Petrovna 1741-1762 (London: Archibald Constable, 1899), 88.
66 Fransiz temsilcisi d'Alion, Besthuzevler yajadiklari surece Rusya'da hifbir jey yapamayacaklarini soylemijlerdi. Robert Nisbet Bain, The Daughter of Peter the Great, 92.
67 Sbornik, C. XCIX, 385.
68 Lopukhin meselesi ifin bk. Soloviev, History of Russia, 129-135.
69 Vekil §ansolye Aleksey gorevini surdururken, kardej Besthuzev ise bir sure surgun edilmijti. Ancak Mikail'in eji olan Anna Besthuzeva'nin dilinin bir kismi kesildi ve kendisi kirbaflandi. Robert Nisbet Bain, The Daughter of Peter the Great, 94-95.
70 Sbornik, C. XCIX, 388.
71 Sbornik, C. XCIX, 398.
72 Sbornik, C. XCIX,389.
73 Bain, The Daughter, 95.
devam etti. Mesela, Isvef'teki veliaht sefimi gibi hususlarda ingilizler Ruslari desteklediler.74 Lakin Avusturya ile Rusya arasindaki ipler uzun süre o kadar gergin kaldi ki, 1746 ba^ina kadar Avusturya lehine sava^a girmeyi dü^ünmedi. Ancak Prusya Krali Büyük Friedrich'in ba^arilari ve Besthuzev'in ikna edici politikalari sonucunda Elizabeth en sonunda ingiltere'nin sava^in ba^inda arzu ettigi üzere Avusturya lehine sava^a girmeyi kararla^tirdi. 2 Haziran 1746 tarihli St. Petersburg Antla^masi'na göre iki taraf arasinda bir tedafüi ittifak kararla^tirildi.75 Fransa'nin Belfika ve Hollanda'daki ba^arilarindan sonra Ingiltere'nin Rusya'daki büyükelfisi Lord Hyndford, Fransa'ya kar§i kullanmak üzere Ruslardan destek alma taahhüdü aldi.76 Artik Rusya pragmatik cephenin fiili bir üyesi olmu^tu.
Ancak Rus askerleri harekete geftiginde hälihazirda bari§ müzakereleri ba§lami§ti. Rus ordusunun ne kadar agir hareket ettiginin farkinda olan Fransiz cephesi Ruslarin gelmekte oldugundan rahatsiz olsalar da77 aslinda Rus askerlerinin sefer mevsiminde cepheye gelemeyeceklerinin farkindaydilar.78 Hülasa dag fare dogurmu§ ve ingiltere de Fransa ile bari§ yapmi^ti. Ingilizler bir kere daha Ruslardan istediklerini alamami^lardi. Avusturya Veraset Sava^lari sirasinda Ingiltere ifin Rus cephesinde pek az §ey iyi gitmi^ti.
Sonuf
Imparatorluk Rusya'sinin önemli hadiselerinden biri olan 1741 ihtilali aslinda 18. yüzyil Avrupa tarihinin en önemli hadiselerinden biri olan Avusturya Veraset Sava^lari kontekstinde degerlendirildiginde daha anlamli bir häl alir. Ingilizler, Carife Anna döneminden itibaren, kita Avrupa'sindaki dengelerini koruyabilmek ifin Avusturya-Rus i§ birligini desteklemi^lerdi. Ancak Man§ Denizi'nin öte yakasindaki en büyük rakibi Fransa ise bu i§ birligini bozarak Ingiltere'ye büyük bir darbe vurmak istiyordu. Fransa, aslinda 1741 yilinda hazirladigi diplomatik ilmigi yalnizca Avusturya'nin degil, Ingiltere'nin de boynuna gefiriyordu.
isvef Sava^i ve onun akabinde gerfekle^en ihtilal bu diplomatik ilmigin bir parfasiydi. Bu iki hadise sonucunda Rusya, pragmatik cepheden koparilmi^ti. Bu durum ingiltere'nin Rus politikasinin iflasi manasina gelmekteydi. Fransizlar ihtilal sonrasi yillarda Rusya'nin pragmatik cepheye dönü^ünü engellemek ifin fali^malar da yaptilar. En sonunda ingilizler Ruslari yardima ikna ettiklerinde her §ey ifin artik fok gefti.
Bu fali^mada Rus tarihi ifin son derece önemli olan söz konusu ihtilalin ingiltere o ifin ne anlam ifade ettigi sorusu sorulmu§ ve elde edilen cevap da "iflas" niteliginde a olmu^tur. Buna mukabil bu fali^ma ihtilalin büyük ölfüde Ingiltere, daha küfük ölfüde ^ Fransa ve Avusturya ifin neler ifade ettigini ele almi^tir. Aslinda bakildiginda 1741 ihtilali Si ° ES Avrupa'nin pek fok ülkesini etkilemi^tir. isvef, ihtilal beklentisi ile sava^a girmi§ ve ancak oi ra"® sava^tan bekledigini alamami^tir. Habsburg mirasini parfalamak üzere harekete gefen |14|
Prusya ise ihtilal sayesinde olasi bir Rus mukabelesinden kurtulmu^tur. Yine ihtilal Hollanda'nin tedbirlerinde de birtakim degi^ikliklere yol afmi^tir. Hüläsa Avusturya
74 Sbornik, C. XCIX, 252.
75 Browning, The Wars, 272.
76 Bu suref ifin bk. Soloviev, History of Russia, 171-176.
77 Browning, The Wars, 334.
78 Soloviev, History of Russia, 220.
Veraset Sava^lari'nin bütün muharip taraflari öyle veya böyle 1741 Ihtilali'nden etkilenmi^tir. Ancak Rusya'da ya^anan bu büyük degi^ikligin bütün diplomatik vefhesini olu^turabilmek ifin ifin ihtilalin yalnizca muharip Avrupa devletlerine degil, Osmanli Imparatorlugu, Iran, Danimarka gibi tarafsiz devletlere de yansimalarini da degerlendirmek gerekir. I§bu fali^ma bu resmin küfük bir parfasini olu^turmaktadir.
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. fikar £ati$masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fatijmasi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
KAYNAK£A
Bain, Robert Nisbet. The Daughter of Peter the Great, A History of Russian Diplomacy and of The Russian Court Under the Empress Elizabeth Petrovna 1741-1762. London: Archibald Constable, 1899.
Browning, Reed. The Wars of Austrian Succession. New York: St. Martin' Griffin, 1995.
McKay, Derek ve Scott, H. M. Büyük Devletlerin Yükselipi. £ev. E^ref Bengi Özbilen. Istanbul: Dergäh, 2019.
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Baplangiftan 1917'ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayinlari, 2014.
Oakley Stewart P. War and Peace in Baltic, 1560-1790. London and New York: Routledge, 1992.
Sbornik Imperatorskogo russkogo istoriceskogo obsestva. C. LXXX. St. Petersburg: 1889.
Sbornik Imperatorskogo russkogo istoriceskogo obsestva. C. LXXVI. St. Petersburg: 1891.
Sbornik Imperatorskogo russkogo istoriceskogo obsestva. C. LXXXV. St. Petersburg: 1893.
Sbornik Imperatorskogo russkogo istoriceskogo obsestva. C. XCI. St. Petersburg: 1894.
Sbornik Imperatorskogo russkogo istoriceskogo obsestva. C. XCIX. St. Petersburg: 1897. o
4.
Soloviev, Sergei M. History of Russia. C. XXXVII. £ev. Patrick J. O'meara. USA: Academic g
International Press, 1996. ^ ^
< ^ >-
Soloviev, Sergei M. History of Russia. C. XXXVIII. £ev. Anthony V. Knowles. USA: Academic g ° ™
c£ oi ©
International Press, 2000.
Wilson, Arthur McCandless. French Foreign Policy During the Administration of Cardinal Fleury 1726-1743. London: Cambridge University Press, 1936.
|15|
^ ^ ^
